صبر و شکیبایى
|
صبر و شکیبایى
|
|
مقدمه
انسان موجودى است که خداى سبحان او را براى هدفى آفریده است و وى باید پس از شناخت هدف با تلاش و کوشش در جهت رسیدن به آن هدف حرکت کند و هدف واقعى و حقیقى آدمیان رسیدن به قرب الهى بوده و کمال واقعى همان تقرّب به خدا است و پیروزى واقعى انسان زمانى است که به آن هدف والا دست یازد. اما ماهیت زندگى دنیا که خود میدانى براى تلاش و کوشش در جهت نیل به هدف است به گونه اى است که همواره با مشکلات و موانعى همراه است که آن مشکلات مانع رسیدن به آن هدف است و در صورتى مى تواند به آن هدف نائل شود و به پیروزى برسد که در برابر مشکلات مقاومت به خرج داده و شکیبا باشد از این رو گفته اند:
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند
بر اثر صبر نوبت ظفر آید
یعنى صبر و پایدارى و مقاومت زمینه ساز موفقیت و کامیابى است، دانش آموزى که مى خواهد در مقام تحصیل علم و دانش به پیروزى برسد باید در برابر مشکلات و آفات تحصیل مقاومت و پایدارى کند. تاجرى که مى خواهد در کار خود به موفقیت دست یابد و به سود مادّى برسد باید در برابر مشکلات تجارت و بازرگانى از مقاومت برخوردار باشد و اگر انسانى بخواهد در معنویت به کامیابى برسد باید اهل مقاومت و صبر باشد. بنابراین صبر و شکیبایى از عوامل مهم موفقیت و کامیابى و پیروزى در زندگى است، خواه در زندگى مادى و خواه در زندگى معنوى. در قرآن کریم در آیات فراوانى انبیاء و پیامبران الهى و اولیاء خدا و مؤمنان به صبر و پایدارى و استقامت فراخوانده شده اند.
خداى سبحان خطاب به پیامبر اسلام فرمود: «فاصبر کما صبر اولواالعزم من
الرسل؛(1) اى پیامبر صبر کن آن گونه که پیامبران اولواالعزم صبر کردند و خطاب به اهل ایمان فرمود: «یا ایّها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلوة انّ اللّه مع الصابرین؛(2) اى افرادى که ایمان آورده اید از صبر و استقامت و نماز کمک بگیرید، زیرا خداى سبحان با صابران است» و در سوره آل عمران نیز فرمود: «یا ایّها الّذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا اللّه لعلّکم تفلحون؛(3) اى کسانى که ایمان آورده اید (در برابر مشکلات و مصائب و هوس هاى سرکش) صبر کرده و استقامت کنید و در برابر دشمنان نیز پایدار باشید و از مرزهاى خود مراقبت نمائید و تقواى الهى را پیشه کرده و از خدا پروا کنید، شاید رستگار شوید.» در این آیه کلید رستگارى و سرچشمه سعادت را صبر و استقامت و ایستادگى در برابر حوادث و مشکلات و مصائب و موانع مى داند.
در روایات اسلامى نیز از مهمترین ارکان ایمان شمرده شده است.
امام صادق(ع) فرمود: «الصبر رأس الایمان؛(4) صبر و مقاومت سر ایمان است.» و در سخن دیگرى فرمود: «الصبر من الایمان بمنزلة الرأس من الجسد فاذا ذهب الرأس ذهب الجسد، کذلک اذا ذهب الصبر ذهب الایمان؛(5) موقعیت صبر در برابر ایمان همانند موقعیت سر در برابر بدن است چنان چه اگر سر از بین برود بدن از بین مى رود با رفتن صبر، ایمان نیز از بین خواهد رفت.»
با توجه به اهمیت صبر و استقامت در زندگى انسان و تأکید آموزه هاى دینى بر آن و نقش آن در موفقیت و پیروزى، لازم است بدانیم که اولاً صبر چیست و معناى واقعى آن چه مى باشد و ثانیاً در چه چیزهایى باید صبر کرد و ثالثاً مراتب صبر چیست و رابعاً صبر چه آثارى در زندگى آدمیان دارد و خامساً چگونه مى توان به صبر دست یافت.
