سیرى در كتاب صلح امام حسن(علیه السلام)
پرشكوهترین نرمش قهرمانانه تاریخ
صلح امام حسن(علیه السلام) یكى از مهمترین فرازهاى تاریخ تشیع است و از این رو مورخان اسلامى از همان روزهاى نخست واقعه، به تهیه گزارشاتى تاریخى در این زمینه اقدام كردهاند كه به پیروى از روش نگارش كتاب تاریخ در قرون اولیه به سبك روایى تهیه شده است. كه امروزه جز نام آنها در كتب رجال و تراجم و فهرست كتابهاى متاخرین شیعه، دستخوش فنا گشته است. برخى از این كتابهاى نایاب كه نام آنها در فهرستها آمده به قرار زیر است:
- «صلح الحسن و معاویه»، تالیف احمد بن محمد بن سعید بن عبدالرحمن سلبیعى همدانى متوفاى333ه.ق
- «صلح الحسن علیه السلام»، تالیف عبدالرحمن بن كثیر هاشمى، از موالى بنىهاشم
- «قیام الحسن علیه السلام»، تالیف ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفى متوفاى283 ه.ق
- «قیام الحسن علیه السلام»، تالیف هشام بن محمد بن سائب
- اخبار الحسن علیه السلام و وفاته، تالیف هیثم بن عدى ثعلى، متوفاى207 ه.ق
- «اخبار الحسن بن على علیهماالسلام»، تالیف ابى اسحاق ابراهیم بن محمد اصفانى ثقفى
- كتاب «صلح الحسن علیه السلام»، تالیف شیخ راضى آل یاسین از متقنترین كتابهاى تاریخى در موضوع خود است، كه در دوره معاصر نگارش یافته و متن عربى آن به سال 1372 ه.ق به زیور طبع آراسته شده است.
مهمترین هدف امام حسن(علیه السلام) برگرفتن نقاب از چهره طاغوتهاى زمان بود و به بركت این تدبیر حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) توانست آن انقلاب بزرگى را كه روشنگر حقیقت و عبرتبخش خردمندان بود، به وجود آورد.
حضرت آیةالله خامنهاى - مدظلهالعالى - كه در دوران ستمشاهى از شاگردان مبرز امام خمینی(ره) و از سرشناسترین و معتبرترین بنیانگذران مبارزات مسلمانان ایران بود با آغاز نهضت در سال 1342 ه.ش حركت اصیل فرهنگى خویش را با تالیف و تصنیف و ترجمه و برپایى جلسات سخنرانى شروع نمود.
«طرح كلى اندیشه اسلامى در قرآن»، «از ژرفاى نماز»، «آینده در قلمرو اسلام»، «ادعانامه علیه تمدن غرب»، «صلح امام حسن علیه السلام» و تالیفاتى در خصوص زندگى مبارزاتى ائمه(علیهم السلام) و «نقش مسلمانان در آزادى هند» برخى از تالیفات و ترجمههاى معظمله در این دوران است.
با فراهم آمدن ترجمه كتاب پر ارزش و نامى «صلح الحسن و معاویه» جامعترین و مستدلترین كتاب درباره «صلح امام حسن(علیه السلام)» در اختیار فارسىزبانان قرار مىگرفت
مقام معظم رهبری با بینش خاص خویش درصدد بود تا مردم مسلمان را با نوع مبارزات ائمه معصومین(علیهم السلام) به مقتضیات زمان آشنا سازد، از اینرو جهاد صامت حسنى را پیش از قیام خونین حسینى فریضهاى الهى مىدانست. و براى افشاى طاغوت زمان، گسترش بینش امام حسن(علیه السلام) در مقابل معاویه را امرى ضرورى تشخیص داده بود تا زمینههاى قیام پیروزمندانه حسینى به وقوع پیوندد. چنان كه خود مىفرمایند:
اینك كه با فراهم آمدن ترجمه این كتاب پر ارزش و نامى، جامعترین و مستدلترین كتاب درباره «صلح امام حسن(علیه السلام)» در اختیار فارسىزبانان قرار مىگیرد، اینجانب یكى از آرزوهاى دیرین خود را برآورده مىیابم و جبهه(پیشانی) سپاس و شكر بر آستان لطف و توفیق پروردگار مىسایم.
