جايگاه امام رضا(ع) در تزيينات معماري اسلامي

جايگاه امام رضا(ع) در تزيينات معماري اسلامي

چكيده امام رضا(ع) هشتمين امام و پيشواي مسلمانان جهان است، اما مقام و جايگاه ايشان نزد شيعيان ايراني و ارادتمنداني كه در جوار مرقد ايشان زندگي مي كنند، از موقعيت خاصي برخوردار است و اين به دليل وجود ضريح مطهر امام رضا(ع) در ايران و در شهر مشهد است. شهر مشهد كه به دليل وجود مرقد مطهر امام هشتم علي بن موسي الرضا(ع) به شهري مهم تبديل شد و هنگامي كه سلسله صفوي تشيع را مذهب رسمي ايران قرار داد، مشهد از نظر زيارتي مركزيت يافت. پادشاهان صفوي براي ابراز ارادت خويش به امام رضا(ع) و اهل بيت كوشش هاي فراواني جهت نشان دادن بزرگي و علم ايشان انجام دادند. به عنوان مثال در دوره صفويه به مرمت و گسترش حرم مطهر توجه بسيار شد. در اين راستا يكي از ابزارهايي كه از آن در ايجاد فضايي معنوي كمك گرفته شد، كتيبه هايي با دورنمايه شيعي بود. اين كتيبه ها كه مضمون آنها با مشاوره علماي اسلامي تعيين مي شد در بر گيرنده آيات قرآني، احاديث ائمه، نامها و اسامي امامان و ادعيه است. از اين ميان آن چه بيش از همه تعصب و ارادت هنرمندان و پادشاهان يا حاميان هنري را نشان مي دهد، استفاده از نام امامان معصوم(ع)، حديثي از ايشان و يا دعايي درباره ايشان است. در معماري اسلامي ايراني، به ويژه در حرم مطهر امام رضا(ع) نيز كه همواره در دوره هاي مختلف مورد توجه پادشاهان مسلمان و هنرمندان و معماران شيعه قرار گرفته، نمونه هاي متعددي از كتيبه هايي به چشم مي خورد كه در آنها از نام امام رضا(ع) و احاديث ايشان استفاده شده است. اين مقاله كه با هدف شناسايي كتيبه هايي در معماري اسلامي به ويژه در حرم مطهر امام رضا(ع) كه در وصف ايشان و يا شامل نام ايشان و يا حديثي از آن حضرت است، تنظيم گرديده است، به دنبال پاسخ دادن به سؤالات زير است: 1- استفاده از كتيبه در معماري مرقدهاي معصومين چه جايگاهي دارد؟ 2- نمونه هاي كتيبه اي معماري اسلامي و معماري مرقد مطهر امام رضا(ع) كه با مضمون احاديث امام رضا(ع)، دعاهايي درباره ايشان و يا شامل نام آن حضرت است كدامند؟

مقدمه از ويژگي هاي ذاتي هنر اسلامي اين است كه اين هنر مي كوشد تا فضايي ايجاد كند كه در آن انسان بتواند وزن و وقار فطري اوليه خود را باز يابد. در فلسفه اين هنر، هيچ مانعي نبايد به عنوان حجاب بين انسان و حضور نامرئي خداوند قرار گيرد. هنر اسلامي در وهله نخست ايجاد يك نوع خلاء مي كند و همه پريشاني ها و تمايلات دنيوي را از ميان بر مي دارد و در وهله دوم نظامي را جايگزين آن مي سازد كه مبين تعادل و آرامش و صلح است. از اين امر مي توان فوراً به اهميت اساسي و مركزي معماري و در كنار آن كتيبه ها در هنر اسلامي پي برد. معماري است كه بايد هماهنگي و آرامش موجود در طبيعت را در اماكن پرجمعيت ايجاد كند. در يك مسجد فرد مؤمن هيچگاه فقط يك بيننده صرف نيست، بلكه مي توان گفت هرگاه