ترجمه منظوم ، آری یا خیر؟

سرآغاز گفتار نام خداست که رحمتگر و مهربان خلق راست

ستایش بود ویژه کردگار که بر عالمین است پروردگار1

اولین ترجمه منظوم قرآن، متعلق به حاج میرزا حسن بن محمدباقر ملقب به صفی علی شاه است. او یک شاعر و عارف اصفهانی (متوفی 1278) بود که خانقاه مشهوری در تهران دارد. بعد از او امید مجد اولین ترجمه منظوم در سده جدید را با 50 هزار بیت ارائه کرد و سپس شاعران بسیاری دست به منظوم کردن ترجمه قرآن زدند.

ترجمه منظوم قرآن، به این معناست که ترجمه قرآن را به صورت شعر درآوریم. این نوع ترجمه چون در قالب شعر سنتی ارائه میشود، برای بسیاری جذابیت فوقالعادهای دارد2.

برای بسیاری این سؤال مطرح میشود که ایا به شعر درآوردن ترجمه قرآن کار درستی است و ایا این کار با شأن کلام خدا سازگار است؟

برای پاسخ به این سؤال به بررسی نظرات موجود در این بحث میپردازیم.

شاعر باید تمام قدرت و توانایی خود را به کار گیرد تا در قالب شعر، مفاهیم قرآن را به شنونده برساند. از سوی دیگر شاعر با محدودیتهایی طرف است. از جمله اینکه سراییدن شعر دارای اصول و قواعدی است که باید کاملاً رعایت شوند تا شعر، شعر باشد و تأثیر خودش را بر شنونده بگذارد.

رعایت صناعت شعر، قافیه، ردیف، وزن و ... گاهی چنان دست و پای شاعر را میبندد که توان رساندن مفهوم را ندارد. لذا بعضی مواقع ترجمه آیه، آنچنان که باید به مخاطب نمیرسد و از اینجاست که احتمال تحریف معانی آیت میرود.

روی دیگر سکه، شاعرانی هستند که نهتنها در سرودن شعر، توانایی چندانی ندارند، بلکه با ادبیات عرب هم آشنایی ندارند و فقط از روی ترجمه دیگران و در حد وسع خود آن را به شعر تبدیل میکنند. بدون شک این ترجمهها دارای نارساییهای فراوانی است.

موافقان ترجمه منظوم قرآن که عمده آنها اشخاصی هستند که خود دست به ترجمه منظوم زدهاند، (مثل آقایان امید مجد، رستم کوشان، شهاب تشکری آرانی و ...) معتقدند از زیباییهای شعر باید در ترجمه قرآن استفاده کرد تا در جذب بیشتر مردم به سوی قرآن و استفاده بهتر آنها از مفاهیم بلند کتاب الهی موفقتر بود.

به نظر ایشان وقتی ترجمه نثر قرآن جایز است، پس حتماً ترجمه منظوم آن هم بلا اشکال میباشد. و اگر این کار جدید و حداکثر در صد سال اخیر رواج یافته است، علتش مشغولیت شاعران سدههای قبل به مسایلی دیگر مثل پاسداشت زبان فارسی، مسایل سیاسی و ... بوده است، نه آنکه این کار را جایز نمیدانستهاند.

در مقابل، مخالفین ترجمه منظوم در میان اهل ادب و شعر، قرآنپژوهان و بزرگان حوزه بسیارند. مقام معظم رهبری مدظلهالعالی در همین زمینه میفرمایند: ترجمه شعری قرآن اصلاً کار موفقی نیست، چون قوام قرآن به چیزهایی است که معلوم نیست بتوان آنها را با تخیل مناسب شعر بیان کرد. ... یا مثلاً گلستان سعدی از هر شعری زیباتر است. کدام شاعر و با کدام بیان شعری میخواهد «منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت، هر نفسی که فرو میرود ممد حیات است و ...» را به شعری از این زیباتر یا رساتر دربیاورد؟ لذاست که هیچ کس گلستان سعدی را به شعر درنمیآورد. قرآن، یک چنین چیزی است ... شعر محدودیت دارد و نمیتوان هر مضمونی را با شعر بیان کرد3».

