در بخش نخست و بخش دوم این مقاله گفته شد که درباره انگیزه و هدف انقلاب کربلا و مسائل آن، نظرات و دیدگاه;های فراوانی از سوی دانشمندان اهل سنت طرح شده است اما آن;چه بین اهل سنت در مواجهه با واقعه عاشورا مطرح و مشهور است، داشتن دو نوع تفکر و دیدگاه تحت عناوین: موافقان قیام و میانه‌روها یا موافقان محتاط است. در این سلسله مقالات سعی شده است تا آراء و اندیشه;های گروه اول و برخی عبارات و جملات ایشان بیان گردد تا با تحلیل آنها بتوان به این نتیجه که عاشورا و قیام حسینی می تواند به عنوان عاملی در جهت رسیدن به وحدت و تقریب شیعه و اهل سنت منجر شود، دست یافت. در دو قسمت اول با معنا و مفهوم اهل سنت و جماعت آشنا شدیم و در ادامه به نظر برخی موافقان قیام و همچنین نواندیشی و نوگرایی میان معاصران اهل سنت پرداختیم. در قسمت سوم به نواندیشی و نوگرایی در میان اهل سنت پرداختیم و دانستیم که تقریبا اکثر نویسندگان اهل می سنت معاصر بر کشته شدن مظلومانه امام حسین (ع) و گناهکار بودن یزید اتفاق نظر دارند و قیام امام حسین (ع) را، انقلاب راستین ارزشی و دینی در برابر دستگاه طاغوتی دانسته;اند. این دیدگاه دائما در حال رشد و گسترش است و نویسندگان زیادی از اهل سنت طرفدار آن هستند که با نظرات برخی از این نویسندگان آشنا شدیم.
در این بخش به برخی دیگر از مهم;ترین نظرات این نویسندگان می;پردازیم:
شیخ محمد عبده (۱۲۶۶- ۱۳۲۳ ق)
او که از دانشمندان و مصلحان و رهبران دینی اصلاح;طلب بزرگ اهل سنت مصر و از یاوران راستین سید جمال;الدین اسدآبادی در مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی و از منادیان بازگشت به قرآن است، حکومت یزید را قبل از واقعه کربلا، نامشروع می;داند و بر این باور است که یزید نه تنها خلیفه مسلمانان نبوده، بلکه قیام بر ضد وی، تکلیف دینی مسلمانان بوده است. (ناصری، ۱۳۸۶ ش، ص ۳۲۳) بدین ترتیب وی یاری حکومت عدل و دین در برابر حکومت ظلم و جور را بر مسلمین واجب و قیام امام (ع) را از باب خروج بر رهبر ظالم و طاغی بر می;شمارد و می;گوید: زمانی که در دنیا حکومتی ستمگر وجود دارد، در مقابل آن عادلی با هدف اقامه شرع و حدود الهی پدید می;آید. حکومت ستمگر قصد دارد حکومت عدل را به تعطیلی بکشاند، بنابراین ;بر هر مسلمانی کمک و مساعدت حکومت عدل واجب است و در همین راستا، ;امام حسین (ع) در برابر حکومت یزید -که خدا او را خوار کند- ایستاد. (رشید رضا، ۱۴۱۴ ق، ج ۱۲، صص ۱۸۳ و ۱۸۵)
از نظر عقاد، امام حسین (ع) و یزید از دو فامیل بودند: امام حسین(ع) واجد جمیع فضائل هاشمی بود و یزید واجد صفات مادی و زشت امویها بود. بنابراین قیام امام در مقابل یزید، بیش از آنکه هرگونه تفسیر و توجیه دیگری داشته باشد، نمادی کامل از دو سیستم و حکومت را نشان میدهد. در یک طرف امام حسین (ع) مظهر امامت و رهبری مشروع مذهبی، در طرف دیگر، یزید سمبل یک نظام غیر مذهبی بود و دولت یزید در ابتدای کار، بنا را بر سب علی و آل علی (ع) گذاشت و اگر امام حسین (ع) بیعت میکرد، ناچار بود وفا کند و نسل به نسل مورد قبول واقع می شد.
