چشمه صادق فقاهت

چشمه صادق فقاهت

ابوجعفر محمد بن علي بن بابويه قمي ملقب به «شيخ صدوق» را بايد از برجسته ترين مرزبانان تاريخ اسلام و خدمتگزاران مكتب اهل بيت (علیهم السلام ) و از جمله شاخص ترين دانشمنداني دانست كه عمرگرانمايه خويش را در راه خدمت به فقه و حديث شيعه و پاسداري از فرهنگ مهدويت صرف كرد. او در سال 306 يا ][307 هجري قمري در خاندان علم و تقوي در شهر مذهبي قم ديده به جهان گشود. پدر بزرگوارش علي بن حسين بن موسي بن بابويه از علما و فقهاي بزرگ زمان خود بود. وي از جمله چهره هاي درخشان علم و فضيلت است كه نزديك به عصر زندگاني ائمه اطهار (ع) مي زيست و با جمع آوري روايات اهل البيت(ع ) و تأليف دهها كتاب نفيس و گرانبها، خدمات ارزنده و كم نظيري به اسلام و تشيع نمود. اين تأليفات هر يك گوهري تابناك و گنجينه اي پايان ناپذير است كه با گذشت بيش از يكهزار سال از تاريخ تأليف آنها هر روز بر ارزش و اعتبار آنها افزوده شده و بر صدر كتابخانه ها، سينه فقها و دانشمندان قرار گرفته است . علي بن حسين بن موسي بن بابويه از طريق دكه اي كوچك در بازار قم، كسب و كار و امرار معاش مي نمود و در ساعاتي ديگر از روز نيز در منزل خود به تدريس و تبليغ احكام و نقل روايات مي پرداخت. شأن و منزلت اين عالم رباني تا بدانجا رسيد كه از سوي امام يازدهم(ع ) لقب «شيخ»، «فقيه» و «معتمد» گرفت. ايشان در ضمن نامه اي براي وي اين گونه دعا فرمودند كه: خداوند در نسل علي بن بابويه اولاد صالح قرار دهد. چندي بعد خداوند دو پسر فقيه به او بخشيد. اين دو يكي ابوعبدا... حسين و ديگري ابوجعفر محمد معروف به شيخ صدوق نام گرفتند. شيخ صدوق بيش از بيست سال از دوران پر بركت حيات پدر را درك كرد و در سن 22 يا 23 سالگي بود كه دست روزگار دامان پر مهر محبت پدر را از او گرفت! وي روزگار طفوليت و سنين جواني را در دامان علم و فضيلت و تقواي خانوادگي اش سپري كرد و تحت تعليم و تربيت پدر قرار گرفت، به گونه اي كه به لحاظ تيزهوشي و حافظه فوق العاده قوي در مدتي كوتاه به قله هاي بلندي از كمالات انساني دست يافت و توانست در كمتر از بيست سالگي هزاران حديث با سلسله سند آنها را حفظ كند و از همه مهمتر به آنها عمل نمايد. شيخ صدوق را صدوق ناميده اند، زيرا در نقل حديث از ائمه(ع ) بخصوص امام صادق و امام باقر(ع ) از راه صواب خارج نشده و در فهم آنها به خطا نرفته است. در كتب فقه و حديث شيخ صدوق و پدر بزرگوار ايشان علي بن بابويه را صدوقين مي گويند، اما هرگاه شيخ صدوق گفته مي شود، منظور پسر محمد بن علي بن بابويه است نه پدر. او در روزگار جواني پس از فرا گرفتن علوم مقدماتي، علم حديث و فقه را از مفاخر فقها و محدثين قم همچون پدرش و محمد بن حسن بن وليد، پيشواي فقهاي قم، احمد بن علي بن ابراهيم قمي، حسين بن ادريس قمي و ديگران آموخت و چون در روزگار سلاطين شيعي آل بويه به سر مي برده و آنها بر قسمت اعظم دنياي اسلام تسلط داشتند، به منظور ديدار مشايخ ديگر در ساير نقاط شيعه نشين، و سير و سياحت به مسافرت دور و درازي همت گماشت. يكي از حوادث مهم دوران زندگي