تاریخچه ضریح منوّر امامرضا علیهالسلام در فصل زمستان امسال شاهد تعویض ضریح منوّر حضرت امامرضا علیهالسلام بودیم، درباره تاریخچه ضریح آن حضرت، اداره کل روابط عمومی آستان قدس رضوی مطالبی را منتشر کرد که با هم میخوانیم:
خداوند در قرآنکریم در وصف خانههایی میفرماید:
«فی بیوت اذن اللّه ان ترفع و یذکر فیها اسمه»
در خانههایی که خداوند رخصت فرموده تا بلندی مقام و شهرت آوازه گیرند و در آنها خداوند را یاد کنند.
ضریحها و بقاع متبرکه امامان معصوم، از جمله این خانههاست که از مشرق آنها، انوار پرفروغ جمال الهی، اقلیم دلهای مستعد و عاشق را روشنی و حرارت میبخشد، و حیات و طراوت میدهد.
در کتب لغت، ضریح خشک و بیروح تعریف شده است. «خانه چوبین و مشبک یا از مس و نقره و جز آن که بر سر قبر امامی یا امامزادهای سازند».
اما در نگاه زائران و شیفتگان، ضریح رمزی از دلدادگی و عشق و آشنایی است.
ضریح افسونگر نگاهها، رمز آشناییها، محرم رازها، برق چشمها و تکیهگاه دستها و سرزمین اشکهاست. ضریح چشمانداز نگاههای مشتاقی است که دلهای آگاه، از پنجرههای آن، افق دوردست آشنایی و صمیمت را مینگرند.
ضریح منظر جانهای امیدواری است که دیدگان، از ورای آن فروغ سپیده دمان روشنی و رهایی را میبینند.
دستهای نیاز، بسوی ضریح قامت میبندند و در پنجرههای آن خود را به توسل و طلب قفل میزنند.
دیدگان خسته به درخشش پرفروغ آن جلا مییابند. و دلها به جذبه پرکشش آن بر میآشوبند.
در برابر ضریح این مرز پیوند با ملکوت، دیوارهای پیوند با ملکوت، دیوارهای جدایی همه به یکبار فرو میریزد و دلها عقده میگشایند و ناگفتنیترین سخنان خویش را در هالههایی از رمز و راز با امام و مقتدای خویش در میان میگذارند.
براستی چه توانی و کدامین قلم و بیانی است که بتواند ضریح را توصیف کند و از این رمز دلدادگی و صمیمیت و یگانگی، سخنی ساز کند.
ما همچون دیگر نویسندگانی که تنها قامت ضریح را دیدهاند و به توصیف آن پرداختهاند تا حد توان به تشریح ضریح و تاریخ آن و ضریحهای ساخته شده و ابعاد فنی و هنری آنها میپردازیم.
روشن نمودن این مطلب که از کدام زمان و دورانی ضریح شکل کنونی را یافت و بدین صورت ساخته و پرداخته شده است، بدلیل عدم وجود مستندات تاریخی و اختلاف گفتهها و ابهامات موجود در منابع و مآخذ تقریبا میسّر نیست. ساخت ضریح همچون هر پدیده و مصنوع دست انسان از مرحلهای آغاز شده، و با گذشت زمان سیر تحول و روند تکاملی خود را طی کرده تا به صورت فعلی رسیده است.
میتوان گفت سنگ بنای ضریح، همان سنگ مرقد نخستین، که برای تعیین مدفن منور امام، بر زمین نصب شده بوده است.
به مرور زمان سنگ مرقد منور ارتفاع و حجم روزافزون یافته، در مرحله بعد صندوق که دارای حجم و ارتفاعی بیشتری است، بر فراز مرقد شریف قرار گرفته است.
تاریخ آستان قدس از ساخت و نصب صندوقهای متعدد خبر میدهد، که در فصلی جداگانه به شرح آنها خواهیم پرداخت.
در مرحله بعد ضریح در حالی که هم سنگ مرقد و هم صندوق را در بردارد ساخته شده است.
بنظر میرسد دو عامل، علّت عمده این تحول و تطور بوده است.
1. ادای احترام و توقیر و بزرگداشت شأن امام.
2. رشد روزافزون زائران، و تمایل آنان به ساحت مقدس امام و توسل به ذیل عنایت آن حضرت مناسب است.
قبل از ورود به مباحث مختلف، ضریح و تاریخ و انواع آن در مقدمه مبحث به مشاهدات توریست معروف جهان اسلام یعنی ابن بطوطه، که در سال 734 از طوس و آستان مقدس رضوی دیدار داشته و در کتاب خود بنام «تحفة النظار» به آن پرداخته اشاره داشته باشیم.
مشهد مکرم امام رضا علیهالسلام قبههای بزرگ دارد، قبر امام در داخل زاویهای است با مدرسهای و مسجدی در کنار آن، و این عمارتها همه با سبکی بسیار زیبا ساخته شده و دیوارهای آن کاشی است. روی قبر صندوق چوبی قرار دارد که سطح آن را با صفحات نقره پوشانیدهاند. از سقف مقبره قندیلهای نقره آویزان است.
آستانه درِ قبه هم از نقره است و پرده ابریشم زردوزی بر در آویخته دامن بقعه با فرشهای گوناگون مفروش گردیده است.
این سخن و عقیده که تا قبل از دوران صفویه، ضریحی بر مرقد منور امام نصب نبوده قطعی است و برخی از آراء متفاوت حاکی از آن است که بعضی تعبیر ضریح را برای صندوق به کار بردهاند.
