دماوند، نماد طبیعت ایران
دماوند، برجستهترین پدیدهی طبیعی ایران، نماد این سرزمین، خاستگاه اسطورهها و داستانهای دلکش ایرانی، و کوهی است با تاریخ سرشار از صعودهای دیرین.
از نظر طبیعی، دماوند زیست بوم بینظیری است در ایران که به دلیل اختلاف ارتفاع چشمگیر و دارا بودن درهها و دامنههای پرشمار، گونههای گیاهی و جانوری متنوعی را در خود جا داده است. این کوه و محدودهی آن، شاید آخرین پناهگاه بسیاری از گونهها باشدکه با از میان رفتن طبیعت دشتها و آسیب دیدن بسیاری از کوههای پستتر، فقط در آنجا باقی ماندهاند. در دماوند، پدیدههای طبیعی چندی وجود دارد که هر یک در نوع خود کم نظیر، و دارای ارزش ذاتی و تفرجی بسیار است: در این کوه، چند یخچال طبیعی دایمی که پدیدهی بسیار کمنظیری در ایران است، به چشم میخورد؛ در میان آنها «یخار» با دیواره و برجهای یخ بلور، وحشیترین و مرتفعترین درهی یخچالی ایران است. پدیدهی دیگر، حفرههای متعددی است که گاز و بخار با فشار زیاد از آنها بیرون میزند، و اینها در کنار تودههای گوگرد، دماوند را به صورت یک آتشفشان کمی فعال درآوردهاند. چشمههای آب گرم و آب معدنی در کوهپایههای دماوند، وجود دهانهای بزرگ با حوضچهی یخی در میان آن، شکل مخروطی پرشیب و خوش تراش که در بسیاری مواقع، ابرهایی به شکلهای شگفتانگیز در نوک آن به چشم میخورد، از دیگر ویژگیهای این تک کوه سرافراز است.
در اطراف دماوند، محیطهای کوهستانی چندی وجود دارد که هر یک دارای ویژگیهای منحصر به فرد هستند: دشت لار (پارک ملی)، دشت پرگل و گیاه نمارستاق، درهی پرپیچ و خم سه سنگ با آبی بلورین و آبگیرهای خیالانگیز در درههای فرعی، گردنهی بسیار عظیم سرداغ، ستیغ هفت سران با پرتگاههای پرهیبت، رودخانهی پر آب هراز، ستیغ طولانی دو برار و .... این محیطها، زیستگاه جانورانی مانند خرس، گراز، گرگ، روباه، پلنگ، کل و بز، قوچ و میش، عقاب طلایی، کبک، انواع مار، ماهی قزلآلا، و بسیاری گونههای کمیاب دیگر است.
ظاهر چشم نواز دماوند با کلاهک و رگههای برفی پرکشش، تجسم واقعی آن چیزی است که از واژهی «کوه» به نظر میآید. به دلیل شکل خیالانگیزو به دلیل آن که چکاد دماوند بلندترین نقطهی ایران و مشرف بر تمامی این سرزمین است، ارزش نمادین آن در ردیف پرچم کشور است، با این تفاوت که میراثی میلیونها ساله است و در صورت تخریب چهرهی طبیعی آن، نمیتوان آن را بازسازی کرد.
از نظر نفوذ در اسطورهها و داستانهای ایرانی، دماوند مقام نخست را در ادبیات فارسی دارد و ماجرای تعدادی از شاهکارهای اسطورهای جهان در ارتباط با این کوه شکل گرفته است. از نظر جایگاه در کوهنوردی، شاید در میان کوههای بلند جهان، دماوند بیشترین پیشینهی تاریخی را داشته باشد، و قطعاً میتوان گفت که جایگاهی برجسته در میان کوههایی که از دیرباز مورد توجه جغرافیدانان، جهانگردان، ماجراجویان و کوهنوردان بوده است، دارد (۱).
