اهمیت اهداف و آداب سفر
مسافرت به سرزمینها و مکانهای تاریخی و دیدن جلوه ها و جاذبه های طبیعی به هر منظوری پیشینه طولانی دارد . (۱ ) خداوند متعال سرنوشت انسان را به گونه ای رقم زد که در دامن طبیعت رشد کند و به طور کلی بدان نیازمند باشد. مظاهر طبیعی نیز بعنوان مواهب الهی در خدمت انسان قرار گرفته تا نیازهای او را برآورد و زمینه ساز بقا و حیات او باشد . در قرآن کریم افزون بر ۷۵۰ آیه به پدیده های طبیعی اشاره داشته و بیش از ده درصد آیات این کتاب به موضوع طبیعت اختصاص یافته است . بدین سان قرآن از زوایای گوناگون به طبیعت نگریسته به برخی از پدیده های طبیعی سوگند یاد کرده مظاهر طبیعی را آیات الهی شمرده و از این راه انسان را به شناسایی طبیعت و تدبر در آن فراخوانده است . (۲ ) سفر به جوامع دیگر و آشنایی با نقاط ضعف و قوت فرهنگهای حاکم بر دیگر جامعه ها سبب ایجاد روشن بینی و دانایی و گسترش دید و بینش در شخص می گردد به همین جهت در آموزه های اسلام سیر و سفر مورد تشویق و سفارش قرار گرفته است تا آن جا که قرآن کریم بارها مسلمانان را تشویق می کند تا به سیر و سیاحت بپردازد با فرهنگ های مختلف و برداشت های گوناگون از زندگی در اقوام و ملل دیگر آشنا شوند به فرجام شوم کژاندیشان بدکردار پی ببرند و از بهره های ناساز و کجروی های آنان عبرت بگیرند و پند بیاموزند و در برابر از نقطه قوت های زندگی آنان بهره مند شوند و دستاوردهای والا و ارزشمند در جهت تکامل فرهنگ بشری به شمار آید ارج نهاده است . به همانگونه حضور ملتها و قومیتهای دیگر با فرهنگهای متفاوت می تواند سبب حرکت و پویایی در فرهنگ جامعه میزبان باشد . (۳ ) در قرآن نه تنها سیاحت به سبب آثار و فایده های فراوان آن امری شروع و مباح شمرده شده بلکه ترک آن دست کم برای گروهی از انسانها مورد سرزنش و توبیخ قرار گرفته است . در یک بررسی کلی می توان آیات در پیوند با این موضوع را در سه دسته مورد مطالعه قرار داد :
۱ ) آیاتی که ترک سیاحت را سرزنش می کنند . البته خطاب همه یا بیشتر اینگونه آیات کافران و ستیزه گران با حق است مانند آیه « اولم یسیروا فی الارض فینظروا کیف کان عاقبه الذین من قبلهم و کانوا اشد منهم قوه » : آیا در زمین گردش نمی کنند تا بنگرند به چگونگی سرانجام کسانی که پیش از ایشان زندگی می کردند واز ایشان نیرومندتر بودند (آیه ۴۵ فاطر) و یا در سوره یوسف آیه ۱۰۹ روم آیه ۹ غافر آیه ۲۱ و ۸۲ و محمد (ص ) آیه ۱۰ نیز آمده است . و مانند آیه « افلم یسیروا فی الارض فتکون لهم قلوب یعقلون بها » (آیه ۴۶ حج ) که سیر و سیاحت را سبب تعقل و اندیشه و بالا رفتن سطح آگاهی و بینش انسان دانسته یعنی همان عنصری که بی تردید سنگ بنا و شالوده رشد و توسعه ی زندگی انسان در ابعاد گوناگون فرهنگی سیاسی اقتصادی و... است زیرا روشن است که یک جامعه بسته و بی خبر از دیگر ملت ها در هیچ زمینه ای رشد شایسته و بایسته ندارد و از تجربه ها و دست آوردهای علمی و فکری و اجتماعی دیگران محروم است .