1 معنا و حقیقت صبر
صبر در لغت به معناى حبس و در تنگنا و محدودیت قرار دادن است.(6) و برخى آن را بازداشتن نفس از اظهار بى قرارى و بى تابى دانسته اند.(7) و در اصطلاح علماى اخلاق به معناى وادار نمودن نفس به انجام آن چه که عقل و شرع اقتضا مى کنند و بازداشتن از آن چه عقل و شرع نهى مى کنند.(8) برخى آن را بازداشتن نفس از شکایت بردن به غیر خدا و خویشتن دارى از جزع و بى تابى که در باطن انسان مخفى است.(9) با توجه به تعاریف مذکور، صبر یک حقیقت نفسانى است که آدمى را از عوامل بازدارنده به سوى کمال باز مى دارد صبر به این معنا داراى دو جهت است از یک سو گرایش ها و تمایلات غریزى و نفسانى انسان را حبس و آن را در قلمرو شرع و عقل محدود مى کند و از سوى دیگر نفس را از مسؤولیت گریزى در برابر عقل و شرع باز مى دارد و او را وادار مى کند که زحمت و دشوارى پاى بندى به وظائف الهى را بر خود هموار سازد.
بر این اساس صبر در فرهنگ معارف دینى به معناى سکوت نیست بلکه به
معناى مقاومت و ایستادگى در برابر سختى ها و ناملایمات زندگى است که همواره به عنوان آزمون الهى انسان را همراهى مى کند مانند رنج و مشقت در تحصیل علم، در انجام دادن فرایض و نوافل، در پرهیز از معصیت و در تلخى مصیبت. و صابر کسى است که در همه این صحنه ها پایدارى کند و در هیچ عرصه اى جزع نکند، در صحنه عمل به وظیفه حضور داشته باشد بلکه سمت خود را که خداوند براى او معین فرموده است حفظ و کار خویش را به نحو احسن به انجام برساند.
2 انواع صبر
در روایات اسلامى سه قسم صبر ذکر شده است صبر بر اطاعت و صبر بر معصیت و صبر بر مصیبت. منظور از صبر بر اطاعت ایستادگى در برابر مشکلات فرمان خداست یعنى بر اطاعت فرمان الهى در نماز و روزه و حج و جهاد و اداى واجبات مالى مثل خمس و زکات صابر و شکیبا باشید.
منظور از صبر بر معصیت آن است که آدمى در برابر شعله هاى آتش شهوت و هیجان هاى برخاسته از هوى و هوس ایستادگى کند و خودش را از سوختن در آن آتش حفظ کند و اگر حفظ نکند طوفان شهوات، ایمان و پاکى و صداقت را از بین مى برد.
منظور از صبر بر مصیبت آن است که آدمى در طول زندگى در برابر حوادث دردناکى که با آن روبه رو مى شود صبر و شکیبایى را از دست ندهد.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الصبر ثلاثة: صبر عند المصیبة و صبر على الطاعة و صبر عن المعصیة، فمن صبر على المصیبة حتى یردّها بحسن عزائها کتب اللّه له ثلاثمأة درجة ما بین الدرجة الى الدرجة کما بین السماء الى الأرض و من صبر على الطاعة کتب اللّه له ستمأة درجة ما بین الدرجة الى الدرجة کما بین تخوم الارض الى العرش و من صبر عن المعصیة کتب اللّه له تسعمأة درجة ما بین الدرجة الى الدرجة کما بین تخوم الارض الى منتهى العرش؛(10) صبر بر سه قسم است صبر بر مصیبت و صبر بر طاعت و صبر از معصیت،
کسى که بر مصیبت صبر کند و آن را با شکیبایى تحمّل نماید خداى سبحان سیصد درجه برایش مى نویسد که فاصله هر درجه آن همانند فاصله زمین و آسمان است و هر کس بر اطاعت صبر کند خداى سبحان ششصد درجه براى او مى نویسد که فاصله هر یک با دیگرى همانند فاصله انتهاى زمین تا عرش خداست و هر کس بر معصیت صبر کند خداوند نهصد درجه برایش مى نویسد که فاصله هر یک با دیگرى همانند فاصله منتهاى زمین تا منتهاى عرش خداست.»
