تأثیر ایمان بر رفتار آدمی (1)
ایمان و اعتقاد سالم و یا بىایمانى و انحرافات اعتقادى از یک طرف و رفتار و اعمال صالح و یا ناصالح و زشت از طرف دیگر، نقش و تأثیر متقابل در یکدیگر دارند. بنابراین بر انسان معتقد و مؤمن لازم است که براى حفظ ایمان و اعتقادات خود و یابراى بالا بردن و تقویت آن، مواظب و مراقب رفتار و اعمال خود باشد و با انجام رفتار و اعمال خوب و شایسته و تقیّد و پایبندى به تکالیف و دستورات الهى فطرت توحیدى و الهى خود را متجلّىتر سازد. همچنان که خداوند تعالى در قرآن کریم مىفرماید: مَن عَمِل صالحاً من ذکَرٍ أوْ أنثى و هو مؤمنٌ فَلَنُحْیِیَنّهُ حیاةً طیّبةً و لا لَنَجْزِیَنَّهُمْ أجْرَ بِأحْسَنَ ما کانوا یعملون؛ هر کس از مرد یا زن که کار نیکو کند و مؤمن باشد، به زندگانى پاک و پسندیدهاى، زندهاش مىداریم و به بهتر از آنچه کردهاند، پاداششان مىدهیم.» (نحل/97)
یکى از آموزههاى مهم در قرآن کریم و احادیث اسلامى که بر آن تأکید مىکنند، مسأله «تأثیر متقابل ایمان و رفتار» است ؛ یعنى همچنان که اعتقادات صحیح و ایمان سبب بروز اعمال و رفتارهاى شایسته و خوب از یک انسان مؤمن و معتقد مىشود، این رفتار خوشایند و پسندیده نیز سبب شکوفایى هر چه بیشتر ایمان شخص و رشد آن مىشود.
عکس مطالب بالا نیز صادق است؛ به این صورت که بىاعتقادى و ضعف ایمان سبب بروز رفتارهاى ناشایست بوده ، متقابلاً اعمال ناشایست و مذموم سبب نابودى یا کاهش ایمان و اعتقاد مىشود.
الف. تأثیر ایمان و اعتقاد سالم در بروز رفتارهاى صحیح و شایسته
واضح و آشکار است که اگر انسان داراى ایمان و افکار و اعتقادات درست و سالمى باشد ، غالباً رفتارها و اعمال او نیز بر اساس درستى و پاکى خواهد بود . دراین باره به برخى از آیات و روایات در این زمینه اشاره می کنیم :
1. « قُلْ كُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلاً ؛ بگو هر کس طبق شخصیت و خلق و خوى خود عمل مىکند ، پس پروردگار شما آنها را که راهشان هدایت یافتهتر است بهتر مىشناسد .» (اسراء/84)
«شاکله» در اصل از ریشه «شکل» به معنى «دربند کردن حیوان» است.1 از آنجا که روحیات و سجایا و عادات هر انسانى او را مقید به رویّهاى مىکند ، به آن «شاکله» مىگویند.2 در حقیقت «شاکله» همان هویّت و شخصیت درونى هر انسانى است که عواملى متعددى از قبیل روحیّات و عادات و به ویژه افکار و اعتقادات شخص، در شکلگیرى آن مؤثر است .
این شاکله در نوع و کیفیت اعمال و رفتارهاى انسان کاملاً تأثیرگذار است .
2. «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنزَلَ عَلَى عَبْدِهِ الْكِتَابَ وَلَمْ یَجْعَل لَّهُ عِوَجَا ، قَیِّمًا لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِن لَّدُنْهُ وَیُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا حَسَنًا ؛ حمد مخصوص خدایى است به این کتاب (آسمانى) را بر بنده (برگزیدهاش) نازل کرد. هیچگونه انحرافى در آن قرار نداد و کتابى که سر و ساماندهنده (به وضع کسانى که به آن عمل مىکنند) است ، تا (بدکاران را) از عذاب شدید بترساند و مؤمنان را که عمل صالح انجام مىدهند ، بشارت دهد که پاداش نیکویى براى آنها است .» (کهف/1-2)
آنچه از دو آیه فوق محل نظر است، آنجاست که مىفرماید: و یبشّر المؤمنین الذین یعملون الصالحات. در اینجا خداوند با توصیف مؤمنان به انجام اعمال صالح، بین اعتقادات سالم و ایمان از یک طرف و انجام اعمال درست و رفتارهاى صالح از طرف دیگر ارتباط و پیوند برقرار کرده است .
علاوه بر آیه فوق تمامى آیاتى که در آنها مؤمنان توصیف به انجام اعمال صالح شدهاند ، مىتواند شاهد و دلیل بر مدعاى ما باشد .
به عبارتی می توان گفت؛ طبیعت و اقتضاى ایمان و اعتقادات سالم آن است که از انسان معتقد با ایمان، رفتار شایسته و سالم سر زند و به اصول اعتقادى و ایمانى خود پایبند باشد . البته این نکته را نباید فراموش کرد که این مسأله به صورت قطعى نیست و کلیّت ندارد ؛ زیرا چه بسا ممکن است از فرد با ایمانى نیز اعمال ناشایست و بر خلاف اقتضاى ایمانش سر بزند که این خود بنا بر علل و عواملى مىباشد.