دکتر طه حسین (۱۳۰۷-۱۳۹۳ ق)
او در ماجرای فجایع کربلا قائل به سابقه تاریخی است و این فاجعه را تقابل آشکاری بین خاندان پیامبر (ص) و اشرافیت قریش می;داند و بر این باور است که این اشرافیت که با نام خلافت بنی;امیه، جانشین خلافت پیامبر (ص) و علی (ع) شده است، به دنبال گرفتن انتقام از کشته;های خود در جنگ بدر است. (حسین طه، ۱۳۷۶، صص ۳۶۱ و ۳۶۸) از آن;جا که حسین (ع) از یک سو، مسئول حفظ دین و از سوی دیگر، آزاده و قهرمان است، هرگز در برابر بیعت;خواهی یزید، تسلیم نخواهد شد و برای رسیدن به هدف خود، باید به هر کار مشروعی دست می;زد؛ بنابراین، برای احتراز و دوری از امر بیعت، به کوفه روی آورد و شهادت را بر بیعت با یزید که به نوعی تأیید ستم;های او بود، ;ترجیح داد. طه حسین به طور صریح،; نظریه قیام امام جهت دستیابی به زمام سیاسی و مقابله یزید با امام برای از بین بردن تفرقه را ;رد می;کند. از نظر وی در این حادثه بی;نظیر، ;امام و یارانش بی;گناه کشته شدند و مقدسات، مورد تجاوز و بی;احترامی قرار گرفت. (اسماعیل;زاده، ۱۳۸۱، ص ۳۱۳) یزید با ارتکاب این فاجعه، ;قلوب شیعیان را پر از نفرت و دل;های اهل سنت و جماعت را پر از کینه ساخت و خود نیز در حال جوانی، ;با وضعی ننگین،; هلاک شد. او انتخاب یزید را از سوی معاویه بدعتی جدید و یزید را جوانی غرق در لهو و لعب و عیاشی و می;گساری می;داند که به طور علنی مرتکب این اعمال می;شد. (همان) وی درباره یزید که خود را از ریختن خون حسین (ع) مبری می;دانست، می;گوید: وی نه ;تنها ابن;زیاد را کیفری نداد و سرزنشی نکرد، بلکه او را برتری داد و از وی خرسند شد. (صدر حاج ;سید جوادی، ۱۳۸۴، ج ۱۳۸۴، ص ۴۵۳)
عباس محمود العقاد (۱۹۶۴-۱۸۸۹ م)
او معتقد است که از شخصی مثل حسین (ع) بعید بود که با یزید بیعت کند، زیرا اساسا حسین (ع) حقیقت‌‌جو و یزید عین باطل است. عقاد در زمینه علل عدم بیعت می‌‌نویسد: بسیار جای شگفتی است که از کسی همچون حسین‌‌بن‌‌علی بخواهند که با کسی مانند یزید بیعت کند و او را به عنوان پیشوای مسلمانان بپذیرد و به مسلمانان بگوید که یزید سزاوارترین، محق‌‌ترین و تواناترین کس برای امر خلافت است. حسین (ع) نمی‌‌توانست به هیچ یک از خصلت‌‌های یزید دل خوش دارد، از این جهت تأیید حکومت یزید پا گذاشتن روی عقاید و افکار خود اوست. وی تحلیل و سنجش قیام امام حسین (ع) را با مقیاس‌‌های کوچک و تنگ بشری غیر منصفانه می‌‌داند و می‌‌گوید: «خروج حسین از کوفه به عراق، حرکتی نیست که بتوان با مقیاس‌‌های روزمره بر آن حکم نمود، چرا که نادرترین حرکت‌‌های تاریخی در زمینه دعوت دینی یا سیاسی محسوب می‌‌گردد... تنها اشخاصی به چنین حرکتی دست می‌‌زنند که برای آن خلق شده‌‌اند، بنابراین این شکل خطر کردن به خیال دیگران خطور نمی‌‌کند... حرکتی منحصر به فرد که اشخاصی منحصر به فرد می‌‌خواهد...». (خزعلی، ۱۳۸۱، ج ۱۱ صص ۶۹-۷۰)
