72- جن [موجودى نامرئى با ويژگيهائى عجيب]
خداوند، انواع گوناگون آفريده و بنده دارد. يكى هم جن است. در اين سوره، درباره گروهى از آنان و عكس العملشان در برابر شنيدن آيات قرآن، و دعوت محمد، و دستههاى مؤمن و كافر، و مسلم و قاسط از آنان صحبتشده است و مبين توحيد ربوبى است.
اين سوره، بروى انسان درى از «آن جهان» مىگشايد و او را به قلمرو بيكرانه آفرينش خدا مىكشد. تا بدانند كه جز خودشان، ديگرانى هم هستند كه خدا شناس و عاقل و مطيع سنتهاى الهىاند.
اين سوره حدودا در سال 6 بعثت نازل شده است. آن هنگام كه پيامبر براى دعوت قبيله ثقيف به «طائف» رفته بود و آنها ضمن رد دعوت، پيامبر را آزار دادند و در بازگشت، خدا اين آيات را فرستاد.
و برخى هم گفتهاند كه پس از وفات خديجه و ابوطالب و يكى دو سال به هجرت مانده، نازل شده است.
سوره جن 28 آيه دارد و مكى است.
73- مزمل [گليم به خود پيچيده]
آيه اول را كه مىخوانيم، با اين تعبير به پيامبر خطاب شده، آن هنگام كه در اول بعثت، مشركان در «دار الندوة» دعوتش را نپذيرفتند و در فكر توطئه بر ضد او بودند. پيامبر غمگين و آزرده به خانه رفت و خوابيد.
اما سروش خدائى اينگونه نوازشش داد و او را به «برخاستن» و عبادت شبانه، و كمك گيرى از نيايش و تلاوت قرآن، و مقاومت در برابر حرفها و مخالفتهايشان دعوت كرد، و از آن حضرت، در برابر برخوردهاى سرد و بى مهرىهاى اهل مكه، حمايت نمود در آيه آخر، دستورى مبنى بر نيايش شبانه و تلاوت قرآن به پيامبر مىدهد.
اين سوره با 20 آيه در مكه نازل شده است. (اوائل بعثت).
74- مدثر [جامه به خود پيچيده]
وقتى كه در غار حرا با نزول آيه «اقرء ...» محمد(ص) به رسالت مبعوث شد، به خانه آمد و از شعلههاى «وحى» مشتعل بود. جامعه بخود پيچيده و خوابيد. اين سوره نازل شده و او را به «قيام» و «انذار» و «تكبير» فرا خواند. (آيات اول سوره).
جزو اولين سورههاست (بقول برخى: دومين سوره و بعد از «مزمل» يا «اقرء ...») و از رسالت و قيامت و مشركين و فرشتگان و تنذير سخن مىگويد و از عواملى همچون ترك نماز و اطعام مساكين و نيز از فرو رفتن در بطالتها و تكذيب قيامت كه سبب جهنمى شدن استياد مىكند. 56 آيه دارد و مكى است.
75- قيامت [برخاستن]
قيامت، نام رستاخيز عمومى و معاد است. روزى كه همه از گورها بر مىخيزند و به سوى محشر و سرنوشت ابدى خويش در بهشتيا دوزخ رهسپار مىشوند. در اولين آيه به يامتسوگند ياد شده است. و به بشر، آن روز را يادآورى مىكند.
در آيات بعد، علائم به روز آن رستاخيز و نيز حالات بشر هنگام جان دادن ذكر شده و با طرح موضوع عبث نبودن خلقت، استدلال بر فلسفه معاد شده است. 40 آيه دارد و در مكه در سال 3 بعثت نازل شده است.
76- دهر [روزگار، دوران]
در آيه اول اشاره به «روزگارى» مىكند كه بر «انسان» گذشته، و او چيزى نبود كه ياد شود. از آن پس اشاره به خلقت انسان، و قرار گرفتن او بر سر دو راهى «شكر» و «كفران» مىنمايد.