شيخ صدوق، روي كارآمدن سلسله ايراني نژاد و شيعه مذهب «آل بويه» بود كه بر بخش بزرگي از ايران، عراق و جزيرة العرب تا مرزهاي شمالي شام فرمان مي راندند. وي در اين هنگام از قم به ري آمده و به درخواست «ركن الدوله ديلمي» در آنجا رحل اقامت گزيد. به نظر مي رسد علت اصلي اين دعوت و عزيمت، خلايي بوده كه پس از هجرت شيخ كليني از ري به بغداد و سپس رحلت او پيش آمده بود و بنابراين وجود شيخ صدوق در ري مي توانست منشا بركات فراوان باشد. پس از هجرت شيخ كليني از «كلين» به «ري» و نگارش كتاب شريف كافي حركت علمي جديدي در مكتب حديث نگاري اهل بيت (ع) پايه گذاري شد كه پس از او «شيخ صدوق» نيز بناي مستحكم ضبط و نشر حديث را بر آن بنياد نهاد. همان گونه كه فقه اهل سنت بر شش مجموعه حديث مبتني است كه آنها را صحاح سته گويند؛ فقه شيعه اثني عشري هم مبتني بر چهار كتاب است كه در اصطلاح علماي بزرگوار شيعه به «كتب اربعه» معروف است كه نويسندگان و تصنيف كنندگان آنها عبارتند از: محمد بن يعقوب كليني معروف به ثقة الاسلام كليني مصنف كتاب شريف كافي، دو كتاب ديگر يكي به نام تهذيب الاحكام و الاستبصار مربوط است به شيخ طوسي و چهارمين كتاب هم كتاب ارزشمند «من لا يحضره الفقيه» كه شيخ بزرگوار و رئيس المحدثين ابي جعفر معروف به شيخ صدوق تأليف نموده است. بنابراين شيخ صدوق را بايد به يقين يكي از اركان فقه شيعه به شمار آورد. همان گونه كه پيشتر اشاره شد، يكي از موقعيتهاي قابل توجه شيخ صدوق اين بود كه در زمان سلطه امراي آل بويه مي زيست. آل بويه كه آنها را ديالمه نيز مي گويند، داراي نژادي ايراني و از مردم رودبار گيلان و از لحاظ مذهب شيعه اثني عشري بوده اند. امراي آل بويه از سال 320 تا 448 هجري قمري در ايران مركزي، فارس، خوزستان، عراق و سواحل خليج فارس دولت نيرومندي تشكيل داده و باعث تقويت و رواج مذهب شيعه شده بودند. موقعيت ديگر شيخ صدوق اين بود كه شخصيت بلند آوازه شيعه و وزير دانشمند و با تدبير ركن الدوله «صاحب بن عباد» متوفي سال 385 در ري اداره امور مملكت را به عهده داشت، و اين خود فرصتي مناسب براي طرح كلي شيخ صدوق محدث و فقيه عاليقدر شيعه براي بزرگداشت و ارايه مكتب فقه و حديث شيعه اماميه بود. شايد شيخ صدوق در ميان تمام دانشمندان ما پس از ثقة الاسلام كليني تنها دانشمندي باشد كه بيش از همه داراي استاد بوده و از آنها اخذ فقه و حديث و علوم ديگر كرده يا به دريافت اجازه نايل گشته است. شيخ صدوق در راه جمع آوري احاديث به نقاط مختلفي همچون بلخ، بخارا، كوفه، بغداد، مشهد، نيشابور، مكه و مدينه سفر كرد و با كوله باري از احاديث پيامبر و اهل بيت (ع ) سرانجام به دعوت صاحب بن عباد نخست وزير دولت آل بويه در زمان ركن الدوله ديلمي و مردم شهر ري، به آن شهر آمده، تشكيل حوزه و كلاس درس داد و به تدريس فقه و احاديث اهل بيت (ع) مشغول شد. وي همان گونه كه در قم، ري، نيشابور، مشهد مقدس و ساير نقاطي كه اقامت داشت، روزهاي جمعه و سه شنبه احاديث جالبي در مباحث گوناگون بر شاگردان فاضل و دانشمند خود املا و يادداشت مي كرد و پيرامون آن به