عقاد برخی مستشرقان و شرقیان کم‌‌فهم را به نادیده گرفتن در جریان بیعت مکارانه یزید و عدم درک شرایطی که امام در آن قرار داشت، متهم می‌‌نماید و با تأکید بر انگیزه اعتقادی حضرت، تأکید می‌‌ورزد: «چقدر خوب بود اگر این گروه، مسأله عقیده را در وجود حسین (ع) متذکر می‌‌شدند که یک امر موقتی و سازش‌‌بردار نبود. او انسانی بود که محکم‌‌ترین ایمان به احکام اسلام را دارا بود و به شدت معتقد بود که تعطیل حدود الهی بزرگ‌‌ترین بلایی است که دامنگیر او، خانواده‌‌اش و به طور کلی امت عربی در زمان حال و آینده خواهد شد». (خزعلی، همان)
بنابراین می‌‌توان گفت که صفت برجسته امام حسین (ع) که وى را از دیگر ائمه متمایز ساخته، شجاعت و دلاوری اوست. «ابوالشهداء» نوشته عباس محمود العقاد در میان نوشته‌‌های نوگرایان اهل تسنن که تا حدودی تفسیر متفاوتی از ماجرای عاشورا نسبت به چپ‌‌گرایان دارند، بیش از همه اشتهار و اهمیت یافته است. (اسماعیل‌‌زاده، ۱۳۸۱، ج ۱۱، ص ۳۱۰)
عقاد در این باره می‌‌نویسد: «در میان نوع انسان هیچ‌‌کس دلدارتر از حسین (ع) در روز عاشورا یافت نمیشود». (عقاد، ۱۴۲۹ ق، ص ۱۰۲) از نظر عقاد، امام حسین (ع) و یزید از دو فامیل بودند: امام حسین (ع) واجد جمیع فضائل هاشمی بود و یزید واجد صفات مادی و زشت امویها بود. بنابراین قیام امام در مقابل یزید، بیش از آنکه هر گونه تفسیر و توجیه دیگری داشته باشد، نمادی کامل از دو سیستم و حکومت را نشان میدهد. در یک طرف امام حسین (ع) مظهر امامت و رهبری مشروع مذهبی، در طرف دیگر، یزید سمبل یک نظام غیر مذهبی بود و دولت یزید در ابتدای کار، بنا را بر سب علی و آل‌‌علی (ع) گذاشت و اگر امام حسین (ع) بیعت میکرد، ناچار بود وفا کند و نسل به نسل مورد قبول واقع می‌‌شد. عقاد معتقد است که هم سپاه یزید و هم یاران امام حسین (ع) به آخرت عقیده و ایمان داشته‌‌اند، ولی عقیده و ایمان در یک طرف در روحی کریم و بزرگوار و در طرف دیگر در روحی لئیم و پست موجود بوده است؛ آنها بالطبیعه ایده‌‌آلیست و صاحب هدف و این‌‌ها بالطبیعه منفعت‌‌پرست بوده‌‌اند. او همچنین یاران معاویه را با یاران یزید مقایسه می‌‌کند و یاران معاویه را سیاستمدار و اهل شور می‌‌داند، ولی یاران یزید را جلاد و سگان ولگردی می‌‌شمارد که برای صید بزرگی رها شده بودند. از نظر عقاد، موضوع نَسَب امام حسین (ع) و محبت شدید پیغمبر (ص) به ایشان را نباید در تحلیل واقعه عاشورا از یاد برد؛ زیرا ما با این معیار می‌‌فهمیم سپاه یزید مردمی بدون ایده و منفعت‌‌پرست بودند چرا که به رغم احترامی که برای امام حسین (ع) در دل قائل بودند، اما این گونه عمل کردند. (اسماعیل‌‌زاده، ۱۳۸۱، ج ۱۱، ص ۳۱۱)
از نظر محمد غزالی امام حسین (ع) با مرگ قهرمانانه خویش، راه جدیدی به عدالت‌‌جویان تاریخ نشان داد و آن، دفاع از آرمان خود بود، حتی با پذیرش شکست ظاهری. وی درباره یزید گفته است: وی نمی‌‌توانست یک مدرسه ابتدایی را هم اداره کند.
