مسجد جامع اصفهانی یکی از قدیم‌ترین مسجدهای ایران که تحولات معماری دوره‌های گوناگون اسلامی را دربردارد، مسجد جامع اصفهان واقع در شمال شرقی شهر است که مجموعه تاریخی وسیعی به ابعاد 170*140 متر را در کنار میدان کهنه تشکیل می‌دهد. این مسجد امروزه شامل قسمت‌های مختلفی چون گنبد نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک، صحن چهارایوانی، شبستان‌ها و بنای معروف به مدرسة مظفری است.
تحقیقات دقیق در مورد این بنا از 60 سال پیش آغاز شد و محققان ایرانی و غیرایرانی به مطالعه ساختمان و بررسی خصوصیات معماری و تزیینی آن پرداختند. سازمان ملی حفاظت آثار باستانی (سابق) با همکاری مؤسسه ایتالیایی خاورمیانه و خاوردور در فاصله سال‌های 1349-1357 شمسی دست به اقدامات اساسی و وسیعی برای کاوش‌های باستان شناسی و مرمت این بنای مهم، و پژوهش در مورد خصوصیات معماری و مراحل مختلف ساختمانی آن زد. نتایج بررسی‌های دقیقی که طی این سال‌ها به سرپرستی پروفسور شراتو و پروفسور گالدیری انجام گرفت، بسیاری از ابهامات تاریخی و معماری مسجد را برطرف کرد و مراحل مختلف شکل‌گیری این مجموعه را معرفی کرد.
پیشینه تاریخی:
به گفته ابونعیم اصفهانی در صد و پنجاه و اندی پس از هجرت، ایوب بن زیاد به عنوان عامل خراج و سعید بن منصور حمیری به عنوان امیر جنگ از سوی منصور خلیفة عباسی و به اصفهان گسیل شدند. پس از برکناری سعید بن منصور، ایوب بن زیاد که مسئولیت جمع‌آوری مالیات و امور جنگ را با هم عهده‌دارشده بود، در قریة خشینان منزل گزید و کاخی بر کرانة رودخانة فرسان و در جوار آن مسجدی دارای مقصوره بنا نهاد و در آن جا منبری قرار داد. وی همچنین برای تجار و کسبه و کارگران طرح بازاری انداخت که در جنب یهودیه در مکانی معروف به صف التبانین (بازار کاه فروشان) ساخته شد.
در روزگار ولایت ایوب بن زیاد خانه‌های یهودیه به خانه‌های قریة خشینان متصل شد. پس از برکناری ایوب، اعراب قبیلة تیم که ساکن قریة طِهْران در حومة اصفهان بودند، مسجد جامع بزرگی در یهودیه بنا کردند و در 156 قمری منبر مسجد ایوب بن زیاد را بدان‌جا انتقال دادند. یهودیه پس از بنای این مسجد جامع از طرف صحرا گسترده شد و 15 ده به آن اضافه شد. با وسعت یافتن یهودیه، مردم به توسعه مسجد پرداخته، بر آن اضافاتی نمودند که از جمله آن ها زمین‌های معروف به خصیب آباد بود که خصیب بن سلم به مسجد اضافه کرد. در زمان خلافت معتصم عباسی و امارات یحیی بن عبدالله ابن مالک خزاعی مسجد جامع تجدید بنا شد و مساحت آن با اضافاتی که از زمین‌ها و خانه‌ها به آن ضمیمه گردید، افزوده شد.
در زمان خلافت مقتدر و فرمانروایی احمد بن مسرور، این مسجد باز هم وسعت یافت. این بار ابوعلی بن رستم زمین‌های موسوم به رستم‌آباد را به مسجد اضافه کرد. بدین ترتیب به استناد متون تاریخی، مسجد جامع اصفهان در دورة خلافت عباسیان دو مرحلة اساسی ساختمان را پشت سرگذاشت: مرحلة اول شامل بنای اصلی مسجد در قرن دوم قمری و مرحلة دوم تجدید عمارت آن در 226 قمری، جامع در هر یک از این دو مرحله توسعه و گسترش یافت.
خصوصیات معماری و تزیینی مسجد جامع اولیه (قرن 2 ق): حفاری‌های انجام شده در مسجد جامع اصفهان، آثار مسجد اولیه را که در زمان خلافت منصور ساخته شده بود و ابونعیم و مافروخی از آن یاد کرده‌اند، آشکار، و موقعیت آن را مشخص کرد.
محراب و بخش مهمی از دیوار خشتی سوی قبله این مسجد مزین به تزئینات گچبری زیبا و در خور توجهی در بعضی نقاط تا ارتفاع 40 سانتی‌متر و در بعضی دیگر تا 90 سانتی‌متر در زیر کف شبستان جنوبی مسجد فعلی کشف گردید.