« قُلْ كُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلاً؛ بگو هر کس طبق شخصیت و خلق و خوى خود عمل مىکند ، پس پروردگار شما آنها را که راهشان هدایت یافتهتر است بهتر مىشناسد»
ب. تأثیر عمل و رفتار صحیح و سالم در شکوفایى و رشد ایمان و اعتقادات سالم
هر عمل و رفتار سالم و درستى که انسان انجام مىدهد، در روح و جان او اثر مثبت مىگذارد و تکرار رفتار و عمل صالح این اثر را دارد که تیرگىها و کدورتها را از دل و جان انسان بزداید و بهجاى آن شفّافیّت و روشنایى بیاید و زمینه براى بروز هر چه بیشتر و شکوفایى و رشد و توسعه ایمان و اعتقادات سالم فراهم شود ، و در نتیجه نور ایمان سراسر وجود و هستى چنین انسانى را فرا گیرد.
به تعبیر دیگر، هر رفتار خوب و شایسته ـ خصوصاً اگر از سوى شخص مؤمن و معتقد و به صورت آگاهانه و با قصد و نیّت انجام گیردـ نوعى ذکر و یادآورى مبادى و مبانى آن کار و رفتار نیز هست که از جمله آن مبادى و مبانى این است که این رفتار خیر و خوشایند خداوند است.
آیات زیر بر این مطلب دلالت مىکند:
1. «الیه یَصْعَدُ الکلمُ الطیّبُ و العملُ الصالحُ یَرْفَعُهُ ؛و کلمههاى پاک به سوى او بالا مىرود و عمل صالح آنها را بالا مىبرد .» (فاطر/10)
منظور از «کلم طبیب» اعتقادات صحیح و بحقّ مىباشد، همچنانکه در تفسیر نمونه آمده است:
«الکلم الطیّب» به معنى سخنان پاکیزه است و پاکیزگى سخن به پاکیزگى محتواى آن است و پاکیزگى محتوا به خاطر مفاهیمى است که بر واقعیتهاى عینى پاک و درخشان تطبیق مىکند و چه واقعیّتى بالاتر از ذات پاک خدا و آئین حق و عدالت او و نیکان و پاکانى که در راه نشر آن گام برمىدارند؟ 3
در تفسیر المیزان نیز «کلم طیّب» به «اعتقادات صحیح و بحق» معنى شده است. لیکن با تعبیرى دیگر و به این صورت آمده است:
«کلم طیّب» آن سخنى است که با نفس شنونده و گوینده سازگار باشد، به طورى که از شنیدن آن انبساطى و لذّتى در او پیدا شود، و نیز کمالى را که نداشت دارا گردد و این همه، وقتى است که کلام معناى حقّى را افاده کند، معنایى که متضمّن سعادت و رستگارى نفس باشد.
بنابراین، معنى «الیه یصعد الکلم الطیّب» چنین مىشود که اعتقادات بحق و صحیح به سوى خداوند، اوج مىگیرد که البته دارندهاش را نیز پرواز مىدهد؛ تا در جوار قرب حق قرار گیرد. 4
معناى جمله « والعمل الصالح یرفعه» این مىشود که : رفتار و عمل صالح اعتقادات حق را بالا مىبرد، و به آنها را اعتلاء مىبخشد.
«یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ یَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً وَیُكَفِّرْ عَنكُمْ سَیِّئَاتِكُمْ وَیَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید، اگر تقواى الهى پیشه کنید ، خداوند به شما فرقان مىبخشد»
2. «والذین جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهم سُبُلَنا و إنّ اللّه لمع المحسنین ؛ و آنها که در راه ما جهاد کنند ، قطعاً هدایتشان خواهیم کرد و خدا با نیکوکاران است .» (عنکبوت/69)
منظور از جهاد در راه خدا، هر کار درست و خیرى است که براى خداوند انجام گیرد ، و منظور از «سُبُلَنا» تمامى راههایى است که انسان را به خداوند مىرساند .
3. «یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ یَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً وَیُكَفِّرْ عَنكُمْ سَیِّئَاتِكُمْ وَیَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ؛اى کسانى که ایمان آوردهاید ، اگر تقواى الهى پیشه کنید ، خداوند به شما فرقان مىبخشد .» (انفال/29)
منظور از فرقان همان بصیرت و بیدارى روح و جان است. بنابراین پرهیزگارى و رعایت تقواى الهى سبب بصیرت و روشنى دل و جان و در نتیجه شکوفایى و رشد ایمان و راسختر شدن اعتقادات صحیح و حقّ است.
در مورد تأثیر و نقش ضعف ایمان و انحرافات اعتقادى و یا بىدینى در بروز رفتارهاى ناسالم و زشت در شماره ی بعدی نکاتی را بیان خواهیم داشت .
ادامه دارد ...
پىنوشتها:
1 . مفردات الفاظ القرآن، ص 462
2 . مکارم شیرازى، ناصر، با همکارى جمعى از دانشمندان، تفسیر نمونه ج12، ص246
3 . تفسیر نمونه،ج18، ص 194
4. طباطبائى، محمدحسین، المیزان، ترجمه محمّدباقر موسوى همدانى، ج17، ص29
فرآوری : زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منابع:
مقاله علی اصغر تجری
سایت حوزه