پیش از این كه به ترجمه این كتاب بپردازم، مدتها در فكر تهیه نوشتهایى در تحلیل مقایسه میان شرایط امام حسن(علیه السلام) و شرایط امام حسین(علیه السلام) بودم. آخرین گفتار كتاب مقایسه دو عصر از دوران امامت ائمه شیعه است كه ویژگىهاى هر یك مورد توجه قرار گرفته است:
«بسیارى از مردم معتقدند كه روح مناعت هاشمى كه همواره چون عقابى بلندپرواز، قلههاى مرتفع را به زیر پر دارد، با رفتار امام حسین(علیه السلام) متناسبتر است تا رفتار امام حسن(علیه السلام). و این یك نگرش ابتدایى و سطحى و دور از عمق و دقت است.
امام حسن(علیه السلام) نیز در دیگر موقعیتها و صحنههاى زندگیش همان هاشمى شكوهمند و بلند پروازى بود كه در افتخارات، همپا و همطراز پدر و برادر خود محسوب مىشد و این هر سه، نمونه كامل و مثال عالى مصلحان تاریخ بودند. و آنگاه هر یك از ایشان جهادى و رسالتى و نقشى، مخصوص خود داشت كه از اعماق شرایط موجود و اوضاع و احوال او سرچشمه مىگرفت و هر یك در جاى خود چه از لحاظ شكل جهاد و چه از لحاظ شكوه و مجد و چه از لحاظ پیگیرى حق از دست رفته مغصوب، عملى مبتكرانه و بىسابقه بود.
نوشیدن جام شهادت در موقعیت امام حسین(علیه السلام) و حفظ سرمایه زندگى به وسیله صلح در موقعیت امام حسن(علیه السلام)، به عنوان دو نقشه و دو وسیله براى جاودان داشتن مكتب و محكوم ساختن خصم، تنها راهحلهاى منطقى و عاقلانهاى بودند كه با توجه به مشكلات هر یك از دو موقعیت، از انجام آنها گریزى نبود و جز آنها راه دیگرى وجود نداشت، هر یك از این دو راه در ظرف خود، برترین وسیله تقرب به خدا و امتثال فرمان او بود هر چند كه از لحاظ دنیوى چیزى جز محرومیت به همراه نداشت، و باز هر یك پیروزى حتمى و قاطعى بود كه در طى تاریخ جلوه خود را آشكار ساخت، گرچه در حین وقوع جز محرومیت و از دست دادن قدرت، مظهرى نداشت.
این دو فداكارى: نثار كردن جان در ماجراى حسین و چشمپوشى از حكومت و قدرت در داستان حسن، آخرین نقطهاى است كه رهبران مسلكى در نقشها و رسالتهاى انسانى و مجاهدتبار خود بدان رسیدهاند.
قدرت حاكم در دوره هر یك از این دو برادر، یگانه عاملى بود كه شرایط خاصى از لحاظ دوستان و یاوران و شرایط خاصى از لحاظ دشمنان و معارضان براى وى ایجاد كرده بود كه به شرایط آن دیگرى شباهتى نمىداشت. و بدیهى است كه دوگونگى شرایط، لازمه طبیعىاش دوگونگى شكل جهاد و در نتیجه، دوگونگى پایان و فرجام ماجرا بود.»
«حدسى كه امام حسن(علیه السلام) در مورد فرجام كار خود با دشمن تاریخىاش معاویة بن ابى سفیان بن حرب مىزد و دورنمایى كه از وضع آینده خود در صورت درگیرى با معاویه، مشاهده مىكرد، كاملا معقول و به واقع نزدیك بود. به گمان قوى دنباله این جنگ به بزرگترین فاجعه و قاطعترین ضربت نسبت به اسلام كشیده مىشد و بالاخره عواقب آن با نابودى آخرین فردى كه دل در گرو طرز فكر اصیل اسلام و مكتب علوى داشت، خاتمه مىیافت.»
