زنجان گنجينه ناشناخته -16؛
كاروانسراها نشانه‌هايي از رونق بازار زنجان در گذشته
خبرگزاري فارس: كاروانسراهاي بازار زنجان نشان‌دهنده رونق اقتصادي اين مركز مهم تجاري استان در گذشته نه چندان دور به عنوان پل ارتباطي مركز و شمال غرب كشور بود است.
به گزارش خبرگزاري فارس از زنجان، كاروانسراها در گذشته به عنوان مراكزي براي استراحت كاروان‌هاي مختلف محسوب مي‌شدند، كه امروز نيز بسياري از آنها در كنار بازر زنجان فعال بوده و به عنوان نمادهايي از فعاليت‌هاي اقتصادي بازار زنجان شناخته مي‌شوند.
اين كاروانسراها امروز با وجود قدمت زياد هنوز هم فعال بوده و به مراكز اصلي مبادله كالا در كنار بازار زنجان شريان اصلي اقتصاد بازار را نه به اندازه گذشته در دست دارند.
* كاروانسراي حاج عليقلي
كاروانسراي حاج عليقلي بزرگ‌ترين كاروانسراي موجود مجموعه بازار محسوب مي‌شود، كه سال تأسيس آن با 1307 ه.ق برمي‌گردد.
اين كاروانسرا شايد بزرگ‌ترين كاروانسراي موجود در مجموعه بازار باشد كه داراي دو حياط مجزاست و داراي هفت در ورودي است كه سه در آن به ميدان سميع، دو در به ميدان ميوه‌فروشان و دو در ديگر به راسته پالاندوزها باز مي‌شوند.
* كارونسراي حاج كلبعلي سراي بُنَكداري و خواربار‌فروشي
كارونسراي حاج كلبعلي نيز داراي حياط بوده و داراي پنج در است، كه يكي از درها به ميدان ميوه‌فروشان و يكي از درها به راستا امامزاده، يكي به خيابان سعدي جنوبي و دوتاي ديگر به راسته عبدالعلي بيك باز مي‌شوند.
اين كاروانسرا درحال حاضر 28 باب مغازه دارد كه بيشتر بُنَكداري و خواربار‌فروشي است.
* سراي حاج ابراهيم با مالكيت وقفي
سراي حاج ابراهيم در بالا واقع شده و داراي 33 حجره و مغازه بوده و از نظر مالكيت وقفي است.
* سراي بهجت در راسته زرگرها
سراي بهجت نيز در راسته بالا و روبه‌روي راسته زرگرها قرار گرفته و داراي 35 حجره و مغازه بوده و علاوه بر اين شامل يك عمارت و حياط و يك كارگاه قندريزي است.
* سراي حاج شعبان كوچك‌ترين سراي بازار زنجان
سراي حاج شعبان شايد كوچك‌ترين سراي بازار باشد كه داراي 10 باب حجره و مغازه است به اين سرا "يانان " كاروانسرا نيز گفته مي‌شود كه به معني كاروانسراي سوخته است كه سه بار دچار حريق شده است.
* سراي مشهدي علي سراي فرش فروشي
سراي مشهدي علي داراي 23 حجره و مغازه و دو در ورودي اصلي از بازار است.
اين سرا اكثر به فرش فروشي اختصاص دارد و حجره‌هاي آن بيشتر به فرش فروشي اشتغال دارند.
* سراي ناصري با مالكيت شخصي
سراي ناصري در سال 1320 هجري قمري احداث شده و از دو قسمت تشكيل شده است.
ورودي اصلي كه شامل 15 مغازه فرش فروشي بوده و قسمت داخلي كه در باغچه مربعي شكلي واقع شده و اختصاص به انباري و تعمير و پرداخت فرش دارد.
سرا كاملاً در مالكيت شخصي بوده و داراي 24 حجره و مغازه بوده و در انتهاي سرا يك كارخانه كوچك قندريزي قرار دارد.
