عوامل حضور قلب در نماز

عوامل حضور قلب در نماز ارزش و جايگاه نماز بهترين راه رسيدن انسان به كمال و قرب خدا، نماز است و خداوند نيز تنها بدين منظور نماز را بر آدمى واجب نمود و البته پروردگار جهانيان بى‏نياز از نماز آدميان است. انسان در هر شرايطى بر اداى نماز موظف است، به گونه‏اى كه «حتى كسى كه در دريا در حال غرق شدن است، بايد در همان حال نماز بخواند و به خداوند، توجه قلبى داشته باشد. گرچه رو به قبله بودن و ديگر شرايط از او ساقط مى‏شود. بدين ترتيب، نماز نقشى اساسى در بالندگى و نيك‏بختى انسان ايفا مى‏كند». نماز، از مهم‏ترين سفارش‏هاى پيامبران بوده و از آشكارترين نمونه‏ها و نشانه‏هاى عبادت و بندگى خداست. از اين رهگذر، لقمان نيز به فرزندش مى‏گويد: «يا بُنَىَّ اَقِمِ الصّلوةَ؛ پسرم! نماز را به پا دار». (لقمان: 17) نماز داروى فراموشى و وسيله ذكر خداوند است: «اَقِمِ الصّلوةَ لِذِكرى». (طه: 14) نماز، پيمان خداوند است. رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «والصّلوةُ عَهدُاللّه‏». نماز، نور چشم پيامبر عزيز است كه فرمود: «قُوَّةُ عَينى فى الصَّلوةِ». نماز، اهرم مقاومت در غم‏ها و مشكل‏ها است. خداوند مى‏فرمايد: «وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ؛ از صبر و نماز (در گرفتارى‏ها) كمك بگيريد». (بقره: 45) نماز، داروى تكبر است. امام على عليه‏السلام مى‏فرمايد: خداوند، نماز را واجب كرد تا انسان را از كبر و خودخواهى دور كند: «والصَّلوة تَنزيها عن الكِبْرِ». نماز، پايه و ستون دين است: «وَ هِىَ عمودُ دينِكُم». پيامبر اعظم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «مَوضعُ الصَّلوةِ مِن الدّين كَمَوضِعِ الرَّأسِ مِن الجَسَدِ؛ نماز نسبت به دين، به منزله سر نسبت به تن است». «الصّلاةُ مِفتاحُ الجنّة؛ نماز، كليد بهشت است». نماز، نخستين پرسش در قيامت است: «اَوُّلُ ما يُحاسَبُ به العبدُ الصّلاة». نماز، راه نزديك شدن انسان پرهيزكار به خداست: «الصَّلوةُ قربانُ كُلِّ تَقىٍّ». و نماز، سفارش برتر پيامبران و آخرين خواسته امام صادق عليه‏السلام پيش از شهادت است. آن‏گاه كه همه خويشاوندان و فرزندان را دور خود فرا خواند و چنين سفارش كرد: «هر كس نماز را سبك شمارد، مشمول شفاعت ما در قيامت نخواهد شد». شيطان نيز چون به اهميت و مرتبه نماز و تأثير بسيار آن در بهروزى آدميان آگاه است، مى‏كوشد انسان را از نماز دور سازد. به گونه‏اى كه اگر فرد نماز مى‏خواند، نمازى نباشد كه خدا از او انتظار دارد. بنابراين، فكرهاى بى‏اساس و بى‏شمارى را به ذهن او مى‏ريزد تا به هر وسيله‏اى وى را از توجه قلبى به نماز منصرف سازد. با اين حال، شيطان چندان قادر نيست كه انسان را بر نداشتن حضور قلب در نماز، مجبور كند، بلكه فرد مى‏تواند، با فراهم آوردن عوامل حضور قلب، از بركت‏هاى ذاتى نمازى كه معراج مؤمن است، بهره‏مند شود. پيام متن: ثمره‏هاى نماز شگفت‏آور است و مى‏تواند، نمازگزار را تا آستان خداوند بار دهد، به شرط آنكه با اخلاص و حضور قلب همراه باشد. عوامل حضور قلب 1. نشاط جسمى پزشكان معتقدند، اگر آدمى غذا را با شادى ميل كند، زودتر و بهتر جذب بدن مى‏شود. طب روحانى نيز خبر مى‏دهد كه اگر انسان غذاهاى روحانى را از روى اشتياق صرف كند و از خمودگى دور با شد، آثار پاكى و زدايندگى آن زودتر در قلب پديدار مى‏شود. نشاط جسمى، از عوامل ايجاد شور و شوق به نماز و در نتيجه، يكى از زمينه‏هاى حضور قلب در نماز است. بى‏گمان، نماز كسى كه در سلامت جسمى كامل به سر مى‏برد، با نماز كسى كه از بدنى بيمار رنج مى‏برد، در ميزان بهره‏مندى از اشتياق و حضور قلب در نماز، از برخى جنبه‏ها با هم متفاوت است. پس سزاوار است، كسانى كه دغدغه حضور قلب در نماز را دارند، تندرستى