از آنچا كه محور اين سوره، انسان است و عملش و اخلاصش و ايثارش و عاقبت كارش در قيامت و نعمتهاى خوب براى نيكان، نام ديگر اين سوره «انسان» است.
اين سوره به نام «هل اتى» هم مشهور است. چونكه با اين كلمه آغاز شده است.
اين سوره در مدينه نازل شده و بنا به روايات، در ستايش از على و فاطمه(ع) است كه بخاطر نذرشان، سه روز روزه گرفتند و هنگام افطار، غذاى ساده خويش را به مسكين و يتيم و اسير، ايثار كردند (آيه 8) و خود با آب افطار نمودند. در آيات بعد، از نعمتهاى خداوند براى اهل بهشت، و پاداش نيكيها در آخرت، ياد شده و فرمان صبر و مقاومت داده است.
داراى 31 آيه است و بعد از «الرحمن» نازل شده است.
77- مرسلات [فرستاده شدهها]
منظور از مرسلات (كه در نخستين آيه خداوند به آنها قسم ياد كرده است) يا فرشتگانى است كه پياپى براى فرود آوردن وحى الهى به پيامبران فرستاده مىشوند، يا تند بادهائى است كه فرستاده مىشوند. علائمى از بروز قيامت و توصيفى از محشر بيان شده است.
تاكيد اصلى اين سوره روى قيامت است و مكررا تكذيب كنندگان بيم داده مىشوند آيه «ويل يومئذ للمكذبين» در اين سوره 10 بار تكرار شده است و صحنههائى از دنيا و آخرت و حقائق هستى در آن بيان شده است.
در سال دوم بعثت در مكه در غارى در «منا» نازل شده است (بعد از سوره همزه) و 50 آيه دارد.
78- نبا [خبر]
خبر مهم و بزرگ قيامت كه مردم دربارهاش از يكديگر «سؤال» مىكنند، در آيات اول سوره بيان شده است. در بعضى روايات، اين نبا به على(ع) تاويل شده است. (الميزان ج 20 ص 261.)
نام ديگر سوره، «عم» استيعنى «از چه؟» زيرا سوره با اين كلمه آغاز مىشود و نام سومش، «تساؤل» مىباشد، يعنى «از هم پرسيدن». به نام «معصرات» هم ذكر شده است (كه در آيه 14 آمده).
محور اساسى اين سوره، ضرورت و حتميت قيامت، و استدلال بر آن و توصيف آن مىباشد. چون خبر از نظامى متقن و استوار مىدهد، بعنوان نمونهاى از آن، برخى از نظامهاى طبيعت در مورد شب و روز و كوه و گياه و زمين و ... را بيان مىكند و آن روز حق را كه تخلف ناپذير است و مايه حسرت و ندامت كافران، به يادها مىآورد.
بعد از سوره معارج در سال دوم بعثت در مكه نازل شده و داراى 40 آيه مىباشد.
79- نازعات [آنها كه از روى قوت مىكشند]
خداوند در نخستين آيه به نازعات قسم خورده است. نازعات، فرشتگانى هستند كه جان مردم را مىگيرند، يا روح كافران را به شدت قبض مىكنند، يا ستارههائى هستند كه از افقى غايب شده و در افق ديگر پيدا مىشوند.
در هر صورت خداوند به فرشتگان، به عنوان واسطههائى در تدبير امور جهان سوگند ياد كرده و اهميت نقش آنها را بازگو مىكند. بخشى از نبوت موسى و دعوت او از فرعون طغيان گر بسوى تزكيه و هدايت، نقل شده، آيه 15 به بعد.
و در ادامه، اين سوره هم بر اساس آخرت و قيامت و اثبات آن و حالت مردم در بهشت و دوزخ مىباشد و در اوائل بعثت در مكه نازل شده و 46 آيه دارد. نزول اين سوره بعد از سوره «نباء» است.
80- عبس [چهره در هم كشيد]
سوره، عتاب و ملامت است از اينكه ثروتمندان را بر ضعفا و مساكين مؤمن مقدم بدارند.
