Hoax یا Hoaxes به اخبار و مطالب و عكسهای فریبنده میگویند كه بیشتر جهت شوخی یا تحریف واقعیتی ایجاد شده و منتشر شده باشند. هَوكس را میتوان «دست انداختن» نیز معنی كرد كه از Hocus Pocus یا تردستی گرفته شده است.
موضوع هر هوكس نیز بستگی به هدف سازندهی آن دارد. شوخیهای معروفی نظیر پایان دنیا یا نمایش مشهور رادیویی اورسون ولز بر اساس كتاب جنگ دنیاهای اچ.جی.ولز كه اورسون ولز در نقش خبرنگاری با جدیت صحنهی حملهی مریخیها را تعریف كرده و چند شهر آمریكا را در هراس فرو برد از نمونه هوكسهای رادیویی در قرن گذشته هستند. دروغهای آوریل و دروغهای نوروزی را نیز با این كه لو رفتهاند اگر ماهرانه و باورپذیر طراحی شوند شاید بتوان در زمرهی هوكسها قرار داد مانند شوخی نوروزی روزنامه شرق در مورد كج شدن برج میلاد.
معمولاً لینك یك خبر یا تصویری خاص به نسبت اهمیت خبری آن یا منافع برای توزیعكننده آن، از درجات خاصی از توجه برخوردار است. بسیاری از افراد نیز اخبار و برنامههای تلویزیونی را بیش از هر رسانهی دیگر باور میكنند و بعضی افراد نیز اینترنت را با همان قیاس روانی و ذهنی نوعی «تلویزیون» میپندارند و در نتیجه باور اخبار و عكسهای هوكس كه معمولاً به صورت حرفهای تهیه میشود برای آنان سادهتر میشود.
در این زمینه صدها مورد ریز و درشت را میتوان مثال زد.
در رسانههای دیگر این به ندرت اتفاق میافتد نظیر شوخی فردی كه خبر دستگیری كیانوش استقرارزاده در روستای برره توسط ماموران جمهوری اسلامی را تلفنی به مجریان برخی شبكههای ماهوارهای فارسی گفته بود و مدتی موجب مزاح شده بود یا خبر غیرواقعی حل معماهای اینشتاین توسط دختری ایرانی كه ابتدا توسط تلویزیون ایران و بعد در رسانههای دیگر منعكس شد و مثالهایی از این قبیل. اما در اینترنت این موضوع به دلیل تراكم اطلاعات و نیز مسائل خاص فنی و تكنیكی نظیر استفاده از جلوههای فتوشاپ و نرمافزارهای گرافیكی بیشتر اتفاق میافتد و شاید به دلیل توسعهنیافتگی اینترنت در ایران مقداری برای عامه باورپذیرتر باشد.
اما... :
■ صیغه شیرینترین لذت!
در تاریخ 29 فروردین امسال عدهای از زنان محجبه در اعتراض به بدحجابی در مقابل مجلس تجمع كردند. خبرگزاری مهر عكسهایی از این تجمع و حواشی آن تهیه كرد. متن تصویر پلاكارد یكی از این عكسها دستكاری شده و به این جمله تغییر یافت: «صیغه شیرینترین لذتی است كه نصیب زن مسلمان میشود»! و به فاصله كمتر از چند روز در صدها سایت و وبلاگ منتشر شد. بسیاری آن را در سایت و وبلاگ خود به كار برده و تفسیرهای متعدد مذهبی و سیاسی نیز از آن ارائه دادند. تا جایی كه حتی سعید ابوطالب نماینده تهران نیز جوگیر شده و در مجلس در مورد آن عكس جنجال به پا كرد! هنوز در برخی كلیپهای شبكههای ماهوارهای فارسیزبان این تصویر تحریفشده را به عنوان عكسی مستند از رویدادهای ایران به كار میبرند.
كاربرانی كه با یك نرمافزار خوشنویسی نظیر چلیپا یا كلك كار كرده باشند یا حداقل قواعد خوشنویسی را بدانند در اولین نگاه و به سادگی متوجه جعل ناشیانهی نوشته میشوند. مخصوصاً چلیپا و نامهنگار و بسیاری نرمافزارهای خوشنویسی دیگر كه فاصلهگذاری نامناسب نقطههای آن به خوبی مشهود است.
