ایران كشوری است با فرهنگ و معماری كهن كه از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب با نمادهایی از مقاومت و پایداری پوشیده شده است؛ چرا كه به علت موقعیت سوقالجیشی و منابع بیشمارش در هر دوره از تاریخ مورد هجوم عدهای از متجاوزان بوده است.

از اینرو در بسیاری از نقاط ایران دژها و برجو باروهای بلند و مستحكمی برای جلوگیری از حمله دشمنان و همچنین نگهبانی از مرزها ساخته شده است.
یكی از بزرگترین دژهای آجری ایران دژ «رودخان» است كه از میان تمامی قلعهها و دژهای باقیمانده از دوران كهن، قدمت بیشتری دارد.
این بنای تاریخی در فاصله 20كیلومتری جنوبغربی شهرستان فومن در قسمتی از ارتفاعات پوشیده از درختهای سرسبز قرار دارد. این بنا كه بزرگترین و كهنترین دژ آجری ایران است، مدتها مركز استقرار و حكمرانی فرمانروایان گیلان بوده است. بر اساس تحقیقات به عمل آمده بنای این قلعه به دوره ساسانیان؛ یعنی قبل از اسلام برمیگردد و این قدمت بسیار زیاد باعث شده است كه برخی از محققان این اثر معماری را یكی از كهنترین دژهای ساخت دست بشر بدانند.
پس از ساخت این دژ باگذشت زمان، آثار تخریب و فرسودگی در آن ظاهرشد؛ اما در قرن5 و6هجری قمری و در زمان حكومت سلجوقیان تجدید بنا شد و در زمان اسماعیلیان این قلعه از پایگاههای مبارزاتی اسماعیلیان به شمار میرفته است.
برای نخستین بار در سال 1830میلادی «الكساندرشودزكو»محقق لهستانیالاصل هنگام تحقیق در گیلان متوجه این قلعه شد و در یادداشتهای خود موقعیت این بنا را ثبت كرده است. وی درباره قلعه رودخان مینویسد: دژی است در بالای كوهی در قسمت علیای رودخانهای به همین نام، بام آن سنگی است طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحكم است و بر روی كتیبه ورودی سردر آن حك شده است كه این قلعه برای نخستین بار در سال 918 تا 921ه.ق برای سلطان حسامالدین امیردباجبن امیر علاءالدین اسحاقی تجدید بنا شد. درحال حاضر این كتیبه در موزه رشت نگهداری میشود.
سلاطین اسحاقی كه از سال550 تا 1002ه.ق بر گیلان غربی حكومت داشتهاند، از این قلعه به علت موقعیت مناسب و سوقالجیشی و شرایط اقلیمی خاص، استفادههای فراوان بردهاند و بارها توسط آنان بازسازی شده و مهمترین مركز دفاعی آنها به شمار میرفته است.
مصالح به كار رفته در قلعه رودخان از سنگ و آجر است. در جدار خارجی این قلعه، سنگ و در جداره داخلی آن آجر و ملات ساروج به كار رفته است. مساحت داخلی قلعه بالغ بر پنج هكتار است كه شرق قلعه بهنام شاهنشین و غرب آن با نام آسایشگاه افسران شناخته میشود. اختلاف ارتفاع بالاترین نقطه (شاهنشین) و پایینترین نقطه (در ورودی) حدود 110متر است. این قلعه 65 برج و بارو و دیواری به طول 1500متر دارد.
برای رسیدن به قلعه پس از عبور از شهر فومن، روستاهای گشت، كردمحله، گشترودخان، سیاهكش، سیدآباد و قلعه رودخان در جادهای كه نیمی از آن آسفالت و نیمی دیگر خاكی است، باید طیمسیر كرد و به روستای حیدرآلات كه جادهای اتومبیلرو به آن ختم میشود، رسید. از اینجا تا قلعه را باید پای پیاده كه حدود 5كیلومتر است، طیكرد. زمان لازم برای طی كردن این مسیر با پای پیاده حدود یكساعتونیم است كه متراژی از آن را از طریق 1000 پله احداث شده، باید طی كرد تا به قلعه رسید.
برخی از ساكنان منطقه به این شایعه باور دارند كه این قلعه را «جنها» بنا كردهاند. آنها در باور خود اظهار میدارند هیچ بنایی كه توسط آدمیزاد بنا شده باشد، نمیتواند اینقدر دوام بیاورد. از روستای قلعه رودخان تا دژ رودخان طبیعت بسیار زیبا و چشماندازهای بینظیری وجود دارد كه هر بینندهای را مسحور خود میكنند. در مسیر صعود به قلعه، درختانی با قدمت طولانی به سوی آسمان قد علم كرده و نور از لابهلای شاخههای این درختان به پایین میریزد. در سمت راست قلعه، رودخانهای به همین نام قرار دارد كه از ارتفاعات سرچشمه گرفته و آب آن از جنوب به شمال در جریان است.
در ساخت دیوارهای خارجی و بناهای حاشیه قلعه از پستیو بلندی كوه استفاده شده و وسعت آن حاكی از اهمیت قلعه است. ورودی قلعه از سمت شمال است كه بعد از هشتی وارد محوطه قلعه میشوند. در اطراف قلعه، قراولخانه و دوارك وجود داشته است. ارگ اصلی در منتهیالیه ضلع غربی قلعه قرار دارد و قراولخانهها با نورگیرها و روزنههای متعدد بر محیط اطراف مسلطاند.
گفته میشود قلعه در دوطبقه طراحی شده؛ اما اكنون چیزی از طبقات زیرزمینی موجود نیست. این قلعه از دو بخش ارگ (محل زندگی شاه) قورخانه (محل فعالیتهای نظامی و زندگی سربازان) تشكیل شده بود؛ اما شرایط اقلیمی و رطوبت بسیار زیاد كه در رویش گیاهان خودرو و درختان تنومند چند صدساله موثر بوده است، عامل اصلی در تخریب این بنا به شمار میرود. قراولخانهها و قسمتهای مختلف قلعه در قشری از خزهها و پیچكها پنهان شده و درحال حاضر بهجز شاهنشین (ارگ) آن در حال خرابی و نابودی است.
مشاهده این قلعه هر بینندهای را به حیرت وامیدارد تا آنجا كه از خود خواهد پرسید چگونه سازندگان آن توانستهاند مصالح موردنیاز را از راه كوهستان صعبالعبور تا پای كار در بلندای كوه برسانند؛ آن هم در چندین قرن گذشته و با امكانات محدود آن زمان و چگونه توانستهاند دژی اینگونه رفیع و مستحكم در ارتفاعی دور از دسترس بنا كنند؟
به هرحال از چند سال قبل اقداماتی در جهت مرمت و بازسازی قلعه صورت گرفته كه از جمله این اقدامات میتوان به پاكسازی و علفزدایی از محوطه اثر، تهیه مدارك فنی مربوط به بخشهای میانی، تجهیز كارگاه و حفاظتهای اضطراری و موضعی، مرمت قسمتی از برج ورودی و ضلعشمالی، ترمیم سقف قسمتهای میانی، رطوبتزدایی ازبنا، ساخت درها و پنجرههای چوبی، نصب تاسیسات برقی، بندكشی فضاهای داخلی و نصب تابلوهای راهنما شامل ویژگی و تاریخچه بنا و موقعیت آن نام برد.
اگر میخواهید از مناظر طبیعی و هنرمندی اجداد خود در صدها سال پیش لذت ببرید و از پیشرفت علمی و دفاعی آنان بهرهمند شوید، بازدید از این دژ تاریخی و كهن را – آن هم سر حوصله – به شما پیشنهاد میكنیم.