امیرالمؤمنین على(ع) ضمن شمردن ارکان ایمان یکى از آن ها را صبر مى داند و براى آن چهار شعبه ذکر مى کند و مى فرماید: «و الصبر منها على اربع شعب على الشوق و الشفق و الزهد و الترقّب فمن اشتاق الى الجنة سلا عن الشهوات و من اشفق من النار اجتنب المحرمات و من زهد فى الدنیا استهان بالمصیبات و من ارتقب الموت سارع الى الخیرات؛(11) شعبه هاى چهارگانه صبر عبارت است از، اشتیاق، ترس، زهد و انتظار، کسى که مشتاق بهشت باشد از شهوات و تمایلات سرکش به کنار مى رود و آن کس که از آتش جهنم بیمناک باشد از محرمات دورى مى گزیند، کسى که در دنیا زاهد باشد مصیبت ها را ناچیز مى شمارد و آن کس که منتظر مرگ باشد براى انجام اعمال نیک سرعت مى گیرد.»
اسباب صبر و شکیبایى
آن چه که باعث صبر و مقاومت انسان در برابر مصائب و مشکلات اطاعت و ترک معصیت مى شود امور فراوانى است که به برخى از مهمترین آن ها اشاره مى شود.
1 تقویت پایه هاى ایمان و یقین
آدمى باید از راه شناخت خدا و اسماء حسنا و صفات عالیه حق ایمانش را به خدا تقویت کند و از طریق شناخت ماهیت دنیا و ناپایدارى آن، یقین پیدا کند دنیا محل موقت زندگى آدمى است و از طریق شناخت آخرت و نعمت ها و عذاب الهى، ایمانش را به قیامت و جاودانگى آن قوى سازد. انسانى که از ایمان قوى برخوردار باشد و بداند خداوند به مقتضاى حکمت و رحمت عمل مى کند شکیبایى او بیشتر مى شود. براى همین است که در قرآن فرمود: انسان مؤمن بر دو برابر نیروى کافر غلیه مى کند. «یا ایّها النبى حرض المؤمنین على القتال ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مأتین و ان یکن منکم مأئة یغلبوا الفاً من الذى کفروا بانهم قوم لایفقهون الآن خفف اللّه عنکم و علم انّ فیکم ضعفا فان یکن منکم مأئة صابرة یغلبوا مأتین و ان یکن منکم الف یغلبوا الفین باذن اللّه و اللّه مع الصابرین؛(12) اى پیامبر مؤمنان را به جنگ با دشمنان تحریک کن، هرگاه بیست نفر از شما با استقامت باشند بر دویست نفر غلبه مى کنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از کسانى که کافر شدند پیروز مى گردند چرا که آن ها گروهى هستند که نمى فهمند. هم اکنون خداى سبحان از شما تخفیف داد و دانست که در شما ضعفى وجود دارد بنابراین هرگاه یکصدنفر از شما با استقامت باشند بر دویست نفر پیروز مى شوند و اگر یکهزار نفر باشند بر دو هزار نفر به فرمان خدا غلبه خواهند کرد و خدا با صابران است.»
در سوره بقره نیز فرمود: «کم من فئة قلیلة غلبت فئة کثیرة باذن اللّه و اللّه مع الصابرین؛(13) آنان که به روز قیامت ایمان دارند گفتند چه بسیار گروه هاى کوچکى که به فرمان خدا بر گروه هاى عظیمى پیروز شدند و خدا با صابران است.»
2 ممارست و تمرین
دست یابى به صبر و استقامت مانند هر فضیلت اخلاقى دیگر با ممارست و تمرین و روبرو شدن با حوادث گوناگون حاصل مى شود على(ع) فرمود: «من توالت علیه نکبات الزمان اکسبته فضیلة الصبر؛(14) کسى که حوادث ناخوشایند زمان پى در پى برایش حادث شود فضیلت صبر را برایش فراهم مى کند.» یعنى تکرار مقاومت در برابر مصائب و ایستادگى در برابر معصیت و پایدارى و مداومت بر اطاعت الهى سبب رسوخ صبر در انسان مى شود.
3 شناخت ماهیت دنیا
یکى از اسباب تقویت روح ایستادگى و مقاومت در انسان شناخت دنیا است به این صورت که بداند دنیا دار تضادها و اصطکاک ها و تزاحم ها است و لازمه این تضاد و تزاحم مقاومت و پایدارى است و انسان صابر نه تنها بر تزاحم ها غلبه مى کند بلکه مى تواند به نعمت ها دست یابد امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «لکل نعمة مفتاح و مغلاق و مفتاحها الصبر و مغلاقها الکسل؛(15) براى هر نعمتى کلیدى و بندى است کلید آن صبر و بند آن تنبلى و کسالت است.»