ایتالله مکارم شیرازی نیز معتقد است: به شعر درآوردن قرآن کار مطلوبی نیست، ولی میتوان مضمون بعضی از آیت را با رعایت دقت به شعر درآورد4».

علی معلم دامغانی، شاعر معاصر میگوید: قرآنهای منظوم در روزگاری اتفاق افتاده است که تاریخ، دوران عدم باورپذیری و نادانی خود را طی میکند و این از گرفتاریهای آخرالزمان است.

ایشان ترجمه منظوم قرآن را مطابق شأن و ساحت قرآن ندانسته و معتقد است اگر این کار صحیح بود، شاعران بزرگ همچون حافظ که خود حافظ قرآن و چیرهدست در شعر فارسی بودهاند، دست به چنین ترجمهای میزدند5.

نظر سیدعلی موسوی گرمارودی، شاعر و نویسنده این است که: ترجمه قرآن به شعر غیرممکن است، زیرا شاعر قبل از آنکه به قرآن متعهد باشد، به وزن و قافیه شعر خویش متعهد است و قرآن کتابی نیست که شخص بتواند در آن تعهدی که به قرآن دارد با چیز دیگری شریک کند6.

خبرگزاری قرآنی ایکنا در یک نظرسنجی در مورد ترجمه منظوم قرآن، اعلام نموده که: 61/1% مخالف و 16/6% موافق مشروط هستند، اما شرایطی اعلام میکنند که خود عامل بازدارنده برای انجام ترجمه منظوم است و 8/3% موافق بودهاند.

این آمار از اساتید حوزه و دانشگاه و صاحبنظران و قرآنپژوهان به دست آمده است7.

توانایی شاعر در فن شعر، تسلط بر ادبیات عرب، آشنایی با علوم قرآن خصوصاً تفسیر و استفاده از نظرات کارشناسان علوم قرآنی هم در موفقیت ترجمه شعری قرآن، تأثیری ندارد. چرا که شعر، رسایی و توانایی رساندن مفاهیم را با رعایت امانت ندارد. علاوه بر آن، در شعر، عناصر خیال، اغراق، مبالغه و تصویرسازی سراینده به طور مستقل در معنا تصرف میکند. این در حالی است که مترجم کلام الهی، حق ندارد مفاهیم و معانی را تغییر داده یا بر اساس رعایت اصالت شعر و پایبندی به مبانی ادبی، در آن دست ببرد؛ بلکه باید امانتدار باشد. البته توقع نمیرود مترجم به ترجمه تحتاللفظی و کلمه به کلمه بپردازد، اما توقع آن است که آنچه خدا گفته را چنان در قالب کلمات قرار دهد که حقیقت معانی به مخاطب منتقل شود. همه کسانی که با ادبیات و شعر آشنا هستند، میدانند که رعایت این امانتداری در ترجمه منظوم کلام الهی ممکن نیست. با نگاهی به ترجمههای منظوم موجود، این مهم به خوبی مشهود است.

البته گاهی امکان دارد در یک یا دو بیت، ترجمه به طور کامل انجام شود، اما اگر یک مجموعه از آیت که ترجمه شده است را بررسی کنیم، کمبودها، نمایانتر میگردد.

به همین علت شاعران چیرهدست و بزرگ گذشته، همچون رودکی، حافظ، مولوی، سعدی و ... دست به ترجمه منظوم قرآن نزدهاند. چراکه با علاقه وافر شاعران ایرانی به قرآن کریم، چنانکه در اشعارشان پیداست و بارها در مدح قرآن شعر سروده و مضامین و آیت الهی را در لابهلای شعرهای خود آوردهاند، طبیعی است که اندیشه ترجمه شعرگونه قرآن به ذهن آنها نیز خطور کرده باشد. اما رعایت جانب انصاف و امانتداری در انتقال مفاهیم کلام خدای مهربان آنان را از این کار بازداشته است.

پینوشتها

1. ترجمه آیه 1 و 2 سوره حمد (امین مجد).

2. این جذابیت تا حدی است که به عنوان مثال تا کنون ترجمه منظوم امید مجد 4 بار تجدید چاپ شده است.

3. حرفی برای تمام فصول، ص34.

4. ایکنا، خبر 54598.

5. ایکنا، خبر 56460.

6. ایکنا، خبر 50651.

7. ایکنا، خبر 58785.