با گذشت 30 سال از شروع جنگ ايران و عراق، دريافت ما از اين تخاصم دچار تغيير شده است. امروزه، حضور محققان، انتشار اسناد محرمانه و طبقه بندي شده عراق و تمايل هر دو طرف جنگ به بحث در باره آن موجب شده دانسته هاي ما درباره جنگ ايران و عراق بيش از هر زمان ديگري باشد.
جنگ با دستان خالي
سي سال پيش، حمله نيروهاي عراقي از سمت شرقي بصره به مرزهاي ايران به جنگي منجر شد كه 8 سال ادامه داشت. جنگي كه عبارت محاربه بدون قانون و با دستان خالي مي تواند بهترين توصيف از آن باشد. پس از حملات آغازين، قدرت عراق از هم فروپاشيد و ايراني ها كه بدون آمادگي قبلي توانسته بودند به سرعت اوضاع را به دست گيرند، همه را متعجب كردند. تا اين كه سرانجام در سال 1982 نيروهاي ايراني عراق را به مرزهاي قبلي خود بازگرداندند. در 4 سال بعدي، جنگ به بن بست رسيد و حملات جديد ايراني ها با هدف تسلط بر آزادراه استراتژيك بغداد-بصره هم به نتيجه نرسيد. اين اوضاع تا زمان عمليات موفقيت آميز ايران در شبه جزيره فاو در سال 1986 ادامه داشت و سرانجام بن بست جنگ براي اندك زماني شكسته شد.
پس از 7 سال عمليات دفاعي عراق با سري جديدي از حملات بر عليه مواضع ايران در تمام مناطق جنگي به شدت ايران را ويران كرد تا اين جنگ ادامه يابد. در آن زمان باوجودي كه ايران از نظر نظامي شكست خورده بود، سقوط هواپيماي مسافربري ايرباس 655 اين كشور توسط نيروي دريايي آمريكا در سال 1988 نقش يك كاتاليزور را ايفا كرد. اين حمله كه 290 غيرنظامي ايراني در آن كشته شدند، موجب شد تا سرانجام در 18 جولاي آيت الله خميني جام زهر شكست را بنوشد. به اين ترتيب آيت الله خميني هنگامي كه ايران از نظر نظامي شكست خورده بود و با حمله آمريكايي ها شوكه شده بود، درخواست ادامه جنگ بيشتر ايراني ها را رد كرد و قطعنامه آتش بس سازمان ملل را پذيرفت. اما با وجودي كه ايران به سوي صلح پيش رفت، آتش بس تا 20 آگوست 1988 به تعويق افتاد.
همانطور كه گفته شد با گذشت 30 سال از آغاز جنگ ايران و عراق، نگاه مورخان و سياستمداران به اين جنگ تغيير كرده است. بخشي از اين تغيير فكرها به دنبال تمايل مقامات عراقي و ايراني براي اظهار نظر در باره جنگ شكل گرفته و بخشي ديگر به دنبال انتشار اسناد طبقه بندي شده به وجود آمده، زيرا انتشار اسناد محرمانه جنگ پس از حمله آمريكا به عراق در سال 2003 يكبار ديگر موجب تغيير تحليل ها شد.
كنفرانس مدرسه اقتصاد لندن
در روزهاي 23و 24 سپتامبر(1) سياست گذاران و افسران اطلاعاتي جنگ ايران و عراق با بورسيه هاي مدرسه اقتصاد لندن (LSE) ملاقات كردند. شركت كنندگان در اين كنفرانس درباره اين جنگ ظالمانه كه بيش از 300 هزار نفر در آن جان باختند و هزاران مجروح نيز به جاي گذاشت، با يكديگر به بحث و تبادل نظر پرداختند. با گذشت دو روز از آغاز اين كنفرانس، مطالب ارائه شده و گفتگوها از موضوعات نظامي صرف به سمت ديگر ي سوق پيدا كرد و موضوعاتي مانند آثار اقتصادي جنگ يا تأثير آن بر كشورهاي منطقه از جمله تركيه، اسرائيل،شوروي سابق و كشورهاي حاشيه خليج فارس به عنوان موضوعات مورد علاقه شركت كنندگان جلوه كردند. در نتيجه، يك موفقيت بزرگ ديگر در مورد اين جنگ در خلال اين كنفرانس بدست آمد.
