سر نهفته در صفا و مروه

سر نهفته در صفا و مروه

صفا را صفا گفته‌اند براى اين كه از وصف انبيا، به خصوص آدم (عليه السلام) بهره‌اى بُرد. در قرآن هم فرموده است: «اِنّ الله اصطفى آدم و نوحاً و آل ابراهيم و آل عمران على العالمين»(1)؛ آنان مصطفاى پروردگارند و چون وجود مبارك آدم روى كوه صفا، برابر بيت ايستاد، از مصطفى بودن آدم، اين كوه صفا شد. و اگر كسى از اين كوه صفا بگيرد مصطفاى خداى متعال است. آرى خداوند گروهى را برمى‌گزيند: «اِنَّ الله يصطفي من الملائكة رُسُلا و من الناس انّ الله سميع بصير.»(2) حوّا (عليهاالسلام) كه مرأه بود، در كوه مروه قرار گرفت، از اين رو آن را «مروه» خوانده‌اند. امام سجاد (عليه السلام) خطاب به شبلى فرمود: آيا بين صفا و مروه سعى كردى؟ شبلى عرض كرد: آرى. فرمود: هنگام سعى بين صفا و مروه، فلان معنا را درك كردى؟ عرض كرد: نه. فرمود: پس تو سعى بين صفا و مروه انجام نداده‌اى. به فرموده حضرت، معناى سعى اين است كه انسان از معصيت به اطاعت فرار مى‌كند و فرار الى الله در سعى بين صفا و مروه به طور بارز ظهور مى‌كند. هروله و دويدن بين صفا و مروه، از گناه به سوى اطاعت و از غير به حق دويدن است. اسرار فراوانى در صفا و مروه وجود دارد و در قرآن كريم هم سعى بين صفا و مروه و خود صفا و مروه، جزء شعائر الهى بشمار آمده است: «انّ الصفا و المروة من شعائر الله، فمن حجّ البيت أو اعتمر فلا جناح عليه أن يطوّف بهما و من تطوّع خيراً فان الله شاكر عليم»(3)؛ از صفا و مروه به نوبه خود، به عنوان طواف تعبير شده و از شعائر الهى بشمار آمده است. به فرموده حضرت، معناى سعى اين است كه انسان از معصيت به اطاعت فرار مى‌كند و فرار الى الله در سعى بين صفا و مروه به طور بارز ظهور مى‌كند. هروله و دويدن بين صفا و مروه، از گناه به سوى اطاعت و از غير به حق دويدن است. بعد فرمود: آيا مى‌دانى معناى تردّد بين دو كوه صفا و مروه چيست؟ يعنى خدايا! من بين خوف و رجا به سر مى‌برم، نه خوف محض دارم و نه رجاء محض. نه آنچنان است كه فقط بترسم و هيچ اميد نداشته باشم و نه آنچنان است كه همه اميد باشد و هيچ ترس نباشد. اين تردّد بين صفا و مروه همان تردد بين خوف و رجاء است. مؤمن و مسلمان تا زنده است بين خوف و رجاء بسر مى‌برد؛ خوف دارد از كارهاى خود و اميد دارد به لطف حقّ. خداوند متعال در قرآن كريم آنجا كه مردان الهى را ـ كه عالم با عمل هستند ـ مى‌ستايد، مى‌فرمايد: «أمّن هو قانت آناء الليل ساجداً و قائماً يحذر الآخرة و يرجوا رحمة ربه، قل هل يستوى الذين يعلمون و الذين لا يعلمون.»(4) مردان الهى كه علم‌هاى آموزنده دارند، از پايان كار خود هراسانند و به لطف حق اميدوار. از خدا نمى‌ترسند چون خداوند متعال جمال محض است و جمال محض و ارحم الراحمين صِرف، ترسى ندارد. بلكه آنان از پايان كار خود مى‌ترسند. خداوند متعال محبوب است نه مهروب. امام سجاد عليه السلام فرمود: آيا مى‌دانى معناى تردّد بين دو كوه صفا و مروه چيست؟ يعنى خدايا! من بين خوف و رجا به سر مى‌برم، نه خوف محض دارم و نه رجاء محض. نه آنچنان است كه فقط بترسم و هيچ اميد نداشته باشم و نه آنچنان است كه همه اميد باشد و هيچ ترس نباشد. مؤمن هميشه بين خوف و رجاء زندگى مى‌كند و تا زنده است، در اواسط عمر مى‌كوشد كه خوفش مقدارى بيشتر باشد و در اواخر عمر سعيش بر اين است كه اميدش بيش از رجاء باشد. در هر صورت، همواره بين خوف و رجاء بسر مى‌برد و اين سرّ در سعى بين صفا و مروه جلوه‌گر است. آنگاه كه روى به جانب صفا دارد سعى مى‌كند خود را تصفيه نمايد و وقتى به سوى مروه مى‌رود، سعى مى‌كند مروّت و مردانگى به دست آورد؛ چرا كه مروه يادآور مروّت و مردانگى است و صفا يادآور تصفيه و تهذيب روح، آرى، هر يك از اينها سرّى دارد. گر چه در اصلِ اين تردّد، هاجر(عليهاالسلام) براى به دست آوردن آب، چند بار از كوه صفا به مروه و از مروه به صفا آمد و سخن از هل من انيس و هل من مونس(5) داشت تا آبى براى نوزادش فراهم كند و آن آهِ مادرانه‌اش، آنچنان اثر گذاشت كه طبق دعاى خليل حق، از زير پاى اسماعيل چشمه زمزم جوشيد و هنوز با گذشت چند هزار سال مى‌جوشد وليكن سرّ اين كار آن است كه انسان به صفا برسد و به مروّت و مردانگى بار يابد. انسان جوانمرد، ديگر دست به سوى كار ذليلانه دراز نمى‌كند همچنان كه حسين بن على(عليهماالسلام) فرمود: لا والله لا اعطيهم بيدى اعطاء الذليل و لا أفرّ منهم فرار العبيد.(6) فرمود: نه پاى فرار و گريز دارم، نه دستى كه دست تسليم و ذلت باشد بلكه من هستم و مردانگى و ميدان مبارزه و شهامت و شجاعت. اين درس را هم، سرّ حج به انسان مى‌آموزد؛ چرا كه در هر قدمى از حج، سرّى است. پي‌نوشت‌ها: 1ـ آل عمران: 23 . 2ـ حج : 75 . 3ـ بقره: 158. 4ـ زمر: 9. 5ـ علل الشرايع، شيخ صدوق، ص432 / فروع كافى، ج4، ص201 . 6ـ مقتل خوارزمى، ج1، ص253/ تاريخ طبرى، ج7، ص328/ و كامل ابن اثير، ج3، ص287 . منبع: برگرفته از كتاب عرفان حج، آية الله جوادي آملي .