در حضور پيامبر جمعى از بزرگان قريش در مكه جمع بودند كه نابينائى بنام «ابن ام مكتوم» وارد شد. با ورود او يك نفر به جهت ناراحتى از ورودش، چهره در هم كشيد و عبوس شد (آن يك نفر يا پيامبر بود يا مردى از بنى اميه: بنا به اختلاف روايات) خداوند از اين نحوه برخورد، انتقاد كرده و متذكر برخى نكات اخلاقى و تربيتى مىشود.
سوره با يادى از مراحل خلقت انسان و نعمتهاى خدا و حيات در زمين و سپس قيامت و چهرههاى خندان و اندوهگين در آخرت، ادامه و پايان مىيابد نام ديگرش سوره «اعمى» (نابينا) است.
بعد از سوره نجم، در سال دوم بعثت و در مكه نازل شده و داراى 42 آيه مىباشد.
81- تكوير [در هم پيچيده شدن]
در هم پيچيده شدن خورشيد، و تمام شدن نور آن بمنزله پايان نظام اين جهان و از علائم قيامت است كه در آيه اول به آن اشاره شده است. سپس درباره انكشاف اعمال انسان در آن روز مطلبى دارد.
سوره تكوير (يا: كورت) بيشتر در مورد معاد است. و در قسمتى هم حمايت و تاييدى از پيامبر نموده و اتهامات را از او دفع مىكند.
بعد از سوره «تبت»، در سال اول بعثت در مكه نازل شده و 29 آيه دارد.
82- انفطار [شكافته شدن]
اين سوره هم، در مورد قيامت و سر انجام نيكان و بدان در بهشت و دوزخ مىباشد و شكافته شدن آسمان، بمعناى در هم ريختن اين نظام قائم، باز هم پيش درآمدى بر رستاخيز و از جمله شرائط متصل به قيامت است. و از ثبت و ضبط دقيق اعمال هر انسان مطالبى دارد كه توسط دو فرشته انجام مىگيرد.
اين سوره، با 19 آيه، بعد از «نازعات» در سال 3 بعثت در مكه نازل شده است.
83- مطففين [كم فروشان]
در آيه اول اين سوره، نكوهش و هشدارى به كم فروشان آمده است و براى اصلاح اقتصادى در جامعه، از زشتى اين كار و بيان عقوبتهاى سخت اخروى براى آنان و براى تكذيب كنندگان و فاجران سخنانى گفته شده است و ستايشى هم از ابرار و صالحان.
اين، آخرين سورهاى است كه در مكه نازل شده و در واقع، در سفر هجرت پيامبر قبل از رسيدن به مدينه نازل گشته است و گوياى كمفروشى و اختلال در وزن و كيلى است كه مردم مدينه گرفتارش بودند. و 36 آيه دارد. بنام سوره «تطفيف» هم نقل شده است.
84- انشقاق [دو شقه شدن و شكاف برداشتن]
باز هم از علائم ظهور قيامت، در هم ريختن و پاره شدن نظام جهان بالا بيان شده است (آيه 1) آنچنانكه در سورههاى تكوير و انفطار بيان شد.
اين سوره هم مانند سورههاى كوچك مكى، تكيهاش روى مبدء و معاد است و سير انسان را به سوى خدا و سرنوشت ابدىاش در آخرت، و حساب و كتاب، بيان مىكند.
بعد از سوره انفطار در مكه نازل شده و 25 آيه دارد.
85- بروج [برجها]
در اولين آيه، به آسمانى كه داراى برجهاستسوگند ياد شده است. برجهاى آسمان، جايگاه و خط سير ستارگان در آسمان است. بعضى هم آن را برجهاى دوازده گانه فلكى دانستهاند. و در بعضى احاديث، دوازده برج به دوازده امام تاويل شده است.
در اين سوره هشدار و تهديدى است نسبت به كسانى كه مؤمنين را تنها به جرم مؤمن بودن، آزار مىدادند و اين را بعنوان آزمايشى از سختيها و مشكلات در پيش پاى مؤمنان در راه ايمان و اعتقاد مىداند.