■ پاسارگاد زیر آب رفت
با انعكاس خبر عملیات ساخت سد سیوند در منطقه تنگهبلاغی و نزدیك بناهای تاریخی استان فارس و نزدیك شدن زمان آبگیری آن، موضعگیریهای بسیاری از سوی معترضین در سایتها و شبكههای مختلف ماهوارهای انجام پذیرفت. در روزهای اخیر تصاویر دستكاری شدهی فوق را با ذكر این خبر كه پاسارگاد و مقبره كوروش زیر آب رفته است در اینترنت منتشر نمود كه ادامهی ماجرا را میتوان حدس زد! در این خبر كه توسط گروهی اینترنتی با عنوان ایران عشق تكثیر شده آمده است:
«اكنون خبری داریم كه دل هر ایرانی عاشق و وطن دوستی را خشمگین و برافروخته میسازد! چندی پیش سد سیوند در حال آبگیری بود كه با این كار پاسارگاد، آرامگاه كوروش كبیر، این بزرگمرد آریایی به زیر آب میرود. و اكنون این اتفاق افتاده است. سد آبگیری شده و آرامگاه كوروش كبیر و بخش بزرگی از پاسارگاد در حال فرو رفتن به زیر آب است».
توضیح این كه سد سیوند تا این لحظه هنوز به مرحلهی آبگیری نرسیده است! هر دو یعنی هم متن و هم عكسها در این خبر فریبآمیز هستند.
■ مسخ دختر هلندی
قضیهی مسخ دختر هلندی به دلیل اهانت به قرآنخوانی مادرش، از مشهورترین هوكسهای مذهبی در اینترنت ایرانی است كه در سال گذشته اتفاق افتاد. تصویر واقعی مربوط به مجسمهای ساخته پاتریشیا پیچینینی و از جنس سیلیكون و كائوچو و طرحی ژنتیكی در مورد تكامل حیوانات است كه در نمایشگاه آثار وی به نمایش درآمده و از آن عكس گرفته شده است. یك سایت سرگرمی تركی آن را نقل كرده و خبرگزاری آفتاب كه بعداً صحت این خبر را رد كرد، آن را با تیتر «مسخ به خاطر توهین به قرآن» منعكس و به زودی در صدها سایت و نشریات مختلف تكثیر شده و حتی به تعداد زیاد از آن فتوكپی و تصویر تهیه و در محافل و شهرهای مذهبی توزیع شد.
خود عكس اصیل بوده و هیچ گونه دستكاری در آن رخ نداده است. این خبر ضمیمهی آن است كه موجب ایجاد این ذهنیت و باور شده است.
■ كج شدن برج میلاد
اگر چه این قضیهی برج میلاد در آستانه نوروز 74 منشاء مطبوعاتی دارد اما در اینترنت نیز به دلیل انعكاس آن در سایت روزنامه شرق در همان ساعتهای اولیه به ویژه از سوی برخی سایتها و وبلاگهای خارج از كشور كه از قضیهی شوخی نوروزی شرق اطلاع نداشتند و به محتوای طنزآمیز آن دقت نكرده بودند با واكنشهای بعضاً تند سیاسی علیه بیكفایتی مسؤولین نظام ایران مواجه شد! چون چند روزی نیز به نوروز مانده بود، این شبهه برای افراد بیشتر به وجود میآمد كه خبر واقعی است. اتكای مطلق به اینترنت و در واقع روزنهی شیشهای مانیتور به عنوان تنها منبع خبرگیری نیز از آسیبهای جدی یك رسانه به شمار میرود.
■ تهران شهر ماهوارهها
مدتی این عكس نیز به عنوان عكسی از تهران كه پشتبامهای آن را انبوهی از دیشهای ماهواره پوشانده در سایتها و حتی برخی مطبوعات دیده میشد. در نگاه اول به خاطر بافت ساختمانها به نظر میرسد واقعاً تهران باشد اما عكس ظاهراً تصویر شهری در لبنان است.
خود عكس واقعی است. خبر غیرواقعی ضمیمه و تیتر آن این گونه القا كرده كه اینجا زاویهای از تهران است.