به راستي كه فارسي شكر است. بيش از هزار سال است كه كام فارسي زبانان سراسر عالم با شيريني اين شهد، شيرين گشته و بيش از هزار سال است كه در تمام گفتارهاي روزمره مردمان فارسي زبان، شعرهاي شيرين فارسي به صورت ضرب المثل و لطيفه باعث رواني سخن شده است. به رسمي قديمي در محافل ادبي و با حضور شاعران و نويسندگان ايراني و در هر كوي و برزني شعرهاي فارسي اين اشعار روايت مي شدند و بودند شاعراني كه صله اي درخور از حاكمان و صاحبان زر و زور دريافت مي داشتند كه گاه باعث رشك ديگران هم مي شد و آنها تلاش مي كردند كه گوي سبقت را از رقيب خود بربايند.
اما چه شده كه اين روزها شعر شيرين فارسي جز در زبان انديشمندانه و ميان اديبان، در ميان مردم و به صورت روزمره جريان ندارد و به جاي آن جملات تفنني از زبان انگليسي جايگزين اين حلواي شيرين گشته است؟ چه شده كه ديگر نوجوانان و جوانان ايراني سنت شاهنامه خواني و مولانا خواني را به كناري نهاده و روي به بازي هاي كامپيوتري آورده اند؟ چه شده كه ديگر حفظ كردن اشعار حافظ و خيام و مولانا ديگر چنگي به دل نمي زند و كمتر توجهي به آن مي شود؟ چه مي شود كه ملتي در طول تاريخ پرفراز و نشيب خود زبانش را به خوبي پاسداري مي كند و در پيچ و خم هاي بسيار و در يورش هاي وحشيانه اقوام بيگانه زبان شيرينش را از گزند دست درازي آنها محفوظ مي دارد اما در اين زمانه كه به لطف تكنولوژي هاي نوين و بي شمار كه خيلي راحت تر مي توان به توسعه زبان پرداخت نه تنها رشدي حاصل نمي شود بلكه بسياري از زبان مادريشان دور و دورتر مي شوند؟
روزگاري، جغرافياي شعر فارسي و زبان شيرين فارسي آن قدر گسترده بود كه در شبه قاره هند، زبان فارسي زبان رسمي و درباره بود و اشعار حافظ بر سر در كوشك ها و كاخ هاي اگره نوشته مي شد. اما از 150 سال پيش كمپاني هند شرقي وارد شبه قاره شد و ريشه زبان فارسي و ارتباط مردمان هندي را با اين زبان قطع كرد. اين طرف تر در سرزمين علامه اقبال لاهوري متفكر بزرگ اسلام و شاعر پارسي گوي بزرگ كه اشعار او به زبان فارسي زبانزد خاص و عام است، فرزندان همين اقبال ديگر شعرهاي نياي خويش را نمي توانند بخوانند. شايد اگر اين روند همچنان ادامه داشته باشد تا چند سال ديگر فرزندان سعدي و حافظ هم مجبور باشند به كمك واژه نامه اشعار اين دو شاعر بزرگ خود را بخوانند و درك كنند.
اما هميشه در مقابل هر مشكلي، يك «چه بايد كردي» وجود دارد و همين مايه اميدواري است. اميد به اينكه هستند كساني كه دلشان براي اين مرز و بوم و فرهنگ غني آن مي تپد و با كارهاي خويش در پي اثبات اين ادعا هستند كه زبان و فرهنگ خودي چيزي از فرهنگ ديگران كم ندارد كه هيچ، بسيار بيشتر هم دارد. هستند كساني كه به حكيمانه هاي سعدي شيرين سخن تفاخر كنند كه «شكر شكن شوند همه طوطيان هند/ زين قند پارسي كه به بنگال مي رود.»