عبدالرحمن شرقاوی (متولد ۱۹۲۰ م)
وی نویسنده نوگرا و نمایشنامه‌‌نویس مصری است که به بررسی نهضت عاشورا پرداخته است. وی که درباره قضایای تاریخی از جمله انقلاب، دارای تفکر چپ است و جنبه عدالت‌‌خواهی قیام را بسیار برجسته می‌‌داند، عدالتی که در حکومت امویان به خصوص یزید بسیار پایمال شده و با نام‌‌های مختلف ناعدالتی، تبعیض‌‌ها و حق‌‌کشی‌‌ها به وجود آمده بود. وی با این نگرش، انقلاب کربلا را الهام‌‌بخش تمام نهضت‌‌ها و خیزش‌‌های اسلامی می‌‌داند که شیعه و سنی، در آن هدایت و نجات‌‌بخشی را به دست می‌‌آورند. شرقاوی در نمایشنامه منظوم خود «الحسین ثائرا الحسین شاهدا» صریحا امام حسین (ع) را رهبر و الهام‌‌بخش تمام نهضت‌‌های اسلامی چپ معرفی می‌‌کند. (اسماعیل زاده، ۱۳۸۱، ص ۳۱۰) وی حرکت امام حسین (ع) را کاملا تأیید و رضایت یزید از اعمالی که در کربلا انجام داده را بیان می‌‌کند. به باور او سخنان نقل شده از یزید و اشعاری چون: «لعبت هاشم بالملک فلا خبر جاء و لا وحی نزل» و «قد اخذنا الثار منکم یا حسین» رضایت یزید را از اعمال و مصائبی که در کربلا انجام داده، نشان میدهد. (شرقاوی، ۱۴۰۵ ق، ص ۴۱۱) حسین معرفی شده او، نه باعث اغتشاش و خون‌‌ریزی است و نه طالب قدرت و حکومت؛ بلکه، می‌‌خواهد اساس بی‌‌عدالتی بنی‌‌امیه را ریشه‌‌کن سازد: «حسین (ع) شهید راه دین و آزادگی است نه تنها شیعیان باید به نام حسین ببالند، بلکه تمام آزادمردان دنیا باید به این نام شریف افتخار کنند». (همان)
محمد غزالی (۱۹۱۷-۱۹۹۵ م)
او عمدتا با دید رادیکالیستی و آزادی‌‌خواهی به تحلیل واقعه عاشورا پرداخته است. از نظر وی امام حسین (ع) با مرگ قهرمانانه خویش، راه جدیدی به عدالت‌‌جویان تاریخ نشان داد و آن، دفاع از آرمان خود بود، حتی با پذیرش شکست ظاهری. (اسماعیل زاده، ۱۳۸۱، ج ۱۱، ص ۳۱۵) وی درباره یزید گفته است: وی نمی‌‌توانست یک مدرسه ابتدایی را هم اداره کند. (غزالی، ۱۴۲۴ ق، ص ۱۶۵)
محمد کامل البناء
این نویسنده نوگرای اهل سنت معتقد است که حسین (ع) هرگز باب دشمنی با یزید نگشود، ولی از نظر روان‌‌شناسی تمایل فطری بیشتری برای شورش داشت، چون نوه پیغمبر (ص) و پسر علی (ع) بود. این قضاوت او در برخی از نوشته‌‌های قدیمی شیعه نیز وجود دارد. او همانند نویسندگان سنت‌‌گرای شیعه معتقد است که حسین (ع) از سرنوشت خود از همان ابتدای امر آگاه بود و شهادت خود را درست از همان هنگامی پیش‌‌بینی کرده بود که در خواب با پیامبر (ص) سخن گفت. (اسماعیل زاده، ۱۳۸۱، ج ۱۱، ص ۳۱۴)
از علل اساسی وجود دو دیدگاه در میان اهل سنت، وجود احادیث معارض و مخالف در منابع اهل سنت است که آنها در مواجهه با احادیث موجود، به دو رویکرد متفاوت دست زده‌‌اند. البته غالب اهل سنت با ضعیف دانستن احادیث مخالف قیام حسینی، به موافقت با قیام امام حسین (ع) روی آورده و یزید را به خاطر اعمال جنایت‌‌کارانه‌‌اش سرزنش کرده‌‌اند.
محمدعلی جناح (۱۲۵۵-۱۳۱۷ ش)
وی می‌‌گوید: «هیچ نمونه‌‌ای از شجاعت، بهتر از آن‌‌چه امام حسین (ع) نشان داد، در عالم پیدا نمیشود. به عقیده من تمام مسلمین باید از شهیدی که خود را در سرزمین عراق قربانی کرد، پیروی نمایند». (هاشمی‌‌نژاد، ۱۳۱۴ ق، ص ۴۴۷)
نتیجه
۱. موافقان قیام و انقلاب حسینی اکثریت اهل سنت هستند که ایشان ضمن اعتراف به حقانیت امام (ع)، قیام وی را ستوده‌‌اند و ضمن انتقاد از یزید، فسق و فجور او را یادآور شده و به سرزنش او پرداخته‌‌اند. این نگرش و دیدگاه در آثار و تألیفات مصلحان و متفکران و نواندیشان اثرگذار اهل سنت چون: سید قطب، ابوالحسن ندوی، محمد غزالی و مودودی و نویسندگانی چون طه حسین، عبدالله علایلی، محمود العقاد و جز این‌‌ها به روشنی و برجستگی هر چه تمام‌‌تر دیده می‌‌شود.