خويش را قدر بدانند و جسم خود را در حال نشاط و آمادگى هميشگى براى بندگى شايسته پروردگار نگه دارند. پيام متن: شرايط بدنى انسان، از لحاظ سلامتى، تأثير مستقيم بر روح او و چگونگى نماز او دارد. 2. پرهيز از دنيادوستى از جمله مواردى كه رسيدن به مقام قرب الهى را مانع مى‏شود و انسان را از لذت مناجات با خداوند باز مى‏دارد و نيز قلب را به تاريكى مى‏كشاند، دوستى با دنياست كه در سخنان گهربار ائمه معصومين عليهم‏السلام بسيار نكوهش شده است. امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد: «رَأسُ كُلِّ خَطيئةٍ حبُّ الدّنيا؛ منشأ هر خطايى، دوستى دنياست». قلب آدمى، چون پرنده‏اى است كه پيوسته از شاخه‏اى به شاخه ديگر مى‏پرد و تا هنگامى كه درخت حبّ دنيا در وجود انسان پا برجاست، پرنده قلب نيز بر شاخه‏هاى آن آويزان است. اگر انسان با انديشيدن در پى‏آمدهاى دوستى دنيا از خلال آيات و روايات و حالت‏هاى اولياى خدا بتواند اين درخت را از وجود خويش ريشه‏كن سازد، آن زمان است كه قلب او آرامش و به حضور قلب در نماز توفيق مى‏يابد. ولى تا زمانى كه قلب انسان در نماز به جاذبه‏هاى دنيايى توجه دارد، از ياد خدا و حضور قلب در نماز باز خواهد ماند و از درك فيض نزديك شدن به خداوند محروم خواهد بود. پيام متن: هرگز خدادوستى با دنيادوستى جمع نمى‏شود. بنابراين، با دوستى دنيا نمى‏توان به مرتبه حضور قلب در نماز رسيد. 3. پرهيز از وسواس وسواس، قلب را در نماز به سوى امورى جز خدا مى‏كشاند. بدون شك، وسواس از القائات شيطان است تا حضور قلب را از انسان بگيرد و او را از حال توجه به خداوند يگانه و رحمان باز دارد. شخصى كه در نماز، پياپى در ركعت‏ها و ركن‏هاى نماز شك مى‏كند و همه توجهش را در درست به كار بردن واژه‏ها صرف مى‏كند، خود را از فيض درك محضر پروردگار محروم مى‏سازد و از بركت و روشنى نماز نصيبى نمى‏گيرد. پيام متن: وسواس عملى شيطانى است و دل نمازگزار را از ياد خدا در نماز باز مى‏دارد. 4. توجه داشتن به خداوند در همه حال بزرگان اخلاق، براى توفيق يافتن بر حضور قلب در نماز، به افراد چنين سفارش مى‏كنند كه در طول روز نيز در همه حال متوجه حضرت حق باشند. انسان به هر چيز بيشتر توجه كند، همان چيز، قوى‏تر و پررنگ‏تر در روح او نقش مى‏بندد. پس به گاه خواندن نماز نيز ياد او از آن پر و توجهش بدان سوست. بدين ترتيب، شايد يكى از ثمره‏هاى اين آيه شريفه كه مى‏فرمايد: «اذْكُرُوا اللّه‏َ ذِكْرا كَثِيرا؛ بسيار خداوند را ياد كنيد.» (احزاب: 41)، همين باشد كه: ياد فراوان خدا در طول شبانه روز، تأثير بسزايى در ايجاد حضور قلب در نماز خواهد داشت. پيام متن: دلى كه در بيشتر وقت‏ها از ياد خدا غافل است، نمى‏تواند در نماز به ياد خدا باشد. پس بايد همواره دل را از هر چه جز خدا خالى داشت و ياد خدا را تنها حاكمِ بر قلب و روان خود نماييم و از هر چه جز خواست او رو بگردانيم تا از نمازى ملكوتى و روحانى در فضايى پر از اخلاص و بندگى خداوند بهره‏مند شويم. 5. يقين كردن به بزرگى خدا آن‏گاه كه بنده به عظمت خداوند و گستردگى فرمانروايى و قدرت او معرفت يافت و با جان و دل فهميد كه خود، در حقيقت، هيچ است و به اندازه ذره‏اى مالك خير و شر خود نيست و زندگى و مرگ و حشر و نشرش به دست برترينِ عالم يعنى خداست، عقل و انديشه‏اش در برابر اين عظمت و شكوه زانو مى‏زند. پس در پيشگاه حضرت حق، به فروتنى مى‏افتد و قلبش از مشاهده شكوه بزرگى و فرمانروايى او، بيش از حد و وصف خاضع و خاشع مى‏شود و مراقب حضور و نظر پروردگار و رد و پذيرش او خواهد بود؛ با مراقبتى كه يك چشم به هم زدن از آن غافل نخواهد شد. امير مؤمنان على عليه‏السلام مى‏فرمايند: ولو فَكَّروا فى عَظيمِ القُدرةِ وَ جَسيمِ النّعمةِ لَرَجَعُوا إلى الطّريق و خافُوا عذابَ الحريقِ. اگر مردم در عظمت قدرت خدا و بزرگى نعمت‏هاى او مى‏انديشيدند، به راه راست باز مى‏گشتند و از آتش سوزان مى‏ترسيدند. «اگر انسان به مناجات با حق تعالى و ولى نعمت خود به قدر مكالمه با يك مخلوق عادى ضعيف اهميت دهد، هرگز اين‏قدر نسيان و سهو و غفلت نمى‏كند؛ ولى نعمتى كه آدمى را به وسيله انبيا و اوليا و قرآن كريم، به مناجات با خود دعوت فرموده و درهاى مكالمه با خود را به روى او گشوده است. اگر انسان امرى را بى‏اهميت تلقى كند، كم كم به ترك آن منجر مى‏شود و ترك اعمال دينى، انسان را به ترك دين مى‏رساند. چنانچه اگر انسان اهميت عبادت‏ها را به قلب بفهماند، از اين غفلت و سهل‏انگارى منصرف شده و از اين خواب سنگين بر مى‏خيزد». از ابوحمزه ثمالى نقل كرده‏اند كه گفت: امام سجاد عليه‏السلام را ديدم كه نماز مى‏خواند. عباى آن حضرت از شانه‏اش افتاد، ولى حضرت آن را راست نفرمود، تا آنكه از نماز فارغ شد. از حضرت در اين باره پرسيدم، فرمود: واى بر تو آيا مى‏دانى در حضور چه كسى بودم؟ همانا از بنده تنها قسمتى از نماز پذيرفته مى‏شود كه در آن توجه قلبى داشته است. پيام متن: انديشيدن در عظمت پروردگار، سبب خضوع و خشوع و حضور قلب در نماز مى‏شود. 6 . خواندن دعاهاى پيش از نماز يكى از عواملى كه به ايجاد حضور قلب در نماز كمك مى‏كند، خواندن دعاهاى پيش از شروع نماز است كه از معصومين عليهم‏السلام نقل شده است. اميرالمؤمنين على عليه‏السلام به ياران خويش سفارش مى‏فرمود كه پيش از نماز، اين دعا را بخوانند: يا مُحسِنُ قد اَتاك المُسى‏ءَ و قَد اَمرتَ المحسنَ أن يَتَجاوَزَ عنِ المُسى‏ءِ أنت المحسنُ و أنا المُسى‏ء فبِحَقِّ محمدٍ وآلِ مُحمّدٍ صَلِّ على محمّدٍ وآل محمّدٍ و تَجاوَزْ عن قبيح ما تعلمُ مِنّى. اى نيكوكار! گناهكار به سوى تو آمده و تو خود امر كردى كه نيكوكار از گناهكار در گذرد و تو نيكوكارى و من گناهكار، پس به حقّ محمّد و آل محمّد بر محمّد و آل محمّد درود فرست و از كارهاى زشتم كه به آن آگاهى، درگذر. پيام متن: دعاى پيش از نماز، آماده ساز توجه دل به ساحت ربوبى است. 7. توجه كردن به معانى الفاظ نماز براى آنها كه دغدغه حضور قلب در نماز را دارند، آموختن معانى نماز، بسيار راه‏گشاست. كسى كه از معانى جمله‏هاى نماز ناآگاه است، نه از نماز به شايستگى لذت مى‏برد و نه آنچنان كه سزاوار است، از حضور قلب بهره‏مند مى‏شود. نمازگزارى كه به دليل ندانستن معانى نماز، نه مى‏داند چه مى‏گويد و نه آگاه است كه چه مى‏خواهد، نمى‏تواند از شجره نماز، ميوه‏هاى گوناگون بچيند. پيام متن: توجه كردن به معانى جمله‏هاى نماز، عاملى براى پيدايش حضور قلب در نماز است. 8 . توجه داشتن به تك فرصتى بودن نماز يكى از مواردى كه مى‏تواند به حضور قلب بيشتر در نماز كمك كند و در روايت‏ها نيز به آن اشاره شده، در نظر داشتن اين نكته است كه احتمال دارد اين نماز، آخرين نمازى باشد كه مى‏خوانيم. در روايتى نقل است كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به يكى از ياران خود فرمود: «فَصَلِّها صلاةَ مُوَدِّعٍ؛ به هنگام نماز، به گونه‏اى نماز بخوان كه گويا اين آخرين نمازى است كه مى‏خوانى و نماز خداحافظى توست». به راستى، از كجا مى‏دانيم كه پس از اين نماز، آن قدر زنده بمانيم كه به نماز ديگر نيز برسيم؟ ما وقتى وارد نماز مى‏شويم، حتى نمى‏توانيم يقين كنيم كه همين نماز را به پايان خواهيم برد، تا چه رسد به اينكه بخواهيم، به نمازهاى ديگر دل خوش كنيم! اگر انسان چند لحظه‏اى پيش از نماز بنشيند و بينديشد كه شايد اين، آخرين نماز من باشد، بارى شايد آن نماز را با حالت توجه به درگاه خداوند به جا آوَرَد. پيام متن: در نظر داشتن احتمال به پايان رسيدن عمر در حين يا بعد از نماز، سبب‏ساز افزودن بر حضور قلب در نماز است.