چرای مفرط؛ هیچ تناسبی میان ظرفیت تولید مراتع و تعداد بیشمار دامها وجود ندارد. حتی در محدودهی «پارک ملی» لار، هنوز سازمان حفاظت محیط زیست نتوانسته از ورود دامها جلوگیری کند که یک علت آن، وجود مراکز متعدد تصمیمگیری و اعمال نفوذ در این گونه قضایا است. به جز اثر فرسایشی روی خاک، یک تاثیر مخرب دیگر حضور گلههای بزرگ در منطقه، این است که سگهای پرشمار گله، در تمام شبانهروز از نزدیک شدن جانوران وحشی به چشمهها و دیگر آبشخورها جلوگیری میکنند و در این مورد پیوسته رقابتی نابرابر در جریان است. نتیجهی این امر (در کنار تاثیر حضور شکارچیان) رانده شدن جانوران به بلندترین نقطههای کوهستان (مکانهای نامناسب برای زیست) است. دیده شده که بزهای کوهی روی یخچال خطرناک سیوله، و گرازها روی یالهای بیآب ارتفاع ۴۰۰۰ متر سرگرداناند.
امروزه، دماوند – همچون بسیاری از دیگر محیطهای کوهستانی کشور – با چند عامل تهدید میشود:
چرای بیش از حد، با از میان بردن پوشش گیاهی، موجب فرسایش خاک میشود. با توجه به این که عمق مفید خاک در دماوند بسیار ناچیز است و لایههای زیرین آن به طور عمده از خاکستر و سنگهای آتشنشانی تشکیل شده، آسیبپذیری آن بسیار زیاد است. در ۱۵-۱۰ سال گذشته بارها دیده شده که بارش باران یا ذوب برفها در بهار موجب روان شدن سیل یا «بهمن»های پردامنه از گل و لای شده و موجب گل آلود شدن رودخانهها و حتی سد شدن مسیر رود هراز شده است. فرسایش خاک اثر تشدیدکنندهای بر رانش و لغزش زمین در منطقهی پرزمین لرزهی دماوند دارد. این چند عامل سبب میشوند که:
۱) ارزش مرتعی دامنههای دماوند به سرعت و تا حد جبرانناپذیر کاهش یابد.
۲) زادآوری طبیعی ماهیان در رودخانهها مختل، و حوضچههای پرورش ماهی دچار آسیبهای پی در پی شود.
۳) جادههای منطقه بر اثر زمین لغزه و ریزش سنگ و خاک، تخریب و بدل به راههای پرخطر شود.
ساخت و ساز، معدن کاوی؛ جادههای غیرضروری و بسیار بدساخت که موجب رانش دامنهها، قطعه قطعه شدن زیستگاهها، بد منظر شدن محیط طبیعی، و سادهسازی دسترسی به مراتع و شکارگاهها میشود، بیهیچ ضابطهای در یکی دو دههی گذشته، گسترش یافتهاند. نمونهی بارز آن، جادهای است که از دامنههای جنوبی دماوند تا چال چال، چاک اسکندر و گردنهی سرداغ (ارتفاع نزدیک به ۴۰۰۰ متر) و از آنجا به سوی شمال کوه میرود. این جاده که بدون هماهنگی با سازمان حفاظت محیط زیست و حتی وزارت راه ساخته شده، غیرضروری و مضر به حال منطقه است، و آرامش با شکوه گردنهی سرداغ را خدشهدار کرده است.
خانهسازی بیضابطه و تصرف منابع طبیعی برای استفادهی غیرقانونی و شخصی به میزان بس گسترده در روستاهای منطقه در جریان است که متاسفانه در چند سال اخیر شدتی باور نکردنی یافته است.
معدن کاوی در دماوند، از دیگر عوامل مخرب منطقه است؛ برداشت مادهی کم ارزشی مانند پوکه از معدنهای روباز قرقه و ملار، هیچ تناسبی با این محیط پرارزش و کمنظیر ندارد، و چهرهی دماوند را لکهدار کرده است.
آلودگی؛ در بیشتر روستاهای اطراف دماوند و در سیاه چادرهای دامداران، زبالههای خانگی در کوه و دره رها میشوند. این پسماندها به علت وجود انبوه مواد تجزیه نشدنی که مصرف آنها در سالهای اخیر شدت یافته، چشمانداز منطقه را خراب کرده و موجب آسیب دیدن حیات طبیعی شده است. چند نقطه از جادهی پلور به رینه، به زبالهزارهایی بدل شده که گویا محل تخلیهی زبالههای چندین روستا و شهرک منطقه و حتی مناطقی از شمال است. جالب توجه این که این جاده، مهمترین و پر رفت و آمدترین راه دسترسی به کوه دماوند است که هر ساله پذیرای انبوه طبیعت دوستان و کوهنوردان ایرانی و خارجی است.
