شام قديم يا شامات از لحاظ جغرافيايي سرزميني بزرگ در آسياي غربي در حدّ فاصل درياي مديترانه، سواحل غربي فرات، مرز شمالي حجاز، مرز جنوبي روم شرقي قديم و تركية فعلي است. معروف‌ترين رود اين سرزمين فرات است.
شام از لحاظ تاريخي يك پاي هميشگي تاريخ اسلام است و در تاريخ جنگ‌هاي دوران اسلامي، به خصوص جنگ‌هايي كه با اروپاييان در گرفته است، جايگاه ويژه‌اي دارد.
آشنايي با موقعيت شام
شام قديم يا شامات از لحاظ جغرافيايي سرزميني بزرگ در آسياي غربي در حدّ فاصل درياي مديترانه، سواحل غربي فرات، مرز شمالي حجاز، مرز جنوبي روم شرقي قديم و تركية فعلي است. معروف‌ترين رود اين سرزمين فرات است.
شام از لحاظ تاريخي يك پاي هميشگي تاريخ اسلام است و در تاريخ جنگ‌هاي دوران اسلامي، به خصوص جنگ‌هايي كه با اروپاييان در گرفته است، جايگاه ويژه‌اي دارد. شام پس از جنگ جهاني اوّل به چهار كشور سوريه، اردن، فلسطين و لبنان تقسيم شد. خود اين چهار كشور مانند تمام سرزمين‌هاي استقلال يافتة عثماني، تاريخ درازي نداشته‌اند امّا به گفتة مورخان وارث سرزميني قديمي و باستاني با پنج‌هزار سال قدمت به نام شام هستند؛ زيرا «الشام و الشام» نامي بوده كه جغرافي‌دانان عرب بر درياي روم و بيابان ممتدي كه از ابله تا فرات و از طرف ديگر از فرات تا مرز روم محدود مي‌شده است، اطلاق مي‌كرده‌اند. در حقيقت سرزمين شام اوّلين مركز بينِ مراكز تمدن عربي ـ اسلامي بوده است.
شام تا پيش از آنكه تحت سلطة مسلمانان درآيد در تصرّف امپراتوري روم شرقي بوده است. پس از مهاجرت قبايلي از جزير＼العرب (شبه جزيرة عربستان) به اين سرزمين بود كه ورود اعراب به شام گسترش يافت و قبايلي عربي به اين ديار كوچانده شدند كه مهم‌ترين آن قبايل عبارت بودند از: قضاعه، جذام، لخم، كلب، تنوخ، سليح و بهراء. آنان به دليل زندگي طولاني در جوار روميان غالباً به كيش نصراني درآمده و آداب و رسوم آنان را پذيرفته بودند تا اينكه پس از بعثت و رحلت پيامبراكرم(ص) با دو جنگ؛ يعني سريه موته و غزوة تبوك اين منطقه به دست مسلمانان افتاد. پس از آن هم در دست مسلمانان باقي ماند.
شام در سال چهاردهم هجرت در عصر خلافت ابوبكر فتح شد و باقي مناطق در خلافت عمر تصرف شد. با تصرف شام به وسيلة سپاه اسلام، فرهنگ اين دين جديد بر اقوام مذكور غلبه يافت. از آنجايي كه بني‌اميه ساكن شام بودند، حكومت آنجا به معاويـ［ بن ابي سفيان واگذار و او در زمان عمر و عثمان به عنوان والي شام انتخاب شد. وي تا سال 35 حاكم بود تا اينكه در سال 35 با خلافت امام علي(ع) از حكمراني شام عزل شد. پس از شهادت امام علي(ع) معاويه با نيرنگ به حكومت رسيد. او شهر دمشق را دارالخلافه خويش قرار داد. پس از آن پادشاهان بني اميه در دمشق اقامت گزيدند.
شام با ادامة واقعة كربلا معنا مي‌پذيرد؛ زيرا كاروان اسرا از كربلا به سوي شام كه در آن زمان محلّ حكمراني امويان بود به راه افتادند و بعد از پرده‌برداري از جنايات امويان و بيان واقعيت‌ها، مردم شام به ستمگري حاكمشان آگاهي يافته، بر ضدّ اين حكومت با تحريك عبّاسيان شورش كردند.
قيام موفقيت‌آميز عبّاسيان در دهه‌هاي نخست قرن سوم هجري گرچه حركتي شيعي نبود از دو جنبه به توسعة تشيع كمك نمود. نخست اينكه جنبش عبّاسيان برخي شعارهاي شيعيان، مثل دعوت به آل‌محمد(ع) را در نواحي گوناگون پراكند و ديگر اينكه استقرار بني‌عبّاس بر اريكة قدرت زمينه‌ساز قيام‌هاي ديگري از جانب علويان و شيعيان گرديد. اين امور كمك كردند تا تشيع از اختناق به وجود آمده در دورة امويان خارج شود و ندايش به گوش كسان بيشتري برسد.