۲ ) آیاتی که به این کار فرمان می دهند :
« قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین » آیه ۱۷۳ آل عمران . ممکن است با عنایت به عبارت « فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین » در ذیل آیه گفته شود این فرمان تنها متوجه کافران و تکذیب کنندگان حق است و از آن مطلوب بودن جهانگردی برای همه مردم حتی مسلمانان و اهل ایمان استفاده نمی شود ولی با نگاه دوباره به تعبیرهای آیه ونیز آیه ی بعد روشن می شود خطاب در این آیه نسبت به همه مردم که در زمان وحی می توانستند مخاطب این آیه باشند گسترش دارد. آیه ی بعد می گوید : « هذا بیان للناس و هدی و موعظه للمتقین » در آیه دیگری می خوانیم : « قل سیروافی الارض فانظروا کیف کان عاقبه المجرمین . آیه ۶۹ نحل »
در اینگونه آیات هدف از سیر و مسافرت را پند و عبرت گیری از گذشتگان اعلام کرد و لی در برخی آیات به هدفی فراتر از این برمی خوریم و آن اندیشه و مطالعه در عالم خلقت و آگاهی یافتن از چگونگی آفرینش و شگفتی های آن است . مانند آیه ۲۰ سوره عنکبوت که می فرماید : قل سیروافی الارض فانظروا کیف بذا الخلق .
۳ ) آیاتی که به سیاحت و جهانگردی شماری از انسانهای برگزیده و الهی اشاره می کند مانند آیات ۸۲ تا ۹۸ سوره کهف که به سیر و سیاحت ذوالقرنین می پردازد. داستان این شخصیت الهی که باید او را « قهرمان جهانگردی » نامید با آیه « ویسالونک عن ذی القرنین قل سائلو علیکم منه ذکرا » آغاز می شود . (۴ ) پاره ای دیگر از روایات به شرح و بسط جهانگردی ذوالقرنین می پردازند که از آنها به گونه تلویحی مطلوب بودن این کار دانسته می شود. از باب نمونه ضمن روایت مفصلی که اصبغ بن نباته از امیرالمومنین علیه السلام نقل می کند آمده است :
...خدا به ذوالقرنین وحی کرد و به او دستور داد : در غرب و شرق زمین به سیاحت بپردازد و خداوند به او وحی کرد سرزمین ها را به تصرف تو درآوردم و بندگان را مقهور تو ساختم .برحسب برخی دیگر از روایات امام عصر علیه السلام نیز به سیاحت و جهانگردی هدفمند الهی می پردازد و شرق و غرب زمین را در می نوردد . (۵ ) در روایاتی دیگر مسافرت مورد تشویق قرار گرفته و فواید معنوی و مادی آن یادآوری شده است از جمله در حدیث نبوی آمده است : « سافروا تصحوا سافروا تفتموا : مسافرت کنید تا سلامتی و عافیت یابید . مسافرت کنید تا بهره مند شوید . (۶ ) علامه امینی رحمه الله علیه درباره سفر و مسافرت فرموده اند : « من اگر مرجع بودم و وجوهات شرعی به دست من می رسید همه را به طلاب می دادم تا سفر کنند. می گفتم بروید و جهان و انسان را بشناسید. » حضرت آیت الله هاشمی رفسنجانی در این ارتباط می فرمایند : « با توسعه گردشگری علاوه بر معرفی جاذبه های طبیعی و تاریخی ذهنیت های منفی ایجاد شده در اثر تبلیغات سو از بین می رود و واقعیت های نظام اسلامی و دستاوردهای موفق انقلاب بیشتر به جهانیان معرفی می شود . (۷ )
علت این امر که در قرآن و کلام معصومان مردم بارها به سیر و سیاحت تشویق شده اند اینست که پی آمدهای فردی و اجتماعی و فایده های مادی و معنوی فراوانی در سفر نهفته است که به مهمترین آنها اشاره می کنیم :
الف ) عبرت گیری از ملت های گذشته ـ در آیه ۴۲ سوره دوم رسول خدا مامور می شود که به مردم دستور دهد تا در زمین گردش کنند و فرجام گذشتگان را ببینند که چگونه خانه هایشان ویران و آثارشان نابود گشته و نسلشان از میان رفته و دچار انواع گرفتاری ها و بلاها شده اند. این بدان سبب است که بیشترشان مشرک بوده اند. خداوند جزای برخی کرده هایشان را به ایشان چشانید تا شاید عبرت گیرند و در نتیجه به دامن توحید برگردند.