آثار و پیامدهاى صبر و پایدارى
صبر و پایدارى آثار و پیامدهاى فراوانى در زندگى دنیوى و اخروى انسان برجاى مى گذارد که شایسته است انسان مؤمن این فضیلت را به منظور دست یابى به آن آثار در خود پیاده کند و برخى از آن آثار عبارتند از:
1 فلاح و رستگارى و پیروزى
قرآن کریم فلاح و رستگارى را در سایه صبر و مقاومت مى داند از جمله در سوره آل عمران فرمود:«یا ایّها الّذین آمنوا اصبروا و صابروا رابطوا و اتقوا اللّه لعلّکم تفلحون؛(16) در این آیه یکى از عوامل فلاح و رستگارى را صبر فردى و اجتماعى مى داند یعنى افراد با ایمان هم باید در جهاد با نفس و مشکلات زندگى شکیبایى به خرج دهند و هم در برابر دشمن استقامت و پایدارى کنند و با مرابطه و مراقبت دائم از مرزها و رعایت پرواى الهى زمینه موفقیت را فراهم کنند.
امام صادق(ع) فرمود: «کم من صبر ساعة قداورثت فرحاً طویلاً و کم من لذة ساعة قد اورثت حزناً طویلاً؛(17) بسیار اتفاق افتاده است که یک ساعت صبر و شکیبایى سبب شادى طولانى شده است و چه بسیار لذت کوتاهى در یک ساعت غم و اندوه طولانى را در پى داشته است.»
2 دریافت سلام فرشتگان الهى
قرآن کریم پس از آن که ویژگى هاى بندگان واقعى خدا را بیان مى کند مى فرماید: «اولئک یجزون الغرفة بما صبروا و یلقّون فیها تحیةً و سلاماً خالدین فیها حسنت
مستقراً و مقاماً؛(18) آن ها کسانى هستند که درجات عالى بهشت به آنها پاداش داده مى شود و در آن با سلام و تحیّت روبرو مى شوند، در آن جاودانه خواهند ماند چه قرارگاه خوب و چه محل اقامت جالبى.»
در این آیه مى گوید: «خداى سبحان مقامات عالى را به خاطر این به عبادالرحمن اعطاء مى کند که آن ها در راه خدا صبر و استقامت به خرج دادند و بعد از ورود به آن مقام عالى با تحیت و سلام مؤمنان و فرشتگان روبرو مى شوند.»
در سوره رعد نیز مى فرماید: «والملائکة یدخلون علیهم من کلّ باب سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبى الدار؛(19) و فرشتگان از هر درى به بهشت وارد مى شوند و به آن ها مى گویند سلام بر شما به خاطر صبر و مقاومت شما چه پایان خوبى در قیامت بهره شان شد.»
به لحاظ این که پشتوانه همه برنامه هاى سازنده فردى و اجتماعى شکیبایى و استقامت است، سلام و درود فرشتگان در این رابطه نثار آن ها مى گردد.
الگوهاى صبر و استقامت
قرآن چنان چه انسان را به فضیلتى دعوت مى کند الگوهاى عینى آن را نیز به آن ها معرفى مى کند تا انسان ها بتوانند با بهره گیرى از الگوى عملى روش آن ها را در زندگى سرمشق قرار دهند در مسئله صبر و شکیبایى نیز قرآن الگوهایى را به انسان معرفى مى کند این الگوها انبیاء و اولیاء الهى هستند که با صبر و مقاومت راه پیروزى را براى خود هموار کرده اند.
1 ایوب پیامبر
در سوره ص در مورد حضرت ایوب فرمود: «انا وجدناه صابراً نعم العبد انه اوّاب؛(20) ما او را شکیبا یافتیم. چه بنده خوبى که بسیار بازگشت کننده به سوى خداست.»
ایوب پیامبر، الگوى صبر و مقاومت در برابر مشکلات بود به همین دلیل حالات او هنگامى که مسلمانان تحت فشار شدید قرار داشتند به عنوان یک سرمشق به آن ها معرفى شد تا از او درس صبر و استقامت بیاموزند.
2 یعقوب پیامبر
یکى از کسانى که در قرآن به عنوان اسطوره صبر و مقاومت معرفى شد حضرت یعقوب بود که در فراق فرزند مورد علاقه اش سالیان زیادى با چشمانى اشکبار صبر کرد تا سرانجام دیده اش نابینا شد اما پیوسته صابر بود و فرمود: من صبر جمیل و زیبا خواهم داشت: «و جائوا على قمیصه بدم کذب قال بل سوّلت لکم انفسکم امراً فصبرٌ جمیل؛(21) وقتى برادران یوسف پیراهن او را با خونى دروغین نزد پدر آوردند حضرت یعقوب خطاب به فرزندانش گفت: هوس هاى نفسانى شما این کار را در نظرتان زینت داد. من صبر جمیل مى کنم.»