تمامی مناطق اطراف دماوند، دارای آثار و محوطههای تاریخی است. ژاک دومرگان، باستانشناس معروف فرانسوی که در ایران بسیار کار کرده، در سال ۱۳۱۰ پیشنهاد ثبت شهر دماوند را در فهرست آثار ملی داد که مورد قبول دولت وقت قرار گرفت و شهر به شمارهی ۵۶ در این فهرست به ثبت رسید (۲). گو آن که متاسفانه آثار تاریخی و طبیعی این شهر و مناطق اطراف کوه دماوند – به ویژه در دو دههی اخیر- سخت مورد تجاوز و تخریب و سودجوییهای غیرقانونی قرار گرفته، اما هنوز میتوان در جای جای این ناحیه، مسجدها، بقعهها، برجها، قلعهها، حمامها، کاروانسراها، پلها، و حتی راههایی را دید که ارزش کم مانندی دارند. در مورد راههای تاریخی، یک مورد جالب توجه قابل ذکر است: در سمت غرب روخانهی لار، نزدیک آبشار باشکوه و بهشتی «اسپی او» (به معنای آب سفید) یک منزلگاه (کاروانسرای کوچک) سنگی وجود دارد که تا حد زیادی سالم مانده است و با کمی تعمیر و استحکامسازی میتواند احیا شود. با حرکت از این نقطه به سوی گردنهی کبود و قلهی چپکرو، در بسیاری نقاط آثار مشخص جادهای قدیمی به وضوح به چشم میخورد. ترکیب همساز آثار تاریخی و زیباییهای طبیعی، پیادهروی در این منطقه را به تجربهای به یادماندنی بدل میسازد.
در نقاط معدودی از جهان میتوان آثار تاریخی صدساله و حیات وحش را در کنار هم دید. با جلوگیری از تجاوز به میراثهای طبیعی و فرهنگی، و با ترمیم آنها میتوان محدودهی دماوند را به یک جاذبه جهانی بدل ساخت که برای کشور اعتبار فراهم آورد، و پشتوانهی اقتصاد ما هم باشد. ارزشهای این محدوده به اندازهای است که شاید بتوان آن را به کمک یونسکو در فهرست «میراث جهانی» ثبت کرد. در این راه، گرچه دولت باید با اجرای قانون و بستن راه تخطی از آن، و اختصاص بودجه کمک کند، اما لازم است عموم مردم، و سازمانهای مردمی (غیردولتی) هم با اصلاح نگاه خود، و جایگزین ساختن آیندهنگری به جای سودجوییهای کوتاه مدت، رفتاری شایستهی توجه جهانی در پیش گیرند.
در سال ۱۳۸۱ (به مناسبت سال جهانی کوهها ۲۰۰۲) در بیست و یکمین جلسه شورای عالی محیط زیست، قلهی دماوند (و قلههای سبلان، علم کوه، تفتان) به عنوان «اثر طبیعی ملی» ثبت شد. محدودهی تعیین شده برای دماوند از حدود ۴۵۰۰ متر به بالا است که منطقهی کوچکی را دربرمیگیرد؛ درواقع از نظر حیات وحش، از این ارتفاع به بالا تقریباٌ چیزی وجود ندارد. بهتر است این محدوده گسترش یابد و منطقهی دماوند به عنوان «پارک ملی» به ثبت رسد.
▪ پیشنهاد:
۱) راه خاکی و بیفایدهی رینه به گوسفند سرای جنوبی، و راه چال چال – گردنهی غربی به طور کلی به روی خودروها بسته شود و در مورد ترمیم رانشهایی که به دلیل ساختن این راهها پدیده آمده، فکری شود. برای گردشگری ممکن است از اسب و درشکه استفاده شود که خود موجب ایجاد کار و درآمد در منطقه خواهد بود و با محیط زیست سازگاری بیشتری دارد. کار دام دارانی هم که با استفاده از این راهها، دامهای خود را به دامنههای بلند منطقه میرسانند برای مراتع پر زیان است. هزینهی نگهداری جادههای یاد شده، زیانهای فرسایش خاک و دیگر آسیبهای ناشی از آنها به طبیعت، قطعاً از سودی که حاصل پرورش دام به روش چند هزار سال پیش است، بیشتر است. در صورتی که حفظ و تقویت جاذبههای طبیعی دماوند، میتواند در روند «توسعهی پایدار» به کسب درآمد پیوسته برای اهالی (و از جمله دامداران منطقه) کمک کند.