۲. از علل اساسی وجود دو دیدگاه در میان اهل سنت، وجود احادیث معارض و مخالف در منابع اهل سنت است که آنها در مواجهه با احادیث موجود، به دو رویکرد متفاوت دست زده‌‌اند. البته غالب اهل سنت با ضعیف دانستن احادیث مخالف قیام حسینی، به موافقت با قیام امام حسین (ع) روی آورده و یزید را به خاطر اعمال جنایت‌‌کارانه‌‌اش سرزنش کرده‌‌اند.
۳. عاشورا پیش از گسترش وهابیت، خود عاملی برای وحدت مسلمانان بوده است، اما وهابیت با اعمال و رفتارهای خود این عامل مهم وحدتی را به خصوص در پاکستان تضعیف کرده‌‌اند.
۴. بهترین راه مقایسه میزان اثرپذیری و الگوگیری اهل سنت از قیام حسینی، مراجعه به آثار ایشان، به ویژه موافقان با قیام حسینی است.
۵. در بیشتر موارد شباهت سخنان نواندیشان اهل سنت به امام حسین (ع) و حماسه و قیام او چنان به سخنان و نوشته‌‌های مؤلفان شیعی نزدیک است که اگر ما نام نویسنده و عنوان اثر را ندانیم، احساس می‌‌کنیم بیان یک شخص شیعی است؛ نظیر محمود عقاد در کتاب «ابوشهداء.»
| |
|
مراجع
|
|
|
|
|
|
|
|
|
- آلوسی بغدادی، شهاب‌‌الدین السید محمود، روح‌‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ج ۶ و ۲۶ بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ ۴، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵ م.
- ابن‌‌العربی مالکی، العواصم من القواصم، تحقیق: محب‌‌الدین الخطیب، ریاض، الشرکه العامه لادارات البحوث العلمیه و الافتاء و الدعوه و الارشاد، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م.
- ابن‌‌تغرری بردی، یوسف، مورد اللطافه فی من ولی السلطنه و الخلافه، ج ۱، تحقیق: نبیل محمد، عبدالعزیز احمد، القاهره، دارالکتب المصریه،۱۹۹۷ م.
- ابن‌‌تیمیه، احمد‌بن‌‌عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه فی نقض کلام الشیعه القدریه، ج ۴، تحقیق: محمد الرشاد سالم، بی جا، جامعه الامام محمد‌‌بن‌‌سعود الاسلامیه، اداره الثقافه و النشر، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶ م.
- ابن‌‌جوزی، عبدالرحمن‌‌بن‌‌علی، الرد علی المتعصب العنید المانع من لعن یزید، به تحقیق الشیخ محمد کاظم المحمودی، بیروت، (بی نا)،۱۴۰۳ ق/ ۱۹۸۳ م.
- ابن‌‌خلدون، عبدالرحمن‌‌بن‌‌محمد، المقدمه، ج ۱، چاپ ۵، بیروت، دارالقلم، ۱۹۸۴ م.
- ابن‌‌خلدون، عبدالرحمن‌‌بن‌‌محمد، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، ج ۱، تهران، علمی فرهنگی، چاپ ۴، ۱۳۶۲ ش.
- ابن‌‌عماد حنبلی، ابی فلاح، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج ۱، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۴ م.
- اسماعیل‌‌زاده، محمد، امام حسین در منظر اهل سنت و تشیع، مجموعه مقالات همایش امام حسین (ع) و دیدگاه‌‌ها، ج ۱۱، تهران، مجمع جهانی اهل‌‌بیت (ع) با مشارکت نشر شاهد، ۱۳۸۱ ش.
- اشعری، علی‌‌بن‌‌اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، چاپ سوم، تصحیح هلموت ریتر، بی جا، دارالنشر فراتر شتاینر بقیسبادن، چاپ سوم،۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰ م.
- تفتازانى، مسعود‌‌بن‌‌عمر، شرح العقائد النسفیه، چاپ احمد حجازی السقا، قاهره، مکتبه الکلیات الازهریه،۱۴۰۸ ق / ۱۹۸۸ م.