وضع امام حسن(علیه السلام) از لحاظ دوستان و یارانش آنچنان بود كه راه شهادت را بر او بست و از لحاظ دشمنانش آنچنان بود كه درگیرى و جنگ با ایشان را - كه به معناى نابودى مكتب اسلام بود - ممتنع ساخت و بدین جهت احساس كرد كه لزوما مىباید روش جهاد خود را دگرگونه سازد و صحنه جنگ را از راه صلح بیاراید
«امام حسین(علیه السلام) از اشتباهات معاویه مانند هجوم به سرزمینهاى امن و امان خدا؛ روش وى در برابر مواد صلحنامه، مسموم نمودن امام حسن(علیه السلام)؛ بیعت گرفتن براى پسرش یزید و اشتباهات بیشمار دیگر وى بهرهبردارى كرد و بدان وسیله در برابر افكار عمومى، بر قدرت و اصالت و انطباق نهضت ضد اموى خود با موازین اسلام، افزود. به علاوه از لعزشهاى «جانشین معاویه» آن جوان مبتلابه شراب و بوزینه و انواع گناه و فجور، بهرهبردارى كرد و اینها همه عواملى بود كه او را در به ثمر رسانیدن هدفش تایید و كمك مىكرد.
وضع او از لحاظ دشمنانش و وضع او از لحاظ دوستان و یارانش در این جهت همانند بودند كه او را در قیامش و به پایان رسانیدن رسالتش و پیروزى درخشانش و سربلندیش در پیشگاه خدا و در قضاوت تاریخ، كمك مىكردند.
لیكن وضع امام حسن(علیه السلام) از لحاظ دوستان و یارانش آنچنان بود كه راه شهادت را بر او بست و از لحاظ دشمنانش آنچنان بود كه درگیرى و جنگ با ایشان را - كه به معناى نابودى مكتب اسلام بود - ممتنع ساخت.
و بدین جهت احساس كرد كه لزوما مىباید روش جهاد خود را دگرگونه سازد و صحنه جنگ را از راه صلح بیاراید.
مواد قابل انفجارى كه امام حسن(علیه السلام) در قرارداد صلح كار گذارد - یعنى تعهدات معاویه - همه وسائل و ابزار دقیقى بودند كه معاویه و اتباع و همفكران او را به وضع فجیعى محكوم و مفتضح مىساختند.»
موضوع «صلح امام حسن علیه السلام» بودم و حتى پارهایى یادداشتهاى لازم نیز گرد آورده بودم، ولى سپس امتیازات فراوان این كتاب مرا از فكر نخست باز داشت و به ترجمه این اثر ارزشمند وادار كرد، مگر كه جامعه فارسى زبان نیز چون من از مطالعه آن بهره گیرد.»
این كتاب در سال 1349 ه.ق در كتابخانه ملى به ثبت رسیده است كه در واقع اندیشه تالیف كتاب در باره «پرشكوهترین نرمش قهرمانانه تاریخ» به سالها و ماهها پیش از زمان ثبت آن مىرسد.
ان كتاب كه به روش تحلیل تاریخى صلح امام حسن(علیه السلام) را مورد بررسى قرار داده، از منابع تاریخى و حدیثى فریقین استفاده كرده و عصر امام حسن، موقعیت سیاسى، انگیزههاى صلح تحقیق و شرایط صلح امام حسن و قیام امام حسین(علیهماالسلام) را مقایسه نموده است.
منابع پژوهشى این اثر نزدیك به صد كتاب از آثار معتبر و ارزشمند است.
برگرفته از ماهنامه كوثر، ش 4 ، با تصرف
تبیان: تنظیم؛ هدهدی