کاوش‌های باستان‌شناسی، تزئینات گچبری شایان توجهی از قرن دوم قمری را بر قسمت زیرین دیوار قبله و بر بخشی از دیواره‌های داخل محراب مسجد جامع اصفهان آشکار کرد. این تزئینات که شامل زنیجره‌های گیاهی و دانه تسبیحی و نقوش مختلف بر اساس طرح برگ مو و برگ کنگر است، بسیار استادانه صورت گرفته است. این گچ‌بری‌ها نشان از سنت تزئینی هلنی-ساسانی - که در زمان امویان بکار گرفته می‌شده، و سپس در دوران عباسی تکامل یافته است - دارد و به عنوان نمونه‌های متقدم بر گچ‌بری‌های تزئینی معروف به سبک A در بناهای سامره از قرن سوم قمری از اهمیت بسزایی برخوردار است.
مسجد جامع اصفهان یکی از اولین نمونه‌های مساجد عباسی و متقدم بر مساجد سامره است که در ادامه سبک اتخاذ شده در مساجد امویان تحولات بعدی معماری این نوع بنای مذهبی در دوره خلافت عباسیان را در خود پروراند. طرح و بسیاری از اجزاء اصلی ساختمان این مسجد نه تنها هرگز از بین نرفت، بلکه اساس توسعه و تغییر شکل و تحولات معماری و تزئینی مسجد جامع اصفهان را در طی مدتی قریب به 12 قرن تشکیل داد.
تزئینات یکی از گنبدهای این مسجد که به گنبد نظام‌الملک شهرت دارد شامل سه نوع مختلف کتیبه، نقوش گیاهی و نقوش هندسی است. مقصوره دارای 3 کتیبه است: یکی کتیبة تاریخی به خط کوفی از آجر تراشیده واقع بر قاعدة گنبد؛ یک کتیبة گچبری به خط نسخ بر زمینة آبی واقع بر 4 دیوار داخلی مقصوره که در ارتفاع سرستون‌های آن به فاصلة 5،6 متر از سطح زمین با آسیب فراوان از زیراندود گچ ظاهر گشته است. آثار باقی‌مانده از این کتیبه بر دیوار شمالی حاوی نیمة دوم آیة 18 و نیمة اول آیة 19 از سوره توبه است و به احتمال قوی بخشی از مجموعه آیات 18، 19، 20 این سوره است که از قسمت شرقی محراب بر دیوار جنوبی آغاز می‌شده، و به ترتیب پس از گردش بر دیوارهای شرقی، شمالی و غربی در قسمت غربی محراب بر دیوار جنوبی خاتمه می‌یافته است؛ کتیبة گچبری سوم که قسمتی از آن در پی کاوش‌های اخیر بر نمای خارجی دیوار شمالی در همان ارتفاع آشکار شد، چند کلمة اول از سوره مومنون را دربردارد.
مقصورة گنبد نظام‌الملک یکی از اولین نمونة بناهایی است که در آن خط نسخ در کنار خط کوفی در کتیبه‌ها بکار رفته است. نماهای خارجی شرقی و غربی مقصوره و سطوح زیرین طاق‌های ورودی آن در ارتفاع کتیبه‌های یاد شده به وسیله لوحه‌های مشابه، ولی با گچبری لب پخ با نقوش گیاهی هندسی وار به سبک C سامره تزئین شده است. بررسی‌های انجام یافته در قسمت فوقانی این نماها آثار یک نوار تزئینی دیگر را در ارتفاع حدود 10 متر از سطح زمین در حد فاصل بین پایة مربع و منطقه انتقالی بنا آشکار نموده است.
پوشش راهروهای جانبی گنبد نظام‌الملک در قرن 8 ق آسیب فراوانی به این نواز تزئینی وارد کرده، و تشخیص محتوای آن را امروزه غیرممکن ساخته است. اما تزئینات شامل نقوش گیاهی که متأسفانه مقدار کمی از آن باقی مانده است، در سطح گسترده‌ای به صورت نیم برجسته تمامی سطوح لچک طاق‌ها و طاق نماهای منطقة انتقالی مقصوره را می‌پوشانده است.
سطح زیرین ترک‌بندی‌های گنبد نیز با نقوش گیاهی گچ‌کاری شده است. تزئین‌بندهای عمودی آجر از نوع تزئینات گچی با اشکال هندسی است. گرچه ساختمان گنبد نظام‌الملک در محوطة مقصوره به طور کلی سنت دیرینة معماری مسلمانان را از زمان امویان به بعد، در جلوه‌دادن هر چه بیشتر به این قسمت مهم از مساجد بزرگ، دنبال می‌کرده است.