او با طهارت و حضور قلب به نماز مي ايستد و سپس به قرائت نوشته هاي قرآني، ادعيه و احاديث منقوش و مكتوب بر در و ديوارهاي مسجد مي پردازد، به نحوي با معنا و انعكاسهاي معنوي خطوط ارتباط برقرار مي كند. بنابراين نه تنها معماران مسلمان، بلكه كتيبه نويسان نيز مي كوشيدند تا فضايي به وجود آورند كه همه صفات و كيفيات مقامات معنوي را متجلي سازند. اين چنين است كه فضاي معنوي ايجاد شده توسط كتيبه ها در اماكن مذهبي چون مساجد، مدارس، امامزاده ها و خانقاه ها، انسان را به اشراق و شهود سوق مي دهد. هنر خوشنويسي و كتيبه نگاري با توجه به تقدسي كه در تاريخ اسلام دارد، با وجود تمامي تفاوتهاي سبك شناختي و تنوع منطقه اي نوشتارها، در تمامي دورانها به عنوان عنصري تزييني در يكدست كردن انواع گوناگون بناها به كار گرفته است. تقريباً بر سطوح تمامي بناهاي اسلامي، كتيبه هايي با مضامين قرآني، احاديث و ادعيه به چشم مي خورد. در مساجد اسلامي جايگاه هاي مشخصي به عنوان مكان مناسب براي كتيبه ها در نظر گرفته مي شود و فضاي اين محل ها در فضاي خارجي، شامل ورودي مسجد، مناره ها و ساقه گنبد مي شود و فضاي داخلي محراب، محل قبله، ساقه داخلي و نقطه مركزي گنبد را در بر مي گيرد. غير از مساجد بناهاي ديگري چون بقعه ها يا بناهاي آرامگاهي نيز از كتيبه به همان سبك و سياق مسجد بهره مي برند. در آرامگاه امامان، امامزادگان و شخصيتهاي مهمي كه داراي گنبد و بارگاه و حريم مي باشند، عموماً كتيبه هايي از انواع مختلف آن به چشم مي خورد. حرم مطهر امام رضا(ع) در ايران و در شهر مشهد نيز از جمله اين بناهاست. اين بنا از آنجايي كه تنها آرامگاه متعلق به معصومين(ع) در ايران است، همچنين به دليل حضور مستمر تشيع در ايران و ارادت و تعصب ايرانيان در دوره هاي مختلف همواره مورد توجه هنرمندان و حاميان آنها بوده است و در هر دوره مورد مرمت و بازسازي قرار گرفته و يا قسمت هايي بر آن افزوده شده است. از اين رو در اين بناي بزرگ مي توان آثار و نشانه هاي معماري دوره هاي مختلف را يافت. كتيبه نيز كه يكي از شاخصه هاي معماري اسلامي است، در جاي جاي اين مكان مقدس ديده مي شود. اما آنچه در اين مقاله سعي شده، به آن پرداخته شود، بررسي كتيبه هاي حرم مطهر و در كنار آن بررسي كتيبه هاي ساير بناهاي اسلامي است كه در بردارنده نام امام رضا(ع)، حديثي از آن حضرت و يا دعايي در حق ايشان است. از اين رو در بخش هاي ابتدايي مقاله به بررسي شخصيت و سيره امام رضا و سپس به تحولات تاريخي بناي حرم مطهر در فضاهاي مختلف پرداخته شده و سپس نمونه هايي از كتيبه هاي بناهاي اسلامي و حرم مطهر بررسي شده است. جايگاه كتيبه در معماري اسلامي وجود كتيبه ها در معماري اسلامي از خصايص بارز و اهميت فراوان هر بنايي است. تزيينات كتيبه اي معماري اسلامي مانند گچبري، آجركاري، سنگ كاري و كاشي كاري، گاهي با كاربرد مجزا و زماني در تلفيق با يكديگر توسط هنرمندان، نمايشي شگفت از زيبايي