در سوره انبیاء آیه 85 نیز از اسماعیل و ادریس و ذاالکفل به عنوان صابران یاد مى کند و مى فرماید: «و اسماعیل و ادریس وذاالکفل کل من الصابرین؛و اسماعیل و ادریس و ذالکفل را به یاد بیاور که همه از صابران بودند.»
از قرآن استفاده مى شود که اعطاى امامت معلول صبر و مقاومت انبیاء الهى است چنان که فرمود: «و جعلنامنهم ائمة یهدون بامرنا لما صبروا و کانوا بآیاتنا یوقنون؛(22) و از آنان امامان و پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت کردند چون شکیبایى نموده و به آیات ما یقین داشتند.»
3 پیامبر اسلام
قرآن کریم علاوه بر این که پیامبر اسلام را مأمور به صبر و شکیبایى مى کند و الگوى او را پیامبر اولواالعزم قرار مى دهد به او و پیروان دستور مقاومت مى دهد و خطاب به آن حضرت مى فرماید: «فاستقم کما امرت و من تاب معک ولاتطغوا انه بما تعملون بصیر؛(23) همان طور که فرمان یافته اى استقامت کن همچنین کسانى که با تو به سوى خدا آمدند و طغیان نکنید که خداوند آن چه را انجام مى دهید مى بیند.»
در این آیه به پیامبر دستور استقامت مى دهد تا او در راه تبلیغ و ارشاد و مبارزه و
پیکار و انجام وظائف الهى و پیاده کردن تعلیمات، مقاومت کند و این مقاومت اولاً فقط به خاطر اجراى دستور خدا است نه عوامل و اسبابى چون دنیاگرایى و رسیدن به مقام و قدرت باشد و ثانیاً براى کسانى که دعوت تو را قبول کردند و با تو همراه شدند نیز هست.
نتیجه گیرى
در این مقاله یکى از برنامه هاى مؤمنان که همانا صبر و شکیبایى است مورد بررسى قرار گرفته و پس از بیان اهمیّت صبر و شکیبایى به بیان معنا و حقیقت و اقسام آن پرداخته شد و راه رسیدن به آن مطرح و آثار آن نیز بیان گردید و در پایان الگوهاى صبر و شکیبایى که همان انبیاء الهى هستند معرفى شدند تا مؤمنان با الگوگیرى از آنان حقیقت صبر را در خود پیاده کرده و انواع ایستادگى و شکیبایى را از خود به نمایش بگذارند تا در دنیا و آخرت به آثار آن یعنى پیروزى و موفقیت در دنیا و نجات و رستگارى و راهیابى به مقام عالى دست یابند.
پى نوشت ها:
1. سوره احقاف، آیه 35.
2. سوره بقره، آیه 152.
3. سوره آل عمران، آیه 200.
4. اصول کافى، ج 2، ص 87.
5. همان.
6. مفردات راغب، ص 273.
7. صحاح اللغة، ج 706 2.
8. مفردات راغب، ص 273.
9. منازل السائرین، ص 195.
10. اصول کافى، ج 2، ص 91.
11. نهج البلاغه، کلمات قصار، ص 31.
12. سوره انفال، آیات 65 و 66.
13. سوره بقره، آیه 249.
14. غررالحکم، 9144.
15. شرح ابن ابى الحدید، ج 20، ص 322.
16. سوره آل عمران، آیه 200.
17. بحارالانوار، ج 68، ص 19.
18. سوره فرقان، آیات 75 و 76.
19. سوره رعد، آیات 23 و 24.
20. سوره ص، آیه 44.
21. سوره یوسف، آیه 18.
22. سوره سجده، آیه 24.
23. سوره هود، آیه 112.
پدیدآورنده: آیة اللّه جوادى آملى
پاسدار اسلام :: خرداد 1388 - شماره 330
|
http://noorportal.net
بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا«16» وَالْآخِرَةُ خَیرٌ وَأَبْقَى«17»
ولی شما زندگی دنیا را مقدم می‌دارید، در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است!
الأعلی (16 -17)
پنج شنبه 14 بهمن 1389 8:27 PM
تشکرات از این پست
