کوشیار گیلانی ریاضی دان و اخترشناس برجسته "گیلانی"

کوشیار گیلانی ریاضی دان و اخترشناس برجسته ایرانی است. مقاله حاضر در باره این دانشمند گیلانی در سایت دانشگاه گیلان درج شده بود و برای آشنایی بیشتر با این شخصیت گیلانی در اینجا آورده شد. کیا ابوالحسن کوشیار بن لبان باشهری گیلانی ریاضی دان و اخترشناس برجستۀ ایرانی، در نیمۀ دوم قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم هجری می زیسته است . از زندگی کوشیار اطلاع چندانی باقی نمانده ولی خوش بختانه بیشتر آثار او حفظ شده است . تولد کوشیار به احتمال زیاد در سال 352 یا 353 هجری قمری و وفات او بین سال های 415 تا 439 هجری قمری بوده است. به نوشته استاد معین ، واژ ة کوشیار در اصل گوشیار و مرکب از ،« گوش » نام فرشتۀ نگهبان چهارپایان سودمند در آیین زرتشتی و پسوند یار است. معنی لغوی گوشیار، دادة گوش یا کسی است که ایزد گوش یار ، یار و یاور اوست . در زمان کوشیار هنوز بسیاری از مردم گیلان و طبرستان کیش زرتشتی را نگاه داشته بودند. پیشوند کیا هم برای او به کار می رفته که در شمال ایران ویژة بزرگان و دانشمندان بوده است. کوشیار در نوشته های فارسی نام کوشیار گیلانی در موارد متعددی در متن های ادبی و تاریخی و علمی فارسی دیده می شود . عروضی سمرقندی در مقال ۀ سوم از چهار مقاله از وی در کنار ابومعشر بلخی و ابوریحان بیرونی نام می برد و می گوید و از شرایط منجم یکی آن است که مجمل الا صول کوشیار یاد دارد در کتاب ذخیره خوارزمشاهی نوشتۀ سید اسمعیل جرجانی نیز آمده است مردی بودست بشهر گرگان از ولایت گیلان منجم و فاضل او را کیا کوشیار گفتندی، و بروزگار امیر قابوس که شمس المعالی معروف بودست و این کیا کوشیار در خدمت او بودست و بنزدیک او عزیز بوده است. سعدی در باب چهارم بوستان پند گران بهای خود را از زبان کوشیار چنین بازگو می کند: یکی در نجوم اندکی دست داشت  ولی از تکبر سری مست داشت بر کوشیار آمد از راه دور  دلی پر ارادت، سری پر غرور خردمند ازو دیده بر دوختی  یکی حرف در وی نیاموختی چو بی بهره عزم سفر کرد باز بدو گفت دانای گردن فراز تو خود را گمان برده ای پر خرد  انائی که پر شد دگر چون برد ز دعوی پری، زان تهی می روی  تهی آی تا پر معانی شوی ز هستی در آفاق سعدی صفت  تهی گرد و باز آی پر معرفت در نسخۀ خطی رسالۀ اسطرلاب کوشیار در کتابخانۀ دانشگاه تهران ، پیش از شروع متن رساله ، در صفحه ای این بیت از فلکی شروانی، شاعر فارسی زبان آذربایجان در قرن ششم هجری که از نجوم آگاهی داشت، نقل شده است: رسد به درگه تو هر زمان گروهی نو  بسان بوعلی و کوشیار و کاراسی و به دنبال آن آمده است که :" کاراسی نام حکیمی بوده که نزد سلطان محمود افسانه سرائی می نموده" بر صفحه ای دیگر از همان رساله نیز این بیت از ناصر خسرو نوشته شده است : قول شرع آموز و باقی رنجه دان قول حکیم  کان خط بومعشر است و آن کتاب کوشیار بیت زیر از محمد بن بدیع نسوی (قرن هفتم هجری ) نشان می دهد که زیج جامع کوشیار به خاطر دشواری و پیچیدگی