ها پديد آورده است. بنابراين هنرمند اسلامي هميشه به دنبال ابداع بوده و با كنار هم قرار دادن حروف و كاشي ها و قطعات و تكه سنگ ها به اين زيبايي رسيده است. وي حوضي را كه از قبل در ميان صحن قرار داشت، چهار بخش نموده و در ميان آن سقاخانه اي قرارداد و كلاه فرنگي بالاي آن به تنكه طلا فرش شد و همچنين دستور داد، نهر آبي را كه در مزرعه گلستان جاري بود تا زير حوض آوردند. همچنين نهر ديگري حفر كردند به سمت قسمت پايين طرف قبله كه آب در آن جا هميشه روان باشد. در محله چهار باغ، آب انباري ساختند كه يكي در زير و يكي در بالا قرار داشت. از آب انبار بالا براي صحن استفاده مي شد. گلدسته بالاي سر و ايوان منسوب به امير عليشيرنوايي طلاكاري و تذهيب شد. همچنين گلدسته ديگري در كنار آن ايوان ايجاد شد كه معمار آن استاد علينقي مشهدي بود و مشهور به گلدسته نادري گشت. در اين زمان نواب ابراهيم خان هر دو صحن مطهر را با نقره تزيين نمود. در طول دوره قاجار نيز تحولاتي در مجموعه ابنيه متبركه حرم صورت گرفته است، از جمله: ساختمان صحن جديد كه در دوره «فتحعلي شاه قاجار» آغاز و در زمان «ناصرالدين شاه» به پايان رسيد و طلاكاري ايوان آن نيز صورت گرفت. ايوان و سردر شمالي صحن عتيق هم به تصريح كتيبه اي كه بر آن قرار دارد، در ايام «محمدشاه» مرمت شده است. توحيدخانه مباركه نيز در زمان نيابت توليت «عضدالملك» در سال 1276 ه . ق مرمت گشته است. هم او در سال 1275 ه . ق دستور داد روي نقاشي ها و كاشي هاي نفيس حرم را آينه كاري كنند. ناصرالدين شاه نيز دستور داد از كنار ديوار تا بالاي ايوان غربي صحن جديد و سقف مقرنس آن را با خشتهاي طلا بپوشانند و از همين رو، به «ايوان ناصري» معروف شد. در ايام «مظفرالدين شاه» نيز هر دو صحن جديد و عتيق تعمير شدند. در سال 1330 ه . ق ارتش روسيه صدمه هاي زيادي به مجموعه ابنيه وارد ساخت كه پس از چندي توسط «حسين ميرزا نيرالدوله» والي خراسان، تعمير گرديد. در سال 1307 ه . ش تغييري اساسي در شبكه پيرامون مجموعه به عمل آمد و فلكه دور حرم به شعاع 180 متر از نوك گنبد و به پهناي 30 متر احداث شد. سپس بناهاي موزه، كتابخانه و تالار تشريفات احداث گرديد. در سالهاي قبل از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي، فلكه پيشين را تا شعاع 320 متر (از نوك گنبد مطهر) گسترش داده، به جز ساختمان هاي متعلق به مجموعه آستان قدس رضوي و چند بناي تاريخي متصل و مجاور آن، بخش مهمي از واحدهاي بافت تاريخي ابنيه متبركه را - بدون در نظر گرفتن قدمت و زيبايي - برچيدند و در عوض، فضاي سبز ايجاد كردند. نام مبارك امام رضا(ع) در كتيبه هاي بناهاي اسلامي با تأكيد بر حرم مطهر: چنانكه پيش از اين نيز اشاره شد، كتيبه ها را مي توان به سه دسته كتيبه هاي قرآني، دعايي و حديثي تقسيم كرد. كتيبه هاي دعايي خود به سه گروه مهم و مشخص تقسيم مي شوند. دسته اي كه نامهاي خداوند را توصيف مي كنند. دسته اي كه به