۲) برای آن که رفت و آمد زیاد کوهنوردان موجب فرسایش شدید نشود، میتوان دست کم در مسیر پرتردد جنوبی، راه پاکوب کنونی را با سنگچین کردن کنارهها، به مسیری ثابت و کاملاً مشخص بدل کرد، و از همهی کوهنوردان خواست تا فقط در امتداد مسیر حرکت کنند. فدراسیون کوهنوردی میتواند با یاری گرفتن از کوهنوردان و صرف بخشی از هزینهی ساخت یک پناهگاه، چنین کاری را به انجام رساند.
۳) از هرگونه ساخت و ساز جدید در محدودهی ارتفاعی ۲۰۰۰ متر به بالا جلوگیری شود. به تازگی خبر رسیده که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با مشارکت ژاپنیها، قصد ساخت خط بالابر (تله کابین) و هتل در دماوند را دارد (۳). ایجاد خط بالابر، قطعاً با راهسازی گسترده و تخریبِ باز هم بیشتر دامنهها به انجام خواهد رسید، و پس از ساخت موجب وارد شدن جمعیت فراتر از ظرفیت منطقه و تولید زباله و فاضلاب بیش از حد خواهد شد. «نماد طبیعت ایران» نباید بیش از این چهرهی طبیعی خود را از دست بدهد؛ سازمان میراث فرهنگی و گردشگری میتوان به جای کشاندن دامنهی ساخت و ساز به عرصههای طبیعی باقیمانده و بلندیهای دماوند، بر حفظ و احیای بافت تاریخی روستاهای منطقه و معرفی جاذبههای طبیعی آن همت گمارد. کمک به ساخت هتل و مهمان سراهای استاندارد در محدودهی روستاها (و نه با استفاده از زمینهایی که منابع طبیعی هستند)، ساماندهی آب گرمهای منطقه و کمک به اهالی برای بهداشتی و تشکیل تر کردن حمامها و تاسیس مرکزهای آب درمانی، مرمت و احیای حمامهای تاریخی (مانند حمام «شاه عباسی» روستای آبگرم)، و کمک در پاکسازی گذرگاه های روستاها که آکنده از زباله است، از دیگر کارهایی است که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری میتواند انجام دهد و تاثیری به مراتب بیشتر و بهتر در جلب گردشگران و افزایش درآمد اهالی منطقه خواهد داشت.
۴) یک روز از سال برای معرفی ارزشهای کوه دماوند و منطقههای دور و بر آن، به عنوان روز ملی دماوند نامگذاری شود. پیشنهاد ما روز سیزدهم تیرماه است که مصادف با جشن تیرگان و مطابق اسطورههای کهن ایرانی، روز پرتاب تیر آرش، پهلوان ایرانی، برای تعیین مرزهای ایران زمین است.
همان گونه که ناصر پازوکی در کتاب آثار تاریخی دماوند گفته، «قلهی دماوند میتواند نماد ملیت و وفاق ایرانیان باشد.»
پینوشت ۱- برای آگاهی بیشتر در مورد جایگاه دماوند در اسطورهها و ادبیات فارسی و سفرنامهها و متنهای تاریخی، نگاه کنید به: نصرتی، مسعود. دماوند خاستگاه اساطیری ایران زمین، ادارهی فرهنگ و ارشاد اسلامی دماوند، ۱۳۸۱. و نیز نگاه کنید به مقالههای محمدی فر، داود. در گاهنامههای شمارهی ۵ و ۹ انجمن کوهنوردان ایران. ۲- نگاه کنید به: پازوکی طرودی، ناصر. آثار تاریخی دماوند، ادارهی کل میراث فرهنگی استان تهران، ۱۳۸۱.