- تفتازانى، مسعود‌‌بن‌‌عمر، شرح المقاصد، ج ۵، قم، منشورات الشریف الرضى، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.
- جاحظ، عمرو، الرسائل الجاحظ: رسائل الکلامیه، به کوشش ابوملحم، بیروت، ۱۹۸۷ م.
- جمیلی، سید، استشهاد الحسین، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۷ ق.
- حسین، طه، علی و فرزندانش، ترجمه محمدعلی شیرازی، تهران، گنجینه، ۱۳۷۶ ش.
- خزعلی، انیسه، قیام امام حسین (ع) از دیدگاه علمای اهل سنت، مجموعه مقالات همایش امام حسین (ع) و دیدگاه‌‌ها، ج ۱۱، تهران، مجمع جهانی اهل‌‌بیت (ع) با مشارکت نشر شاهد، ۱۳۸۱ ش.
- رشید رضا، محمد، تفسیرالقرآن الحکیم الشهیر به تفسیر المنار، ج ۱۲، بیروت، دارالمعرفه،۱۴۱۴ ق/۱۹۹۳ م.
- سبط‌‌بن‌‌جوزی، یوسف‌‌بن‌‌قزا وغلی، تذکره الخواص به ذکر خصائص الائمه، شرح حال خاندان نبوت، ترجمه محمدرضا عطائی، مشهد، شرکت به نشر، ۱۳۷۹ ش.
- سلطانی، مجتبی، بر شطی از حماسه و حضور: مجموعه مقالات به مناسبت ایام تبلیغی ماه محرم و صفر ۱۴۱۷ مطابق با خرداد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی،۱۳۷۵ ش.
- شرقاوی، عبدالرحمن، الحسین ثائراً و شهیداً، بیروت، العصر الحدیث للنشر و التوزیع، چاپ دوم، ۱۴۰۵ ق.
- صدر حاج سیدجوادی، احمد و (دیگران)، دایره المعارف تشیع، ج ۱۱، تهران، نشر شهید سعید محبی،۱۳۸۴ ش.
- عاصمی مکی، عبد الملک‌‌بن‌‌حسین، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل والتوالی، ج ۳، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود، علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه،۱۴۱۹ ق/ ۱۹۹۸ م.
- عقاد، عباس محمود، ابوالشهداء الحسین‌‌بن‌‌علی، تحقیق: محمد جاسم الساعدی، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۴۲۹ ق/۲۰۰۸ م.
- علائلى، عبدالله، الامام حسین، چاپ اول، قم، انتشارات شریف رضی،۱۳۷۴ ش.
- علائلى، عبدالله؛ تاریخ الحسین نقد و تحلیل، بیروت، دارالجدید، ۱۹۹۴ م.
- غزالی، ابوحامد محمد‌‌بن‌‌محمد، احیاء العلوم الدین، ج ۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۶ ق.
- غزالی، محمد، الاسلام و الاستبداد السیاسی، دمشق، دارالقلم،۱۴۲۴ ق/۲۰۰۳ م.
- قطب، سید، العداله الاجتماعیه فی الاسلام، قاهره، دارالشروق، ۱۴۱۳ ق/۱۹۹۳ م.
- قطب، سید، عدالت اجتماعی در اسلام، ترجمه محمدعلی گرامی و سید هادی خسروشاهی، تهران، کلبه شروق، ۱۳۷۹ ش.
- قطب، سید، فی ظلال القرآن، ج ۱۲، ترجمه مصطفی خرم دل، تهران، نشر احسان، ۱۳۸۳ ش.
- لاهوری، اقبال، کلیات اشعار، با مقدمه احمد سروش، تهران، کتابخانه سنائی، ۱۳۶۰ ش.
- محمد خالد، خالد، ابناء الرسول فی کربلاء، قاهره، دار المقطم، ۱۴۲۵ ق/۲۰۰۴ م.
- مودودی، ابوالاعلی، خلافت و ملوکیت، ترجمه خلیل احمد حامدی، پاوه، بیان، ۱۴۰۵ ق.
- موسوی بجنوردی، محمد کاظم، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۰، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰ ش.
- ناصری داوودی، عبدالحمید، انقلاب کربلا از دیدگاه اهل سنت، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۶.
- هاشمی‌‌نژاد، سیدعبدالکریم، درسی که حسین به انسان‌‌ها آموخت، چاپ ۱۲، تهران، فراهانی، ۱۳۱۴ ق
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