ستايش پيامبر و دعا براي ايشان مي پردازد و دسته سوم كه در وصف و ستايش امامان معصوم و در برگيرنده اسامي آنهاست. آن چه در اين مقاله مورد نظر ماست، كتيبه هاي دسته سوم است كه نام مبارك امام رضا(ع)، هشتمين پيشواي شيعيان را در خود دارد و به ستايش ايشان پرداخته است. همچنين كتيبه هايي كه در برگيرنده احاديث و سخنان از آن حضرت است، بررسي مي شود. يكي از اماكني كه كتيبه هاي بسياري مرتبط با امام رضا در خود دارد، مسلماً بارگاه مطهر ايشان است، اما از آنجايي كه امام رضا(ع) نزد شيعيان ايران جايگاه خاصي دارد و مسلمانان همواره به ايشان توسل و از ايشان بركت جسته اند، در ساير بناهايي كه به دست شيعيان ساخته شده نيز مي توان كتيبه هاي يافت كه حاوي نام ايشان و يا حديثي از آن حضرت باشد. از اين رو در اين جا ابتدا نمونه هايي از كتيبه هاي حرم مطهر و سپس چند نمونه از اماكن تاريخي ديگر بررسي مي شود. البته لازم به ذكر است كه تهيه تصاوير كتيبه هاي حرم مطهر به دليل ممنوعيت عكسبرداري در اين مكان بسيار دشوار است. از اين رو نمونه هايي كه در اين جا بدان پرداخته مي شود محدود مي باشد. اولين كتيبه اي كه در اين جا بررسي مي شود، كتيبه اي بيضي شكل و طلايي است كه در قسمت فوقاني و گوشه ضريح مطهر امام رضا(ع) نصب شده است و حديثي از ايشان بر آن نقش بسته است. اين كتيبه به خط ثلث و داراي مضمون زير است: «قال الرضا(ع): زار لي علي بعد... يوم القيامه» چنان كه پيش از اين نيز اشاره شد به دليل محدوديت دسترسي به تصاوير متعدد از حرم و كيفيت نه چندان مطلوب تصاوير موجود، امكان خواندن همه بخش هاي كتيبه مقدور نيست، اما چنان كه از برخي كلمات آن مي توان فهميد، احتمالاً اين حديث هشدار و انذار مومنان را از روز معاد در بردارد و يا به زائران آن حضرت و عده اي خاص مي دهد، اما چيزي كه مسلم است اين است كه اين حديث از احاديث مهم حضرت بوده است كه بر ضريح مبارك ايشان در فضاي ميان نقشهاي تزييني ضريح در جايي كه به خوبي در معرض ديدگان زائران مشتاق باشد قرار داده شده است. كتيبه ديگري نيز كه حديثي از امام رضا(ع) را در بر مي گيرد، در حاشيه زيرين طاق نماي دور صحن ديده مي شود. اين كتيبه به خط ثلث و در ميان دو حاشيه تزيين شده قرار دارد. مضمون حديث به نماز و اهميت آن اشاره مي كند و پيغام امام رضا(ع) را مبني بر گرامي داشتن و بر پاي داشتن نماز در مقابل ديدگاه شيعيان و زائران ايشان قرار مي دهد. از جمله نمونه هاي ديگري كه در حرم مطهر ديده مي شود، كتيبه اي است كه بر روي درب ورودي رواق دارالسياده به دارالحفاظ نقش بسته است. اين كتيبه كه بر سياق زمينه اش با رنگ طلايي و به صورت برجسته كار شده، علاوه بر اين كه در بر گيرنده احاديثي از پيامبر و آيه اي از قرآن در طرفين است، حاوي اشعاري است در مدح امام رضا(ع) و بارگاه مطهرش و بيان ارادت سراينده است به ايشان در ابياتي از اين شعر به نام مبارك امام رضا(ع) بر مي خوريم. اين دو بيت