اولین بنایی که به تقلید از گنبد نظام‌الملک ساخته شد، گنبدی است که در منتهی الیه شمالی مسجد جامع اصفهان و بر محور شمالی - جنوبی آن احداث شد. این بنا که امروزه به گنبد تاج‌الملک یا گنبد خاکی معروف است، به استناد کتیبة داخل آن به وسیلة ابوالغنائم مرزبان ابن خسرو فیروز شیرازی ملقب به تاج‌الملک، رقیب نظام الملک و جانشین وی، برپا گردیده است و ساخت این گنبد را دومین مرحله از تغییرات اساسی مساجد در دورة سلجوقی می‌توان بشمار آورد. این بنا بر سطحی مربع با اضلاع داخلی 80/9 الی 10 متر و اضلاع خارجی 14 متر و به ارتفاع تقریبی 60/20 متر ساخته شده است و گرچه از گنبد نظام الملک کوچکتر است، ولی از لحاظ تناسب و ظرافت بر آن برتری دارد و یکی از شاهکارهای معماری ایران محسوب می‌شود. فرضیه‌های مختلفی درباره نقش و عملکرد این گنبد که نمونه منحصر به فردی از وجود گنبد دومی در ساختمان مسجدی است عنوان شده است.
از نظر معماری، این بنا با ساختمانی مشابه مقصورة نظام‌الملک در مقطع عمودی از 3 قسمت مختلف، یعنی پایة مربع شکل، منطقة کثیرالاضلاع دو طبقة انتقالی بین مربع پایه و گنبد و پوشش گنبدی تشکیل شده است. فقدان راه پلة ارتباطی از پایین به بالا نشان می‌دهد که دسترسی به پشت بام گنبد در ابتدا از طریق ساختمانی که بنای تاج‌الملک بخش الحاقی آن بوده، انجام می‌گرفته است و این مسأله، فرضیة وجود مجموعه بزرگتری را در این قسمت مسجد، تأیید می‌کند.
از 4 نمای خارجی بنا، تنها دونمای جنوبی و شرقی که در ابتدا آزاد بوده، دارای تزئینات مهمی است. ورودی اصلی گنبد در میان جبهة جنوبی بنا با دو ورودی جانبی کوچکتر در طرفین آن روبروی جبهه اصلی مقصوره واقع شده است. ورودی‌ها و طاق نماهای مشابه با همین ترتیب سه‌‌گانه به طور منظم بر دیوارهای شرقی، شمالی و جنوبی قرار گرفته‌اند. درگاه‌ها، گوشه‌سازی‌ها و طاق‌نماها از نوع جناغی چهارکمانة سه‌مرکزی (لاله، 6) به همراه ستون‌های ظریف تزئینی با ترتیب موزون و متقارنی تمامی سطوح بنا را از سطح زمین تا زیر گنبد دربرگرفته‌اند.
علاوه بر کاربرد عناصر معماری، وجود کتیبه‌ها و نقوش مختلف هندسی از آجر نیز در تزئین گنبد تاج‌الملک نقش مهمی را ایفا کرده‌است. بنا دارای چند کتیبة آجری به خط کوفی است. کتیبة واقع بر قاعدة گنبد شامل آیه 54 از سوره اعراف است که با نام بانی ساختمان و سال احداث آن پایان می‌گیرد. 32 کتیبه واقع برلچک‌های 16 طاق نمای طبقة دوم منطقة انتقالی، 32 اسم از اسماءالله را دربردارد. 8 ورودی فرعی و طاق‌نمای تزئینی جانبی واقع در 4 دیوار داخلی گنبد شامل آیات 78 و 79 از سورة بنی‌اسرائیل است. آیات 26 و 27 از سوره آل عمران بر سطح زیرین طاق مدخل اصلی بنا بر دیوار جنوبی آن نقش بسته است نمای خارجی طاق‌نمای جنوبی دیوار شرقی گنبد دارای کتیبه‌ای حاوی بخشی از آیة 97 از سورة آل عمران است. تزئینات هندسی که از 3 طریق مختلف - یعنی بند و بست آجرها و ردیف‌کاری آن ها، نقشه‌های مختلف از ترکیب آجرهای تراشیده، و مهرهای گچی دربندهای عمودی آجرها - بدست آمده، کلیة سطوح بنا را مزین کرده است. یکی از معروفترین و زیباترین تزئینات هندسی آجری که بر داخلی سطح کروی انجام یافته، بر زیر این گنبد نقش بسته است.
در پی عملیات مرمتی سال‌های 1948-1949 م / 1327-1328 شمسی و پیگردی‌های اخیر در زیر لایه‌های تزئینی کاشی‌کاری که جبهه اصلی ایوان را به طرف صحن می‌پوشاند، آثاری از نمای سلجوقی از جمله چند طاق‌نمای منقش با آجرچینی و مهرهای تزئینی در بندهای آجرها آشکارگردید. همچنین به دنبال حذف لایه‌های سطوح گچی از روی‌نماهای خارجی دیوارهای شرقی و غربی ایوان، طاق نماهای اصلی سلجوقی بر آن ها مشخص گردیدند. ایوان‌های غربی و شرقی به نوبة خود با دهانه‌هایی که در دیوارهای طرفین آنها قرار داشتند، با راهروهای جانبی ارتباط داشته‌اند. در انتهای ایوان شرقی که به جای دیوار خشتی قدیمی مسجد متعلق به دورة عباسی قرار گرفته، فضای تو رفته‌ای به شکل شاه‌نشین و دو فضای کوچکتر در اطراف آن که با شاه‌نشین و با ایوان هر دو مرتبط بوده است، وجود دارد.