بحث و گفتگو مي پرداخت. نتايج اين جلسات نود و هفت مجلس است كه به نام «امالي» يا «مجالس» چاپ شده است. اين محدث عاليقدر، تأليفات با ارزش بسياري از خود برجاي گذاشته است كه شيخ طوسي در كتاب «الفهرست» خويش نوشته هاي وي را نزديك به 300 كتاب عنوان كرده است. وي علاوه بر آنكه در فقه و احكام دين «المقنع» در فلسفه احكام و علت تشريح «علل الشرايع» در تبيين وظايف عملي مسلمين «دعائم الاسلام في معرفة الحلال والحرام» در تشريح مسايل عقيدتي و فكري «التوحيد» در اثبات ولايت و وصايت اميرالمومنين علي (ع) «اثبات الوصيه ، اثبات النص علي الائمه» در زمينه تاريخ زندگاني ائمه «عيون اخبارالرضا» را به رشته تحرير در آورده است، اثر«كمال الدين و تمام النعمة» را نيزكه كامل ترين و مستدل ترين كتاب در خصوص اثبات وجود امام زمان(عج ) و دلايل غيبت ايشان است تأليف كرده است. شيخ صدوق كتابهايي نيز در زمينه شعر همچون «تفسير قصيدة في اهل البيت» و يا در زمينه شعرسخنان حكمت آميز و حوادث تاريخي و احكام فقهي همچون «خصال» نوشته است و علاوه بر اين با درك نياز جامعه و احساس خلا در زمينه احكام الهي و فقه ائمه معصومين (ع ) يكي از بزرگترين جوامع روايي و دومين كتاب از كتب اربعه يعني «من لايحضره الفقيه» را تصنيف كرد. فقها و بزرگان مسلمان، شيخ صدوق را بيشتر با لقب رئيس المحدثين شناخته اند؛ زيرا او در شناخت احاديث، آگاه و در حفظ منابع و جمع آوري آنها تلاش فراوان مي كرده است. شخصيت علمي و معنوي شيخ صدوق چنان بود كه فقها و دانشمندان شيعه هر جا به نام وي مي رسيدند، از وي با بهترين عبارات ياد مي كردند؛ چنانكه فقيه عظيم الشأني همچون بحرالعلوم او را (رئيس محدثين) خوانده است. شيخ الطايفه، محمد بن حسن طوسي متوفي به سال 460 ه . ق، كه با يك واسطه، شاگرد شيخ صدوق بود، از ايشان اين گونه ياد مي كند: ابو جعفر محمد بن علي بن حسين بن بابويه قمي، دانشمندي جليل القدر، بزرگوار، حافظ احاديث بوده و در حفظ و كثرت علم و حديث در ميان علماي قم همانندي براي او ديده نشده است. نابغه بزرگ محمد بن ادريس حلي متوفي به سال 598 ه . ق، در كتاب گرانقدر « سراير» مي نويسد: «دانشمند موثق بزرگوار، متخصص اخبار، ناقد آثار، عالم به رجال، حافظ بزرگ حديث، استاد و پيشواي ما شيخ محمد بن بابويه است. سيد بن طاووس نيز ابعاد شخصيتي ايشان را اين گونه تبيين مي كند:«شيخ صدوق كسي است كه همه بر علم و عدالت او اتفاق نظر دارند و علامه مجلسي در توصيف صدوق مي فرمايد:«شيخ صدوق از بزرگترين علماي گذشته است». علامه بحر العلوم نيز در خصوص وي مي نويسد: ابو جعفر محمد بن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي پيشوايي از پيشوايان شيعه و ستوني از استوانه هاي شريعت است. او رئيس محدثين و در آنچه از ائمه صادقين نقل كرده راستگوست. وي با دعاي امام زمان(ع) متولد شد و از اين راه به فضيلت و افتخاري بزرگ نايل گشت. شايد بتوان ، يكي از عوامل مؤثر در موفقيت شيخ صدوق را استادان بسيار زيادي دانست كه وي از خرمن علوم آنها خوشه ها برگرفته است. او ابتدا از محضر پدر خود علي