داستان «اصحاب اخدود» كه در آتش سوختند - به جرم ايمان - و نيز سپاه فرعون و ثمود، و نمونهاى از مؤمنانى كه در راه ايمان، بر شدائد فرعونى صبر و مقاومت كردند بيان شده است تا امت محمد (ص) هم از استقامت آنان، درس صبر بياموزند و نويد پيروزى به مسلمين داده شده است.
اين سوره را، سوره پيامبران نيز گفتهاند. بعد از سوره شمس و در اوائل بعثت در مكه نازل شده و 22 آيه دارد.
86- طارق [ستاره ظاهر شونده]
در آيه نخست، به آسمان و ستارههاى درخشان و ظاهر شونده، قسم ياد شده است.
محور سخن در اين سوره، معاد است و با بيان قدرت كامل خدا، بر تحقق آن در آينده استدلال مىكند و با بيان اصل خلقت انسان، او را در جهت تربيت معنوى و روى آوردن به فطرت توحيدى سوق مىدهد.
اين سوره در اوائل بعثت در مكه و بعد از سوره «بلد» نازل شده و داراى 17 آيه مىباشد.
87- اعلى [برتر]
در آيه اول خدا را با صفت «برتر» بيان كرده است و به تسبيح او، كه آفريدگار و مدبر جهان است فرمان داده است.
در اين سوره، حيات برتر و جاودانه آخرت، و «فلاح» در سايه «تزكيه» و «ذكر» و «نماز» مطرح شده، و همه، در رابطه با توحيد الهى است.
پيامبر اين سوره را دوست داشت و در نماز جمعه و عيد فطر و قربان آن را مىخواند و ذكر سجده را از آيه اول اين سوره الهام گرفته است.
بعد از سوره تكوير و در اوائل بعثت در مكه نازل شده و داراى 19 آيه مىباشد.
88- غاشيه [فرا گيرنده]
يكى از نامهاى روز قيامت است كه در آيه اول بيان شده است. فراگيرنده و احاطه كننده مردم، از نظر هراس و وحشت، از نظر محاسبه و بررسى اعمال و ...
در اين سوره، مردم از نظر شقاوت و سعادت اخروى به دو بخش تقسيم شدهاند و كيفر و پاداش هر يك، در بهشت و جهنم بيان شده است و ربوبيتخداوند يادآورى مىشود و در نهايت، بازگشت همه انسانها براى حساب، در نزد پروردگار، مطرح شده است.
بعد از سوره ذاريات در مكه نازل شده است و 26 آيه دارد.
89- فجر [سپيده دم]
در آيه اول، خداوند، به فجر قسم خورده است. به اين انفجار نور در خيمه ظلمتشب. جالب است كه بدانيم سوره «فجر» بعد از سوره «ليل» نازل شده است همچنانكه در طبيعت هم سپيده دم فجر، پس از «شب»، فرا مىرسد.
اين سوره را، در روايات، سوره حسين بن على دانستهاند و به خواندن آن توصيه كردهاند. (امام صادق«ع»: اقرؤا سورة الفجر فى فرائضكم و نوافلكم فانها سورة الحسين بن على(ع) (تفسير برهان ج 4 ص 457.))
اينهم جالب است. چرا كه قيام كربلاى حسين، خود انفجارى فجرى از ايمان و جهاد بود در ظلمتشب جور و شرك بنى اميه. و همچنانكه با فجر و آغاز روز، حركت و حيات مردم، شروع مىشود، با خون حسين و يارانش در عاشورا، اسلام جانى تازه گرفت و حياتى مجدد يافت. در مفهوم «فجر»، در تفاسير، مصداقهاى گوناگونى ذكر شده است.
در اين سوره، از وابستگى به دنيا كه در نتيجه طغيان و كفران نعمت پديد مىآيد نكوهش شده و وعده عذاب شديد در دنيا و آخرت داده شده است و در پايان، باز هم گريزى به معاد و تاكيدى روى رجعت انسان به سوى پروردگار، آمده است.
چهلمين سورهاى است كه در سال دوم يا سوم بعثت در مكه نازل شده و 30 آيه دارد.