تحقيقات وودز و موري
كوين وودز و ويليام موري، دو محققي هستند كه درباه سوابق جنگ ها با گروه مطالعاتي دانشگاه ملي دفاع در در فورت مك نر، همكاري مي كنند و سالها براي ترجمه و تحليل هزاران سند عراقي در توقيف آمريكا وقت صرف كرده اند. تلاش هاي آنها امروز به ما امكان مي دهد شيوه هاي رمزي مورد استفاده رژيم صدام حسين و نحوه عملكرد وي در خلال جنگ را بيشتر بشناسيم.
آنها اطلاعات جالبي بدست آوردند كه نشان مي دهد صدام حسين مجموعه اي از مستندات را به عنوان منبعي براي خودش گرد آوري مي كرده است. اين مجموعه كه آنها به آن نام مجموعه نيكسون را داده اند شامل بحث و مناظره درباره سياست هاي اصلي و دست نوشته هايي درباره مكالمات مهم است. يعني صدام شخصا بحث ها و گفتگوهاي مهم را مكتوب كرده و مرجعي براي خودش به وجود آورده است.
همين دست نوشته ها و اسناد نشان مي دهد ژنرال هاي عراقي دستور حمله به ايران را تنها چند روز پيش از شروع تهاجم به اين كشور گرفته بودند، يعني آنها از تصميم گيري سياستمداران عراقي درباره حمله به ايران كاملا بي اطلاع بودند. ژنرال هاي عراقي به منابع محدودي دسترسي داشتند و در جنگ هم تنها تا آنجا كه فرماندهان لجستيك به آنها اجازه مي دادند، امكان پيشروي داشتند. اين محدوديت ژنرال ها مشكلاتي را در بغداد به دنبال داشت، زيرا رژيم صدام از نيروهايش توقع پيشرفت داشت اما به نيروهاي نظامي در خط مقدم جبهه مهمات به اندازه كافي نمي رسيد تا بتوانند حملات خود را ادامه دهند. اين موضوع كاملا با توضيحات قبلي درباره هدف صدام از شروع جنگ در تناقض بود. زيرا صدام مي خواست با يك جنگ فوري شط العرب را تحت تسلط عراق دربياورد و از اين آبراه به عنوان منطقه اي حائل براي حفاظت از حكومت خود استفاده كند.
علاوه بر اين، وودز و موري افشا كردند كه در مراحل پاياني جنگ، رژيم عراق از قدرت ايران در استفاده از سلاح هاي شيميايي در هراس بود. مستندات زيادي درباره استفاده عراق از سلاح هاي شيميايي در اين جنگ وجود دارد. اما علي رغم هراس مشروع عراق در اين زمينه هرگز مدركي دال بر استفاده ايران از چنين سلاح هايي يافت نشد. در واقع يك دانشجوي مستعد به نام ژوست هيلترمن با طرح اين سئوال كه آيا ايران از سلاح هاي شيميايي استفاده كرده يا نه، بررسي اين موضوع را به ديگران واگذار كرد. اما احتمال بكارگيري سلاح هاي شيميايي از سوي ايران در طول جنگ تاكنون بدون جواب باقي مانده است. باتوجه نامعلوم بودن استفاده ايران از سلاح هاي شيميايي، باور عميق شخص صدام به توانايي اين كشور در استفاده از سلاح هاي شيمايي بسيار حائز اهميت است. در حقيقت، در پايان جنگ، صدام به گمان هاي خود درباره توانايي ايران در استفاده از سلاح هاي شيميايي بسيار مطمئن شده بود و به همين دليل به ژنرال هاي عراقي دستور مي داد با تجهيزات غيرمشقي نظامي مانور هاي آزمايشي برگزار كنند تا بدين وسيله بتواند با افزايش اعتماد به نفس نيروهاي عراقي آنها را كه هدف حمله بمباران شيمايي ايراني ها قرار داشتند، براي اين نوع حمله آماده نگه دارد.