كه بر روي لنگه چپ و در حاشيه راست و چپ آن به صورت پياپي و به خط نستعليق كار شده داراي مضمون زير است: مانا اين درگه رضاست كه رضوان روضه او را بيند گيست... زاده موسي كه از تجلي نورش چشم جهان همچو طور گشته منور اين اشعار علاوه بر معرفي توصيفي بارگاه حضرت رضا(ع) توصيفي از خود حضرت را نيز در بر دارد. كتيبه ديگر بر سطح كاشي زير رنگي در قسمتي از ديوار حرم مطهر نقش بسته است. سطح اين كاشي با نقوش هشت ضلعي، ستاره و نقوش گياهي پوشانده شده است. در حاشيه هشت ضلعي ها و ستاره هاي هشت پر اين كاشي احاديثي از امام علي(ع) نوشته شده است و در مركز يكي از هشت ضلعي ها عبارت «يا علي بن موسي الرضا(ع)» و در ميانه ديگر عبارت «السلطان علي بن موسي الرضا(ع)» و در وسط سومي نام نگارنده نوشته شده است. عباراتي از اين قبيل كه امام را به نام و صفات ايشان خوانده است، حاكي از جايگاه رفيع ايشان نزد شيعيان و توسل جستن مؤمنان به اين امام است. حضرت علي بن موسي الرضا(ع) چنان كه گفته شد، علاوه بر اينكه به عنوان امام و پيشوا نزد ايشان مقدس است، به سبب اينكه تنها امامي است كه مدفن مباركش در ايران واقع شده نزد ايرانيان از اهميتي ويژه برخوردار است. از اين رو خطاب قراردادن آن حضرت و استمداد جستن از ايشان در قالب عباراتي چون «السلطان علي بن موسي الرضا(ع)» يا «امام رضا(ع)» و يا «ضامن آهو» در ميان شيعيان ايران بسيار مرسوم است و همواره براي هنرمندان نيز دستاويزي براي ابراز ارادت به ايشان بوده است. نمونه ديگري در حرم مطهر به چشم مي خورد كه در آن نام علي بن موسي الرضا(ع) و اجداد و فرزندان ايشان كه امامان معصومند آورده شده است. در اين كتيبه كه به خط ثلث جلي بر يكي از ديوارهاي داخلي حرم و در حاشيه يك كاشي منقوش به نقوش گياهي نوشته شده، عبارات زير آمده است: «... علي بن الكاظم موسي الرضا(ع)... جعفر بن الباقر محمد بن زين العابدين علي بن...» در اين كتيبه حضرت امام رضا(ع) با سلاله پاكي كه او را در بر گرفته معرفي شده و اهميت ايشان بدين صورت نيز ذكر شده است. از اين نوع، كتيبه ديگري در حرم وجود دارد كه ايشان را با مقام زاده اميرالمؤمنين و امام پرهيزكاران توصيف كرده است: «ولد اميرالمؤمنين امام المتقين سلام ا... و...» اين كتيبه به خط ثلث نوشته شده و سطح آن را نقوش گياهي اسپيرال پر كرده است. اما اين گونه ياد كردن از امام رضا(ع)، يعني ذكر نام ايشان در كنار ساير معصومين، به گونه اي ديگر در كتيبه هاي حرم مطهر ديده مي شود و آن نثار درود بر تمامي اهل بيت پيامبر است. در كتيبه هاي متعددي از حرم مطهر اين نوع ابراز ارادت ديده مي شود. مثلاً در كتيبه اي مستطيل شكل كه در ميان نقوش متراكم گياهي و يك حاشيه كتيبه دار ديگر قرار گرفته، نوشته شده است: «رحمة ا... و بركاته عليكم اهل البيت» اين عبارت آيه اي از سوره مباركه احزاب است كه جايگاه و شأن و اهميت اهل بيت پيامبر(ص) را نزد خداوند نشان مي دهد. با توجه به اين كه اين كتيبه در حرم امام رضا(ع) قرار دارد، احتمالاً نگارنده در اين عبارت بر ايشان به عنوان يكي از اهل بيت پيامبر تأكيد داشته است. در تأييد اين نكته نقل قولي است كه از ابو فوارس در مدح امام رضا(ع) در حاشيه آن آمده است. كتيبه ديگري نيز به همين سبك و سياق بر بالاي ايوان در حرم مطهر وجود دارد كه در آن آمده است: «... و صلوة ا... عليه و علي آل طيبين الطاهرين و اصحابه المنتجبين و سلم» در اين كتيبه نگارنده علاوه بر امام رضا(ع) سلام و درود خود را نثار خاندان پاك و اصحاب و پيروان ايشان نيز كرده است و ياد آنان را هم گرامي داشه است. آخرين نمونه اي كه از كتيبه هاي حرم مطهر در اين جا بررسي مي شود، نمونه اي است كه بر يكي از دربهاي داخلي حرم مطهر نقش بسته است. در اين كتيبه كه حاوي تقديم ارادت واقف اين درب است، كلماتي به شكل برجسته بر سطحي ترنجي شكل كه با گل هاي ريز برجسته پوشانده شده قرار گرفته است. با اينكه نوع خط كتيبه كه خط نستعليق مي باشد، خوانا و درشت است، اما قرار گرفتن اجزاي كلمات در داخل يكديگر و گاه تداخل يك سطر در سطر ديگر باعث شده كه نتوان كتيبه را به درستي خواند. البته آنچه مسلم است اين كتيبه ضمن اينكه طبق متن، نشان مي دهد اين درب وقف و پيشكش آستان علي بن موسي الرضا(ع) است، حاوي عرض نياز و توسل وقف كننده درب نيز مي باشد، زيرا صفتي كه براي امام رضا(ع) در اين جا ذكر شده صفت مشهور ايشان «ضامن آهو» است. اين صفت به واقعه تاريخي نجات آهويي كه بچه هايي خردسال داشت اشاره دارد و شيعيان همواره با اداي اين جمله به كرامت و بزرگواري آن حضرت اميدوارند و او را واسطه ياري جستن از خداوند مي كنند. از كتيبه هاي ديگري كه در اماكن ديگري غير از حرم مطهر و مرتبط با امام رضا(ع) وجود دارد، مي توان به نمونه اي در صحن عتيق حرم حضرت معصومه(س) اشاره كرد. در اين كتيبه كه بخشي مستطيل شكل از سطح يك ديوار را در بر گرفته است نامهاي «ا...» در چهار گوشه، نام «محمد» در دو طرف به موازات دو عرض مستطيل و نام «علي» به طور منظم در جاي جاي آن به چشم مي خورند. همچنين عبارات «الملك ا...» با تكرار 4 بار و «فاطمه، حسن و حسين» با تكرار 2 بار يك شش ضلعي را در ميانه مستطيل تشكيل داده اند. در داخل اين شش ضلعي، شش ضلعي كوچكتري با تكرار نام علي ساخته شده است كه در مركز آن عبارت «السلطان علي بن موسي الرضا» نقش بسته است. اين عبارت به مقام والا و سروري امام رضا(ع) در ميان شيعيان اشاره دارد، تمامي عبارات اين كتيبه با خط كوفي بنايي نوشته شده اند. اما يكي از مضاميني كه فراوان در ابنيه اسلامي استفاده شده است، ستايش و دعا در حق دوازده امام است. از انواع دعا مي توان صلوات در حق معصومين(ع) را نام برد كه به كرات در مساجد اسلامي استفاده شده است. نمونه زيباي آن را مي توان بر روي يك كاشي بر بالاي ديوان مسجد جامع ميرچخماق يزد مشاهده كرد. در اين كتيبه كه به خط كوفي نوشته شده كلمات طوري چيده شده اند كه از تركيب آنها نام «محمد» به خط كوفي حاصل شده است. در اين كتيبه در كنار ساير امامان شيعه درود و رحمت خدا نثار علي بن موسي الرضا(ع) شده است. از جمله اماكن ديگر كه در برگيرنده كتيبه هايي حاوي صلوات چهارده معصومند، مي توان به محراب مسجد شيخ لطف ا...