بن بابويه درس آموخت و افزون بر آن در مجالس و محافل درسي بزرگان علم و ادب حاضر مي شد، به گونه اي كه بعضي از علما گفته اند: تعداد استادان صدوق از دويست نفر متجاوز است. از جمله بزرگاني كه صدوق از محضر آنها بهره برده مي توان به مرحوم كليني نويسنده كتاب ارزشمند اصول كافي اشاره كرد. وي سالها از محضر كليني استفاده نموده و به شنيدن و جمع آوري احاديث ائمه (ع) مشغول بوده است؛ اما بر خلاف شخصيت علمي كليني كه بيشتر از جهت جمع آوري، بررسي و نقل حديث مشهور مي باشد ، شيخ صدوق در سه زمينه روايت، مباحث كلام و فقه امتياز داشته است. از ميان مهمترين شاگردان شيخ صدوق نيزمي توان به دانشمند بلند آوازه؛ شيخ مفيد اشاره كرد كه خدمات بسياري به جهان اسلام ارايه نمود و آثار به جاي مانده از وي حكايت از وسعت معلومات او دارد. از ديگر شاگردان ايشان بايد به هارون بن موسي تلعكبري، حسين بن عبدا... غضائري، برادرش حسين بن علي بن بابويه قمي، حسن بن عباس نجاشي( پدر نجاشي مولف رجال) ،علم الهدي سيد مرتضي، سيد ابوالبركات علي بن حسين جوزي حسيني حلي اشاره كرد. شيخ صدوق سرانجام پس از عمري تلاش و تحقيق در سنگر پاسداري از حريم تشيع و فقه اهل البيت(ع ) در سال 381 ه . ق در 75 سالگي دعوت پروردگار خويش را لبيك گفت و در شهر ري در جوار رحمت بي منتهاي او جا گرفت . صاحب «روضات الجنات» نقل مي كند كه در زمان فتحعلي شاه ، در سال 1238 ه . ق باران زيادي باريد كه بر اثر آن اطراف مزار شريف شيخ صدوق فروكش كرد و شكافي در كنار آن پديد آمد. مؤمنان در پي اصلاح برآمدند و هنگام تعمير به سردابي كه جسد شيخ در آن مدفون بود رسيدند. وقتي كه وارد سرداب شدند جسد را سالم يافتند كه آثار رنگ حنا هنوز بر ناخنهاي وي باقي بود. اين خبر به سرعت در تهران پيچيد تا آنكه فتحعلي شاه قاجار نيز از آن مطلع گشت و دستور داد تا سرداب را نپوشانند تا او شخصا جسد را ببيند. شاه و همراهان وي در محل حاضر شدند و به همراه جمعي از بزرگان و علما به سرداب وارد شدند و همگي جسد را سالم مشاهده كردند. آنگاه دستور دادند تا سرداب را بپوشانند و پس از آن دستور تعمير و تجديد بناي بقعه را صادر كرد. مرحوم آية ا... العظمي سيدشهاب الدين مرعشي نجفي در اين خصوص گفته است: پدرم آية ا... مرعشي در حدود 60 سال قبل از نجف به قصد زيارت مرقد مطهر حضرت رضا(ع) سفر مي كنند، در شهرري خبر مي دهند سيل قبر شيخ صدوق را خراب كرده. ايشان مي روند كه قبر را تعمير نمايند، فرمودند وقتي رفتم مجبور شدم براي تعمير قبر شيخ صدوق سنگ قبر را بردارم. وقتي چشمم به درون قبر افتاد، ديدم بدن شيخ صدوق بعد از هزار و يكصد سال تقريباً صحيح و سالم است. حتي مرحوم شيخ ظاهراً روز جمعه بعد از غسل جمعه از دنيا مي روند. مرحوم آقاي مرعشي فرمودند خدا مي داند كه قطرات آب غسل در محاسن ايشان مشاهده مي شد. اين مطلب نشانگر عظمت اين عالم بزرگوار است كه معلوم مي شود دعاي امام زمان مستجاب گرديده و او مورد نظر امام غايب مي باشد. منابع: مفاخر اسلام،علي دواني،ج3. ماهنامه پاسدار اسلام شماره 4 صفحه 32. عزيز ا... حسيني قدس