كنفرانس مدرسه اقتصاد لندن همچنين اطلاعات جديدي در باره سياست هاي آمريكا و فرانسه درقبال اين جنگ را آشكار كرد. با احترام به سياست هاي آمريكا ، گفته مي شود برژينسكي، مشاور امنيت ملي رئيس جمهور وقت آمريكا(جيمي كارتر) علي رغم مخالفت ديگر ديپلمات هاي ارشد اين كشور و تحليل گران سابق سي آي اي بر اجراي سياست چراغ سبز در برابر صدام تمركز كرده بود.
اما بعدها يك تحليل گر اطلاعاتي آمريكا گفت: اگر ايالات متحده از صدام خواسته بود به ايران حمله كند، پس چرا او به اين جنگ اهميت داد؟ اين شيوه كار صدام نبود. ؟؟؟؟
علاوه بر اين ساير مقام هاي ارشد رسمي آمريكا هم اين ادعا را زير سئوال بردند. از جمله اين مقامات آمريكايي بايد از ريچارد مورفي كه در فاصله سال هاي 1983 تا1989 به عنوان مشاور وزير خارجه آمريكا در امور خاور نزديك فعاليت مي كرد، نام برد. در واقع، كوين وودز نشان داد هيچ سندي در ميان اسناد عراقي وجود ندارد كه حكايت از اعمال سياست چراغ سبز آمريكايي ها داشته باشد. در كنفرانس مدرسه اقتصاد لندن همچنين بر نقش مهم فرانسه در جنگ ايران و عراق به عنوان كشوري كه به تأمين ميلياردها دلار سلاح جنگي از جمله 80 هواپيماي ميراژ و موشك هاي پيشرفته اگزوكت ؟ براي عراق اقدام كرده بود، تأكييد شد.
شهرت فرانسه در مورد عراق تنها از روابط گسترده تجاري پاريس- بغداد گرفته نشده، بلكه ادامه حملات ايراني ها به منافع فرانسه در خاورميانه كه از آن جمله مي توان به ربودن شهروندان فرانسوي، بمباران سربازخانه اين كشور در بيروت و حمله به سفارت فرانسه در كويت اشاره كرد، عامل ديگري در شكل گيري اين شهرت است. در واقع موج حملات با حمايت ايران عليه فرانسه موجب مي شد اين كشور در اقدامي تلافي جويانه حمايت هاي خود از عراق را افزايش دهد.
با گذشت سي سال از جنگ ايران و عراق اگرچه دانسته هاي بسيار بيشتر شده اما هنوز سئوالات بدون پاسخ بسياري در اين باره وجود دارد.
بدون شك دست نوشته هاي صدام حسين دورنماي بيشتري از اين جنگ را افشا خواهد كرد و انتشار اين اسناد به ما تأكييد مي كند كه بايد بطور خاص درباره طرف ايراني اين جنگ بيشتر بدانيم.
در هر حال، تصميم ناگهاني صدام حسين براي حمله به ايران كه اين دست نوشته ها حكايت از آن دارند، كاملا تحليل هاي پيشين ما درباره چگونگي آغاز جنگ را تغيير مي دهد. متأسفانه اطلاعات ما از نگرش ايراني ها نسبت به جنگ بسيار محدود است و احتمال افشاگري از سوي ايران در اين زمينه در آينده نزديك هم بسيار كم به نظر مي رسد.