* سراي حاج حسن از سراهاي امامزاده سيد‌ابراهيم (ع) زنجان
سراي حاج حسن در راسته امامزاده سيد‌ابراهيم (ع) واقع شده و داراي سه در ورودي است.
* كاروانسراي دخان از كاروانسراهاي معتبر شهر زنجان
بناي كاروانسراي دخان در جنوب بافت قديمي شهر زنجان واقع شده است.
اين كاروانسرا در فاصله 150 متري از دروازه شرقي مجموعه بازار قرارگرفته است كه از طرف شمال به خيابان مسگرها و از طرف غرب به خيابان سعدي جنوبي محدود مي‌شود.
اين كاروانسرا يكي از كاروانسراهاي معتبر شهر است كه در دوره قاجار در موقعيت فعلي، بنا شده است و به علت توزيع توتون و تنباكو در دوران قاجار در اين كاروانسرا، به نام دخان و يا دخانيات معروف شده و امروزه به نام سراي دخان يا سراي حقيقت نزد اهالي محل شناخته مي‌شود.
بناي اين كاروانسرا توسط شخصي به نام حاج‌علي‌قلي بنا، ساخته شده و مالك فعلي آن از وراث حاج سيداسماعيل مهديون است.
اين كاروانسرا به صورت دو ايوانه با رواق‌هايي درچهار جهت اصلي بنا شده و داراي قسمت‌هاي مختلف است.
ورودي‌هاي چهارگانه شامل دروازه‌هاي شمالي، جنوبي و غربي، راهروي شمالي، بالكن راهروي شمالي، مجموعه صحن، پوشش بنا وآبروهاي آن و راسته بازار غربي از جمله قسمت‌هاي مختلف اين بنا محسوب مي‌شود.
تزئينات اين بنا به صورت آجر‌كاري و كاشيكاري بوده كه در ايوان‌هاي و شمالي، جنوبي و سر در حجره‌هاي جنوبي از كاشيكاري در رنگ‌هاي مختلف با نقوش هندسي و گياهي استفاده شده و تزيينات آجر‌كاري در اجزاي مختلف بنا به كار رفته است.
در حال حاضر از حجره‌هاي اين بنا به عنوان انبار مواد غذايي و از حياط آن به عنوان محلي براي بارگيري استفاده مي‌شود و نزديكي بنا به بازار و محله مسگرهاي سابق به اهميت آن مي‌افزايد.
در ايوان جنوبي اين بنا اكثر كاشي‌ها فرو ريخته و سر در حجره‌ها نيز در حال ريزش است، در ضلع غربي و راسته بازار كاروانسرا شكستگي‌هايي در رواق‌ها وطاق‌ها ديده مي‌شود كه به وسيله تيرهاي چوبي و آهني به صورت حايل نگهداري شده است و قسمت‌هاي راهرو شمالي نيز در اثر يك سانحه آتش‌سوزي سوخته و در حال حاضر به صورت متروك است.
اين بنا تاكنون مورد بازسازي و مرمت قرار نگرفته و نياز به مرمت اساسي دارد.
* كارونسراي نيك پي بناي عام‌المنفعه عصر صفوي
كاروانسراي نيك پي در روستاي نيك پي در بخش زنجانرود و به فاصله 35 كيلومتر شمال غربي شهرستان زنجان از توابع اين شهرستان قرار دارد و تنها حوزه آبي منطقه زنجانرود است كه با فاصله 250 متر از جنوب اين روستا مي‌گذرد.
اين بنا در فاصله 35 كيلومتري شمال غربي شهرستان زنجان در روستاي نيك پي واقع شده است از نظر طبيعي كاروانسرا داخل روستا و در نزديكي تپه‌اي به نام تپه قبرستان و در حدود 200 متري اين تپه قرار گرفته و اطراف اين كاروانسرا خانه‌هاي روستايي قرار دارد.
كاروانسراي نيك‌پي در روستاي نيك‌پي در بخش زنجانرود از توابع شهرستان زنجان قرار دارد كه از طرف جنوب شرقي به شهرستان ايجرود و از سوي غرب و جنوب غربي به شهرستان ماهنشان منتهي مي‌شود و از طرف شمال غربي و شمال شرقي در ناحيه مركزي قرار گرفته است.