ب ) آشنایی با زندگی پیشینیان ـ در آیه ۱۳۷ آل عمران آمده است که خداوند سنت هایی داشته که این سنت ها هرگز ویژه گروهی خاص نبوده است و به صورت سلسله قانون های الهی در باره همگان و آیندگان اجرا می شود. در این سنت ها پیروزی ها و پیشرفت های افراد با ایمان و مجاهد و یکتاپرست و شکست و نابودی های ملت های بی ایمان و گناهکار نیز پیش بینی شده که در تاریخ آمده است . خداوند با فراخوانی مردم به سیاحت و تشویق به اندیشیدن و تدبر در کردار اخبار و آثار پشتیبان بیش از پیش آنان را با عوامل شکست یا پیروزی و ناکامی و کامیابی جامعه های پیشین آشنا می کند.
ج ) شناخت آفریدگار ـ در آیه ۲۰ عنکبوت خداوند حجت را بر مشرکان تمام می کند و آنان را با گردش در زمین راهنمایی می فرماید تا بفهمند که آفرینش پدیده ها با اختلاف هایی که در طبیعت ها و رنگ ها و شکل هایشان است چگونه بوده و خداوند چگونه بدون الگو و نقشه پیشین آنان را با قدرت آفریده است .
د) پرورش اندیشه ـ رسول گرامی اسلام (ص ) به زیبایی این رهاورد مهم سفر را باز گفته است : « سفر کنید. همانا اگر مالی در سفر به چنگ نیاورید به حتم اندیشه شما فزونی خواهد یافت . »
بی گمان سفر به کشورها و سرزمین های گوناگون به ویژه کشورهای با تمدن انسان را با رهاوردهای تمدن بشری آشنا می سازد و امتیاز تمدن های بشری را به مردم نشان می دهد و افق هایی ژرف و گسترده فراروی انسان می گشاید.
هـ ـ برخورداری از تفریح سالم ـ در این زمینه علی علیه السلام می فرمایند : خردمند از شهری به شهری (و از کشوری به کشور دیگر) نمی رود مگر برای یکی از این سه چیز کسب حلال برای گذراندن زندگی گام نهادن در راه آخرت و برخورداری از لذت حلال . در این بیان امام علی (ع ) برخورداری از لذت های حلال را در گرو گردش دانسته و آن را بخشی از زندگی مسلمانان شمرده است .
وـ دیدار خویشان (صله رحم )ـ رسول گرامی اسلام (ص ) می فرمایند : همه افراد امتم به حاضر و غایب شان حتی آنان که در رحم مادر و پشت پدرانشان هستند سفارش می کنم که به خویشان خود بپیوندد هر چند یک سال راه پیش رو داشته باشند.
دیدار خویشاوندان نزدیکان و دوستان یکی از هدفهای والای گردشگری اسلامی است که از آن به « صله رحم » تعبیر می شود و امروز گونه ای از جهان گردی اجتماعی به شمار می آید. دیدار خویشان از مبارک ترین رویدادهایی است که در زندگی هر انسانی روی می دهد. راهی شدن برای صله رحم شادابی روح تقویت اراده دل گرمی و پشتکار و پاداش و ثواب بی شمار دارد و ترک آن به صلاح دین و دنیای هیچ مسلمانی نیست . امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید :
« صله رحم خلق را نیکو دست را با سخاوت و نفس را پاکیزه می گرداند روزی را افزون می کند و مرگ را به تاخیر می اندازد. »
زـ زیارت ـ یکی دیگر از هدفهای سفر در اسلام زیارت مشاهد و عتبات عالیات است که توشه اندوزی برای آخرت هر مسلمانی است . در اسلام درباره زیارت امامان بسیار تاکید شده است . امام رضا علیه السلام درباره زیارت مشاهد مقدس امامان معصوم علیه السلام می فرمایند :
« هر امامی بر گردن دوستان و پیروان خود عهد و پیمانی دارد. این عهد و پیمان هرگز بریده نمی شود. این عهد آن گاه به کمال خود می رسد که آرامگاه امام خود را زیارت کند پس هر کس که امام خود را با رغبت زیارت کند و آن چه را که آنان به آن فراخوانده اند تصدیق کند آنان او را در قیامت در پیشگاه خداوند شفاعت خواهند کرد. »