شايد مناسب ترين راه براي زنده نگاه داشتن شعر و ادب كهن فارسي اين است كه آن را وارد زندگي روزمره مردم كنيم. اينكه شاهنامه، مثنوي معنوي، ديوان حافظ و... را در قطع رحلي و با جلد و كاغذ نفيس منتشر كنيم به طور حتم نياز، ضرورت و در شأن اين كتاب هاست، اما اينكه اين كتاب ها چقدر مورد استفاده قرار مي گيرد نكته اي مجزا از اين موضوع است. چنانچه واقع بيني را پيشه كرده و آن را چراغ راه قرار دهيم، مي پذيريم كه در زندگي امروز كه سرعت و خلاصه گويي شيوه اصلي شده است، هيچ راهي جز بالا بردن سرعت و نيز پرهيز از اطناب و حجيم گويي نخواهيم داشت. در زندگي امروز، غالب انسان ها صبح علي الطلوع خود را با كار آغاز مي كنند و با غروب آفتاب، دست از كار مي كشند. در طول روز و هنگام انجام كار هم براساس غلبه زندگي ماشيني بر انسان بيشتر اصطلاحات به كار گرفته شده توسط آن ها هم از ميان واژه هاي وارداتي است كه همراه اين ماشين ها وارد شده اند. از اين جهت است كه بالندگي زبان فارسي در چنين روزگاري توقعي آنچناني است، حتي انتظار توجه به ادبيات كهن را هم در ميان اين نوع زندگي بايد كمي رويا پردازانه پنداشت. اما در همين نوع زندگي هم مي توان به ترويج ادبيات همت گمارد. از چه طريق؟ پاسخ روشن است؛ از طريق ارائه گزيده ادبيات كهن.
دكتر اسدالله بقايي كه خود در اين حوزه دستي بر آتش دارد بر اين باور است كه يكي از اين راه ها اين است كه متون كهن را قدر دانسته و در كشور اشاعه و ترويج كنيم. به همين مناسبت او از سالها پيش روي آثار شاعران فارسي كار كرده و گزيده اي از هزار سال شعر و ادب فارسي را در كتابي تحت عنوان «كجاوه سخن» گرد آورده كه تاكنون به چاپ پنجم رسيده است. او مي گويد: در اين كتاب ما شاعران فارسي را به سه دسته تقسيم كرده ايم. دسته اول كه شامل 10 شاعر بزرگ از رودكي تاكنون هستند كه در واقع اين شاعران كساني هستند كه تمام اشعارشان با لنسبه زيباست و انتخاب بهترين شعر آنها مشكل است. دسته دوم كه شامل 100 شاعر است كه اين شاعران كساني هستند كه يك يا ابياتي زيبا دارند كه زبانزد خاص و عام است و حتي اين ابيات به صورت ضرب المثل درميان مردم رواج يافته است.
دسته سوم كه شامل هزار شاعر مي شوند كه صاحب ديوان هستند ولي ابيات مشخص وشاخص ندارند.
همين طور مي توان اين تقسيم بندي را ادامه داد مثلا 10 هزار شاعر كه اگر شعر نمي گفتند هيچ خسراني به شعرفارسي وارد نمي شد.
انتشار گزيده اما به گونه اي ديگر هم مي تواند مروج شعر كهن فارسي باشد. مي توان گزيده هايي از بهترين متون ادبي اين سرزمين را منتشر كرد تا گامي درجهت حفظ و اشاعه و ماندگاري زبان فارسي برداشته شود. درهمين راستا مجموعه اي تحت عنوان «متون كهن ادبيات» توسط اسدالله بقايي دردست توليد و انتشار در حوزه هنري است كه تاكنون تعدادي از كتاب هاي اين مجموعه منتشر شده است. اين گزيده ها در قالب طرح 120 گزيده از متون كهن فارسي درحال تهيه است و درنهايت قرار است به نوعي هزار سال ادب و هنر و متون كهن فارسي را به مخاطبان جوان معرفي كند و هدف از اين طرح ترغيب و تشويق و تحريض جوانان به مطالعه اين متون است.