يكي از مراكز تجمع شيعيان در آغاز عصر غيبت شام بوده است؛ زيرا مردم طبريه، نابلس، قدس و بيشتر مردم آن ديار بر مذهب تشيع بودند و ارتباط مردم جبل عامل و طرابلس با علامان شيعه در همين زمان، حاكي از وجود شيعيان در اين نواحي است. شهر «حمص» نيز با تشكيل دولت حمداني در شام به تشيع روي آورد.
دمشق از سال 40 هجري تا سال 132 هجري قمري پايتخت دولت اسلامي بود. در اين تاريخ با به قدرت رسيدن عبّاسيان شام اعتبار خود را از دست داد و بعد از ساليان سال كه حمدانيان، فاطميان مصر، سلاجقه و عثمانيان بر آن ديار حكومت راندند، دارالخلافه از شام به بغداد منتقل شد.
شام كنوني؛ سوريه
امروز شام همان جايي است كه بسياري از مردم آرزوي ديدنش را دارند. همان جايي كه حرم حضرت زينب و حضرت رقيه(س) را در خود جاي داده است، همان جايي كه مردم به خرابه‌هاي پر از درد و رنج ولي با افتخارش عشق مي‌ورزند.
يكي از شهرهايي كه همواره در بررسي‌ها و پژوهش‌هاي تاريخي از اهميت بسيار زيادي براي مورخان و باستان‌شناسان برخوردار بوده دمشق است. شهر دمشق با دارا بودن تاريخي چندين هزار ساله در نظر بسياري از پژوهشگران و باستان‌شناسان به عنوان اوّلين پايتخت شناخته شده در جهان به شمار مي‌رود از اين رو با توجه به موقعيت متمايز و برجسته‌اش در مقايسه با ساير شهرها، اتحادية عرب آن را به عنوان پايتخت فرهنگي جهان عرب در سال 2008 م. تعيين نموده است.
از آثار تاريخي سوريه يا شامات قديم مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
1. كوه قاسيون در شمال شرقي دمشق بنا به گفتة امالي محل فرو نشستن كشتي نوح است و در اين كوه منطقه‌اي به نام اصحاب كهف وجود دارد. در دامنة اين كوه نيز قبر پيامبران زيادي واقع شده است.
2. مسجد اموي نيز بت‌خانه‌اي بوده است كه پس از فتح شام توسط مسلمانان قسمتي از آن به مسجد تبديل شد و در اين مسجد مقامات و مرقدهاي ذيل وجود دارد: مرقد حضرت هود(ع)، مقام حضرت خضر(ع)، محل هبوط حضرت عيسي(ع)، محل دفن سر مبارك حضرت يحيي(ع)، محل غسل تعميد مسيحيان، مقام رأس‌الحسين(ع)، محراب امام زين‌العابدين(ع)، مقام هابيل نبي نيز در 40 كيلومتري شهر دمشق در كوه‌هاي زنبداني در نزديكي مرز سوريه و لبنان قرار دارد.
در حال حاضر موقعيت جغرافيايي سوريه بين مدار 32َ و 37o درجة شمالي و َ42 و 35o شرقي است. اين ويژگي سبب گرديده است كه سوريه موقعيت مهمّ راهبردي از نظر بازرگاني و سياسي به دست آورد و محل اتصال سه قارة مهمّ آسيا، آفريقا و اروپا گردد. اين كشور نقطة اتصال مراكز صنعتي و بازرگاني اروپا و مراكز توليد نفت در منطقة خليج فارس و هشتاد و هشتمين كشور جهان است و مسلمانان اين كشور 86 درصد جمعيت آن را تشكيل مي‌دهند.
گيتي صلاحي اصفهاني
ماهنامه موعود شماره 99
منابع مورد استناد:
1. جعفريان، رسول، تاريخ خلفا، ص 44.
2. خفيري، حيدر (1387) سيماي دمشق در شعر مولوي، فصلنامه فرهنگي رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در دمشق، پاييز، ص 82.
3. سايت اينترنتي «كتابخانة ظهور»، شامات سوريه.
4. سايت اينترنتي «يوسف محمدزاده».
5. محجوب، محمود و فرامرز ياوري (1366) گيتاشناسي كشورها، گيتاشناسي، شماره انتشاراتي 154، چاپ ششم، تهران، ص 184.
6. معين، محمد (1371) فرهنگ فارسي، ج 5، انتشارات اميركبير،چاپ هشتم، تهران، ص 821.
7. مؤسسة فرهنگي جام، معارف آسماني.
8. يعقوبي، ابن واضح (1343)، البلدان، ترجمه محمد ابراهيم آيتي، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران.