مطالب علمی اش معروف بوده است چو حل شدست مرا زیج گوشیار سخن  کجا به طیره شوم من ز ریشخند و زنخ ابوریحان بیرونی که هنگام اقامت در ری با کوشیار ملاقات کرده در تحدید نهایات الاماکن... و مقالید علم الهیئه به مناسبت هایی از کوشیار یاد کرده است . ابوالحسن بیهقی (متوفای 565 هجری قمری ) این سخن حکمت آمیز را از کوشیار نقل کرده است : "هر گاه که دو شخص طالب یک چیز باشند از ایشان بر هر یک عیب آن مطلوب پوشیده باشد، بی شفقتی او بر نفس خود پیش خرد پوشیده نماند." آثار کوشیار و ترجمه های آن همۀ آثار باقی مانده از کوشیار به عربی است . از رسالۀ حساب کوشیار با عنوان اصول حساب الهند یا عیون الاصول فی الحساب چهار نسخۀ خطی در استانبول، تهران، بمبئی و قاهره بر جا ما نده است . این کتاب، هم از لحاظ نقش تاریخی که در گسترش حساب هندی داشته و هم به خاطر تأثیرش در پیدایش و تثبیت اصطلاح های ریاضی، در تاریخ ریاضیات اهمیت کم نظیری دارد .در سال 1965 میلادی تصویر نسخۀ استانبول همراه با ترجمه انگلیسی آن منتشر شد . در سال 1967 میلادی ا حمد سلیم سعیدان ویرایشی از متن نسخۀ استانبول را در مجلۀ معهدالمخطوطات با توضیحات مفصل منتشر کرد . آقای ابوالقاسم قربانی در سال 1350 شمسی تصویر نسخۀ دانشگاه تهران را در کتاب ریاضیدانان ایرانی چاپ کرد . علی مظاهری در سال 1975 میلادی ترجمۀ فرانسوی این اثر را در دانشگاه نیس فرانسه به چاپ رساند. در سال 1366 شمسی ترجمۀ فارسی این اثر با نام اصول حساب هندی انتشار یافت. در سال 1990 میلادی، خورشید ف. عبدالله زاده پژوهشگر تاجیک مقیم خجند، ترجمۀ روسی رسالۀ حساب کوشیار را به صورت بخشی از یک کتاب با عنوان کوشیار گیلانی چاپ کرد . ترجمه فارسی این کتاب در سال 1388 شمسی منتشر شده است. کتاب حساب کوشیار در قرن 15 میلادی به دست شالوم بن یوسف عنابی به عبری ترجمه شده که نسخه ای از آن در کتابخانۀ بادلیان آکسفورد موجود است . رسالۀ احکام نجوم کوشیار با عنوان المدخل فی صناعه احکام النجوم یا مجمل الاصول فی احکام النجوم در نسخه های متعددی بر جای مانده و چند نسخه هم از ترجمۀ فارسی آن موجود است . محمد بن ابی عبدالله سنجر کمالی معروف به سیف منجم در 703 هجری قمری شرحی فارسی بر رسالۀ احکام نجوم کوشیار نوشته است که نسخه های خطی آن در تاشکند و بمبئی موجود است . رسالۀ کوشیار در اواخر قرن 14 میلادی به چینی ترجمه و بعدها در چین و تایوان چاپ شد . در سال 1997 میلادی می چیو یانو، پژوهشگر ژاپنی، ویرایشی از متن عربی المدخل را همراه با ترجمۀ انگلیسی و ترجمۀ چینی آن منتشر کرد . به همین مناسبت در سال 1386 شمسی عنوان شهروندی افتخاری گیلان از سوی دانشگاه گیلان و شورای اسلامی شهرستان رشت به ایشان اهداء گردید. از رسالۀ اسطرلاب کوشیار نیز نسخه های متعددی بر جای مانده است. محمد بن قاسم بن محمد بن موسی عبدلی موصلی خلاصۀ گزیده ای از این رساله را فراهم کرده که وجود نسخه ای از آن در کتابخانۀ موزة بغداد گزارش شده است . تارو میمورا د ر ژاپن ویرایشی از متن عربی رسالۀ اسطرلاب کوشیار را زیر نظر می چیو یانو فراهم کرده است . ترجمۀ فارسی کهنی از رسالۀ اسطرلاب کوشیار را نیز محمد باقری در سال 1382 شمسی منتشر کرده است. کوشیار در آغاز باب اول رسالۀ احکام نجوم خود می گوید که دو زیج به نام های زیج جامع و زیج بالغ تألیف کرده است . از زیح بالغ تنها باب کوتاهی در دو صفحه در مجموعۀ مؤسسۀ خاور شناسی کاما در بمبئی به جا مانده است. زیج جامع ، مهمترین اثر کوشیار در اوایل قر ن پنجم هجری در گرگان قدیم (نزدیک گنبد کاووس کنونی) تألیف شده است . الگوهای نجومی و روش های محاسباتی کوشیار در این زیج اساسا بطلمیوسی است. زیج جامع دارای چهار مقاله است : 1)ابواب، 2) جدول ها 3) هیئت، 4) برهان . مقالۀ اول در بار ة روش های محاسبات نجومی است . مقالۀ دوم شامل 55 جدول در مورد محاسبات تقویم، جدول های کمیت های نجومی مربوط به محاسبۀ مواضع خورشید و ماه و سیارات، جدول مختصات جغرافیایی شهرها و جدول مختصات سماوی ستارگان است . مقالۀ سوم شامل 32 باب در بارة موضوع های گوناگون علم هیئت مانند اقلیم ها، اندازة زمین، طالع ها، ساعت های مستوی و زمانی، فلک های جرم های آسمانی، حرکت های رجوعی، اندازه و فاصلۀ جرم های آسمانی، اهلۀ قمر و گرفت های ماه و خورشید است. ویرایشی از باب پایانی این مقاله با عنوان  « الابعاد والاجرام »در سال 1948 میلادی در هند چاپ شد و ترجمۀ فارسی آن هم در مجموعۀ مقالات و سخنران ی های هزارة کوشیار گیلا نی که در سال 1367 شمسی در دانشگاه گیلان برگزار گردید، درج شده است. مقالۀ چهارم شامل اثبات درستی روشهای محاسباتی عرضه شده در مقاله اول است. نسخه های متعدد زیج جامع کوشیار در استانبول، لیدن، اسکندریه ، قاهره، برلین و مسکو موجود است. حدود 70 سال پس از تألیف زیج جامع ، محمد بن عمر بن ابی طالب منجم تبریزی، مقالۀ اول زیج جامع را به فارسی ترجمه کرد که نسخی خطی یکتای آن در لیدن (هلند) نگهداری می شود. ابوالحسن علی بن احمد نسوی که به گفتۀ بیهقی شاگرد کوشیار بوده در حدود 438 هجری قمری شرحی عربی بر مقالۀ اول زیج جامع نوشته است با عنوان اللامع فی امثله الزیج الجامع که نسخه ای از آن در نیویورک موجود است . ادوارد استوارت کندی چکیده ای از محتوای زیج جامع را در کتاب پژوهشی در زیج های دورة اسلامی آورده است . ج. ل. برگرن مطالب کوشیار در بارة مثلثات کروی را که در فصل سوم از مقالۀ چهارم زیج جامع آمده، به انگلیسی ترجمه و بررسی کرده است. متن عربی مقاله های اول و چهارم زیج جامع همراه با ترجمه انگلیسی آنها در سال 1388 شمسی در فرانکفورت (آلمان ) منتشر شده است. منابع: - مقدمه کتاب اصول حساب هندی (کوشیار گیلانی )، ترجمه محمد باقری، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران .1366 مقاله،« مبحث تقویم در زیج جامع کوشیار گیلانی » -. محمد باقری، مجلۀ تاریخ علم، شماره ششم، 1387 منبع: سایت دانشگاه گیلان http://www.guilan.ac.ir/news/index.php?confi=1&a=03681 http://www.guilan.ac.ir/files/news/kushyar23.pdf

www.gilannews.ir