كاروانسراي نيك‌پي با توجه به سبك معماري و سياق تزئيني، بناي عام‌المنفعه و بر اساس اسناد و متون تاريخي برجاي مانده و متعلق به عصر صفوي است كه در زمان شاه عباس دوم در مسير يكي از راه‌هاي عمده بازرگاني فلات ايران ساخته شده، وجود كاروانسراي سنگي در جهت شرق و در بخش جنوبي شهر زنجان به فاصله 30 كيلومتر قرار دارد.
كاروانسراي نيك‌پي از جمله كاروانسرهاي به سبك چهار ايواني دوران صفويه است و بر اساس پلان بر جاي مانده اين كاروانسراي چهار ايواني با پلان چهار گوش داراي صحن و ميانسراي هشت ضلعي غيرمنظم بوده كه گرداگرد آن را حجره‌هاي 14گانه در برگرفته است.
براي دستيابي به اصطبل، انبارها و ساير فضاهاي خدماتي در گوشه هر ضلع از صحن ميانسرا فضاهاي ارتباطي وجود دارد.
كاروانسراي نيك‌پي داراي يك فضاي ورودي در ضلع شرقي است كه دو طرف آن حجره‌هاي نگهبانان به صورت قرينه قرار دارد، طاق و قوس‌ها در اين اثر تاريخي به صورت ضربي اعمال شده و عنصر قرينه‌سازي به زيباترين شكل مطابق با الگوي رايج در معماري سنتي فلات ايران رعايت شده است.
از جمله خصوصيات بارز در اين اثر تاريخي وجود فضاهايي معروف به چهار پخي در چهار ضلعي صحن و ميانسراي مركزي براي دستيابي به ساير فضاهاي داخلي مانند انبارها، اصطبل است.
عملكرد بنا در رديف كاروانسراهاي صفوي و شاه عباسي تعريف مي‌شود و در حال حاضر بخش‌هايي از بنا تخريب و در بخشي از آن مسجدي نوساز ساخته شده و از فضاهاي باقي مانده به عنوان انبار و طويله استفاده مي‌شود.
تزئينات شاخص و قابل توجه در اجزاي اين اثر تاريخي مشاهده نمي‌شود و فقط در سطوح داخلي وجود تاقچه‌هايي با قوس هلالي و طاق‌نماهايي با قوس جناغي و قاب بندي‌هايي با آجر چيني ساده و به صورت يك نواخت از ويژگي‌هاي آن است.
اين بنا از نظر مالكيت در دست اوقاف بوده كه به صورت اجاره به روستاييان واگذار شده است.
احداث يك مسجد نوساز در قسمت جنوب شرقي بنا بدون توجه به پلان اوليه و نامتناسب با بافت مجموعه از اقدامات انجام شده در اين بنا است.
بخش‌هاي باقي مانده در معرض تخريب قرار دارد.
* كاروانسرا سنگي از جاذبه‌هاي بين‌المللي گردشگري استان زنجان
بناي تاريخي كاروانسرا سنگي در خارج از بافت قديم شهر زنجان در حاشيه جنوبي كه مسير ارتباطي غرب و شرق بوده است در زمان شاه عباس دوم صفوي ساخته شده است.
اين كاروانسرا يكي از يك هزار كاروانسرايي است كه در زمان شاه عباس در مسيرهاي عمده تجاري ساخته شدند كه به همين دليل به كاروانسراي شاه عباس معروف بوده است.
اين كاروانسرا زماني محل استقرار سپاه بوده و به باشگاه افسران اختصاص داده شده بود، در حال حاضر با بنا در توليت اداره كل اوقاف و امور خيريه بوده و از آن به عنوان سفره‌خانه سنتي استفاده مي‌شود و يكي از جاذبه‌هاي عمده گردشگري محلي، ملي و حتي بين‌المللي استان زنجان است.