، گنبد مقبره شاه اسمعيل در اردبيل و مقبره امام علي(ع) در نجف اشاره كرد. اما ستايش دوازده امام به شكل مدح و ثناي ايشان را نيز مي توان در بسياري از بناهاي اسلامي مشاهده كرد. نمونه اي از آن سقف زير گنبد معبد ماهان كرمان است كه نام دوازده امام و عباراتي در وصف ايشان در يك دايره كه به دوازده قوس تقسيم شده است به رنگ هاي قرمز و سياه و به خط ثلث ديده مي شود با اينكه كتيبه كاملاً سالم و كامل است، اما به دليل سياه مشق بودن خطوط كتيبه، خواندن عبارات توصيفي آن دشوار است. اما آنطور كه به نظر مي رسد عبارات تركيبي از كلمات فارسي و عربي اند و به سلسله وار بودن ولايت شيعه اشاره دارند. از اين نوع مي توان به نمونه ديگري در مساجد معاصر اشاره كرد. به عنوان مثال بر سر در مسجد اميرالمؤمنين تهران و در دو طرف آن نام مبارك امامان در شمسه هايي كه اطراف آن مزين به نقوش گياهي است قرار داده شده است. در وسط و پيشاني بنا نيز نام حضرت محمد(ص) نقش بسته است. نام مبارك امام رضا(ع) نيز در سمت چپ بنا پس از نام پدر گراميشان امام موسي كاظم(ع) قرار گرفته است. چگونگي چيدمان شمسه ها كه در آن ها 6 امام اول در سمت راست و 6 امام بعدي در سمت چپ نوشته شده و نام مبارك حضرت محمد(ص) در وسط و بالا قرار گرفته است، نشان از نظام اعتقادي شيعيان نسبت به مسأله جانشيني پيامبر دارد. در شبستان مسجد جامع ضرابخانه تهران نيز حديثي از امام رضا(ع) بر روي ديواري آجري و در داخل يك كادر مستطيل شكل نوشته شده است. در اين حديث نيز مانند موردي كه قبلاً بررسي شده به اهميت نماز پرداخته شده است و نماز بالاترين تجلي پرهيزكاري شمرده شده است. اين كتيبه به صورت بسيار ساده و به خط ثلث در زمينه تيره نوشته شده است و هيچ گونه تزيين خاصي در اطراف آن ديده نمي شود. مضمون اين كتيبه چنين است «الصلوه قربان كل تقي». نتيجه در اين مقاله سعي شد، جايگاه و اهميت و شأن امام رضا(ع) نزد شيعيان ايران از طريق بررسي كتيبه هاي حاوي نام و ياد آن امام همام كه در احاديث ايشان خطاب به ايشان و دعاهايي در حق ايشان متجلي است، نشان داده شود. بخشي از كتيبه هايي كه بررسي شد به بناي حرم مطهر كه آرامگاه آن حضرت است، اختصاص داشت و برخي از آنها متعلق به ابنيه و اماكن تاريخي و معاصر ايران بود. وجود اين كتيبه ها در اين اماكن معنوي كه يا داراي جنبه پرستشگاهي و يا داراي جنبه زيارتگاهي است علاوه بر اينكه اهميت ويژه مقام و شخصيت امام رضا(ع) را به مسلمانان گوشزد مي كند، با زيبايي توأم با معنويتي كه در آنها نهفته است روح آنها را از درك زيباشناسانه و معنوي سرشار مي سازد. دكتر مهناز شايسته فر --