از زمان صفویه تاکنون تعداد چهار ضریح بر مرقد منور امام جای گرفته است.
ضریح اول
اولین ضریح، ضریحی چوبی و تسمههای فلزی، با پوشش طلا و نقره بوده است که در اواسط قرن دهم یعنی در دوران شاه طهماسب صفوی به سال 957 ه . ق ساخته و بر روی صندوقچه چوبی نصب شده است.
در کتیبه دور این ضریح سوره «هل اتی» بخط ثلث شیوا مکتوب بوده و در کتیبه طلایی سر در ضریح، تاریخ نصب آن ضریح به شرح ذیل نوشته بوده است.
به توفیق الهی و تأیید پناهی و ائمه معصومین صلواةاللّه علیهم اجمعین، طهماسب بن اسماعیل از صفوی موضع این محجر طلا در این موضع عرش اعتلا موفق و مؤید گردید.(سنه 957)
در سال 998 عبدالمؤمن خان ازبک، پس از قتل عام مردم خواهان، مایملک و اموال آنان را به یغما میبرد، در این غارت بخشی از اموال آستان مقدس همچون قندیلهای طلا، کتب و قرآنهای نفیس خطی از جمله قطعه الماس و به درشتی یک تخممرغ و میل طلایی که به فرمان شاه طهماسب فراز ضریح مطهر نصب بوده است همراه تعدادی از فرشهای آستان مقدس به تاراج و هرات و بخارا برده میشود.
در سال 1311 که صندوق طلای مرقد منور عوض میشود، بدلیل فرسودگی پایهها ضریح مذکور برچیده شده، طلا و نقره و جواهرات آن از چوبها جدا و به خزانه مقدس منتقل میشود.
ضریح دوم
ضریح مرصّع فولادی، معروف به ضریح نگیننشان است، که در سال 1160 ه . ق به آستانه مقدس تقدیم و نصب شده است. براساس شواهد تاریخی، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضاقلی میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوهشاه سلطان حسین صفوی است.
ضریح نگین نشان که اکنون در زیر ضریح کنونی جای دارد، از فولاد ساخته شده دارای قبّههای مزّین به یاقوت و زمرد است، بر هر یک از قبّههای مربع مشبک آن که تقریبا به دو هزار قبه میرسد روی صفحه طلای ضخیمی چهار قطعه یاقوت و یک زمرد نصب شده است.
در کتبیهای که بالای در ورودی ضریح بخط نستعلیق وجود دارد چنین آمده است: «نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوّار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان بوقف و نصب این ضریح و قبّههای مرّصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید، سنه 1160 قمری».
در زمان تولیت میرزا سعیدخان برای مصون ماندن نذورات و جواهرات داخل ضریح مطهر شبکه و پوششمطلایی روی ضریحمنور قرار میگیرد.
ضریح سوم
در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار ضریحی فولادی و ساده به ابعاد 3×4 و ارتفاع 2 متر، ساخته و روی ضریح نگین نشان نصب میشود.
سقف این ضریح با چوبهایی که با ورق طلا، طلاکوب شده بود پوشش یافت، و در طرف پایین پای مبارک در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود.
یک طوق طلای جواهرنشان در وسط و دو گل جواهرنشان در دو طرف آن قرار داشت، این ضریح تا پایان نیابت تولیت دکتر سید فخرالدین شادمان برجا بود.
در سال 1330 شمسی نائب تولیت وقت آقای سیدجلالالدین تهرانی تصمیم میگیرد که این ضریح را برچیده و بهجای آن ضریحی از طلا و نقره ساخته نصب کند، نقشههای اجرایی و مقدماتکار آمادهمیشود. اما بهدلیل دگرگونی اوضاع عمومی و اجتماعی کشور کار معوق میماند.
ضریح چهارم
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به (شیر و شکر) است که در سال 1338 خورشیدی ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگیننشان نصب میشود و اکنون بر روی سقف ضریح از داخل این دو بیتی نوشته شده:
هاتفی وصف این ضریح بگفت عجزا الصانعون عن صفتک
بهر تاریخ دور معنی سفت ما عرفناک حق معرفتک
که به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد 1379 بدست میآید که تاریخ نصب ضریح میباشد.
ضریح پنجم
ضریحی است یکپارچه و دارای صلابت و استحکام و تمامی گلبرگها و نقشهائی که در آن بکار رفته است دارای بار فکری و فرهنگی و منتقل کننده پیام نظام مقدس جمهوری اسلامی است.
ضریح جدید، زیور سوره مبارکه یاسین و هلاتی و اسماء و صفات الهی و با خط بسیار زیبایی آراسته شده است و قسمت داخلی آن نیز تماما خاتمکاری اصل است، در ضریح جدید مجموعهائی از اصلیترین و بدیعترین آفرینشهای هنر اسلامی بکار رفته و برگ زرّینی است در تاریخ انقلاب اسلامی.
کار ساخت آن پس از پنج سال مطالعه و تحقیق و ارایه طرحهای مختلف از اواخر سال 72 آغاز شد و نصب آن همزمان با آخرین غبارروبی که در تاریخ 21/10/79 انجام شد آغاز گردید و چهل روز به طول میانجامد و انشاءاللّه مراسم بهرهبرداری از آن با حضور مقام معظم رهبری انجام خواهد شد.
منابع مقاله:
مجله، هنر دینی، شماره 6، ؛