دراين مجموعه سعي شده سبك هاي مهم ادبيات ايران مورد توجه قرارگيرد به طور نمونه سبك خراساني، عراقي، هندي، بازگشت و... مورد نظر است. ملاك انتخاب زيباترين و عميق ترين فرازهاي آثار بزرگان است و در هر بسته يك اثر به عنوان اثر برجسته اين سبك ها قرار داده مي شود.دراين طرح 10 بسته فرهنگي كه هركدام شامل 12 كتاب منتشر مي شود و اين كتاب ها به آثار شاعران و نويسندگان مختلفي چون شاهنامه، سعدي، مولانا، عطار، نظامي، خيام و ... مي پردازد. تاكنون چهار عنوان از اين مجموعه منتشر شده است كه شامل گزيده اي از شاهنامه فردوسي، گزيده اشعار عطار نيشابوري، گزيده آثار مولانا و گزيده ديوان سعدي است.
اولين قرعه اين مجموعه به نام شاهنامه فردوسي خورد. گزيده اي كه دركنار اشعار انتخاب شده ازشاهنامه تشريح و تحليلي هم از هر شعر آمده است. درگزيده تحليلي- تشريحي شاهنامه فردوسي، ضمن معرفي كوتاهي از اين شاعر بزرگ گزيده اي از اشعار او با تحليل و تشريح آمده است. اين كتاب در 430 صفحه منتشر شده است.
دومين جلد از اين مجموعه به گزيده آثار مولانا اختصاص دارد كه دراين كتاب گزيده اي از كتاب هاي مولوي آمده است دربخش اول اين مجموعه گزيده مثنوي معنوي آمده ودر بخش دوم گزيده ديوان شمس آمده است. گزيده فيه مافيه و گزيده رباعيات مولانا هم در ادامه ارائه شده است.
اين كتاب، مانند «گزيده تحليلي- تشريحي شاهنامه فردوسي»؛ جلد نخست مجموعه، بر تحليل و تشريح تكيه ندارد و رويكرد غالب آوردن گزيده اي از زيباترين سروده هاي مولانا است و در جايي كه آوردن شرح خيلي لازم بوده است چنين رويكردي داشته است.
سومين جلد از اين مجموعه هم به «گزيده ديوان سعدي» اختصاص دارد كه در اين كتاب پس از مقدمه، گزيده اي از كتاب هاي سعدي از جمله گزيده گلستان و بوستان، گزيده غزليات، ترجيع بند، قصايد و غزليات پندآموز و همچنين گزيده نصيحه الملوك، رساله در عقل و عشق و مجالس پنجگانه آمده است.
جلد چهارم اين مجموعه در مورد «گزيده آثار عطار نيشابوري» است و چون عمده آثار عطار خارج از ديوان اشعار اوست مثل «منطق الطير» و «تذكره الاوليا»، لذا در گزيده آثار عطار گزيده اين دو كتاب بيشتر مورد توجه بوده اند. در اين مجموعه گزيده اي از منطق الطير آورده شده كه به طور مثال مي توان گفت داستان شيخ صنعان كه در منطق الطير آمده حدود 50 صفحه شعر است كه در اين كتاب تلخيص آن آورده شده است.
پس از انتشار اين چهار گزيده از آثار شاعران بزرگ فارسي، منتخب خمسه نظامي گنجوي نيز در قالب همين مجموعه منتشر خواهد شد.
كتاب گزيده خمسه نظامي گنجوي متشكل از پنج اثر منظوم مخزن الاسرار، خسرو شيرين، ليلي مجنون، هفت پيكر و اسكندرنامه خواهد بود كه بنا به گفته بقايي سعي شده در گردآوري آثار نظامي تعادل يا ترازبندي اشعار او حفظ شود.
بقايي درباره زمان به كار رفته براي تحقيق و تلخيص اين اشعار و در نهايت تأليف اين كتاب ها مي گويد: مجموعه اين آثار به علاوه گلچين پنج شاعر ديگر چون حافظ، سنايي، خاقاني، خيام و يكي از شاعران معاصر حاصل تحقيقات چهل ساله من بوده است. اين مدارس دانشگاه همچنين اظهار اميدواري مي كند، كه چاپ اين پنج اثر كه وي از آنها به عنوان پنج گنج فارسي ياد كرده بتواند جوانان اين مرز و بوم را بيش از پيش با فرهنگ و ادبيات كشور آشنا سازد.