براین اساس زیارت از موثرترین سفرهای عبادی در اسلام است . هر مسلمانی توفیق زیارت امامان علیهم السلام را آرزو می کند تا خود را از سرچشمه جوشان معنویت آن بزرگواران سیراب سازد . (۸ )
براساس آمارها میل به سفر در دل ایرانیان حتی ۷ برابر کشورهای پیشرفته و توسعه یافته جهان می باشد . این وضعیت ریشه در فرهنگ کشور ما هم دارد که در کنار آن طبیعت و جاذبه های سفر در سرزمین چهار فصل ایران زمین آنقدر فراوان است که میل به مسافرت را در دل مردمان خود هفت برابر سایر اقوام و ملتها زنده ساخته است . در کنار ضعف های عمده و ناهماهنگی های ابزار مسافرت در کشورمان بسیاری از مسافران خود نیز از فرهنگ و آداب مسافرت کمتر استفاده می برند که البته این وضعیت به دلیل تعریف نشدن اصل « سفر » و عدم رواج « فرهنگ مسافرت » پدیدار شده است . در چنین حالتی آنچه که بیش از هر چیز باید در هدف کار رسانه ها (مراکز آموزشی و تربیتی ) باشد بهبود و ارتقا فرهنگ صحیح « مسافرت » و آموزش عمومی « آداب سفر » است در این میان نقش رسانه ملی و آموزش و پرورش باید پر رنگ تر از دیگر مراکز باشد . (۹ ) تهیه برنامه های متنوع و سودمند درباره اهمیت اهداف و آداب سفر و همچنین گنجاندن این موضوع در کتابهای درسی باید در دستور کار این مراکز قرار گیرد. مقاله ی خود را با ذکر برخی از آداب پیامبر عظیم الشان اسلام در سفر به پایان می برم . از جمله آداب آن حضرت در سفر این بود که : آن جناب بیشتر در روز پنج شنبه به مسافرت می رفتند و هر وقت به مسافرت می رفت پنج چیز با خود برمی داشت :
۱ ) آئینه
۲ ) سرمه دان
۳) شانه
۴ )مسواک
۵ )مقراض
همچنین در روایات آمده است که رسول خدا(ص ) وقتی راه می رفت طوری با نشاط می رفت که بنظر می رسید خسته و کسل نیست . هر وقت از بلندیها سرازیر می شد می گفت : « لااله الاالله » و هر وقت بر بلندیها بالا می رفت می گفت : « الله اکبر » و از هیچ منزلی کوچ نمی کرد مگر اینکه در آن منزل دو رکعت نماز می خواند و می فرمود : اینکار را برای این می کنم که این منازل به نمازی که در آنها خوانده ام شهادت دهند. ایشان هر وقت با مومنین خداحافظی می فرمود می گفت : خداوند تقوا را زاد و توشه شما قرار دهد و به هر خیری مواجهتان سازد و هر حاجتی را از شما برآورده کند و دین و دنیای شما را سالم و ایمن سازد و شما را با غنیمت فراوان برگرداند . (۱۰ )
منابع :
۱ ـ جهان گردی در فقه و تمدن اسلامی جمعی از نویسندگان مجله فقه ص ۲۷ موسسه بوستان کتاب چاپ اول ۱۳۸۵
2ـ سیمای طبیعت در قرآن دکتر محمدحسین رستمی ص ۱۷ موسسه بوستان کتاب چاپ اول ۱۳۸۵
۳ ـ جهانگردی در فقه و تمدن اسلامی ص ۴۷۴
۴ ـ همان ص ۳۲
۵ ـ همان ص ۳۷
۶ ـ همان ص ۳۴
۷ ـ سیاحت آفاق حسین بافکار ص ۱۳۱ مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما چاپ اول ۱۳۸۲ پند و عبرت گیری از گذشتگان اندیشه و مطالعه در عالم خلقت و آگاهی یافتن از چگونگی آفرینش و شگفتی های آن از اهداف مهم سیر و مسافرت است
۸ ـ سیاحت آفاق ص ۲۴ سفر به کشورها و سرزمین های گوناگون موجب آشنایی با
۹ ـ روزنامه جمهوری اسلامی ۲۷ اسفند ۱۳۸۷ شماره ۸۵۷۵ ص ۷
۱۰ ـ ترجمه فارسی تفسیر المیزان محمدباقر موسوی همدانی ص ۴۵۷ و ص ۴۵۸ ج ۶ دفتر انتشارات اسلامی رهاوردهای تمدن بشری می گردد قرآن کریم مسلمانان را تشویق می کند که به سیر و سیاحت بپردازند و از آثار آن بهره مند شوند
