مقدمه

درباره سیدالشهدا (ع)، تاکنون آثار بسیاری در قالب کتاب و مقاله از نخستین سال‌های پس از واقعه کربلا تاکنون با هدف بازگویی و تبیین شخصیت امام حسین (ع) و نهضت عاشورا نوشته شده است. یکی از ابعاد مورد توجه در آثاری که درباره نهضت امام حسین (ع) نگاشته شده، تبیین و تحلیل بعد سیاسی آن است که محوری عمده بلکه محور اصلی این قیام است. برخی از این آثار که در قالب کتاب منتشر شده، موضوع اصلی آن نگاه به عاشورا از همین منظر است و برخی نیز در کنار دیگر مباحث، به این بعد پرداخته‌اند.

آنچه اینک پیش روی دارید، نگاهی بس کوتاه به پنجاه کتاب است که محور اصلی مباحث آن‌ها اندیشه سیاسی عاشورا بوده و از میان ده‌ها کتاب، برای معرفی انتخاب شده‌اند. همان‌گونه که این مجموعه از میان گسترده‌ترین عناوین گزینش شده‌ است، طبعا کتاب‌های ارزشمند و قابل توجه دیگری نیز در این موضوع وجود دارد که چه بسا از دید نویسنده پنهان مانده یا در دسترس نبوده‌اند و از آن‌جا که انگیزه معرفی این مجموعه فهرست‌نویسی تمام آن‌چه دراین‌باره منتشر شده نیست، طبعا جای خرده‌گیری نخواهد بود که چرا به همین اندک بسنده شده است.

نیاز به تأکید نیست که معرفی آثار یاد شده لزوما به معنای تأیید مطالب و دیدگاه‌های آن‌ها نیست. ضمناً ترتیب عناوین بر اساس حروف الفبا شکل گرفته است.

۱. آذرخشی دیگر از آسمان کربلا

مصباح یزدی، محمدتقی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ سوم، ۱۳۷۹، ۲۳۹ ص.

مجموعه چند سخنرانی در تحلیل قیام عاشورا و بیان اهداف امام حسین (ع) از اقدام علیه یزید است. نویسنده به منظور زدودن برخی شبهات موجود راجع به بزرگداشت عاشورا و علل و زمینه‌های بروز آن و گریه و عزاداری بر امام حسین، مجموعه حاضر را تدوین کرده است. وی به روش تحلیلی و با استناد به آیات و احادیث، هدف امام حسین را اجرای حدود الهی و عمل به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر دانسته و با اشاره به مندرجات برخی روزنامه‌ها، از مروجان تساهل و تسامح دینی و مردم‌سالاری که اعمال خشونت را مطلقا نفی می‌کنند، به شدت انتقاد کرده است.

برخی سرفصل‌های کتاب چنین است:

  • شبهاتی پیرامون عاشورا و بزرگداشت آن
  • نقش عاشورا در بقای اسلام
  • زمینه‌های قیام عاشورا
  • پیشینه تاریخی واقعه عاشورا
  • زمینه‌های اجتماعی انحراف جامعه
  • عوامل انحراف جامعه
  • تشابه جامعه ما با زمان امام حسین (ع)
  • روش‌های به کارگیری عوامل انحراف جامعه از سوی معاویه
  • علل و انفعال جامعه در برابر فعالیت‌های معاویه
  • راه‌های مقابله با عوامل انحراف از جامعه
  • هدف قیام عاشورا، اصلاح مفاسد هدف اصلی قیام امام حسین (ع)
  • امر به معروف و نهی از منکر
  • مصادیق امر به معروف و نهی از منکر به معنی عام
  • وظایف حکومت و مردم در شرایط حاضر
  • و ...

۲. ارزیابی انقلاب امام حسین (ع) از دیدگاه جدید

شمس‌الدین، محمدمهدی؛ مترجم: مهدی پیشوایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری الست فردا، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۲۸۵ ص.

نویسنده در این اثر طی سه بخش اصلی به ارزیابی و تبیین نهضت عاشورا برآمده است. در بخشی از کتاب آمده است: اگر مبدأ انقلاب امام حسین (ع) را سال ۶۰ یا ۶۱ هجری بگیریم، سخت اشتباه کردیم. مبدأ انقلاب امام حسین (ع) سال ۶۰ هجری نبوده، بلکه سال‌های پس از وفات پیامبر (ص) بود...، انقلاب خونین امام حسین (ع) حلقه‌ای از زنجیر حوادث بود که یک سر آن به فاجعه کربلا و سر دیگر آن به ماجرای سقیفه منتهی می‌شد و این حلقه در کربلا نیز خاتمه نیافت؛ بلکه سرچشمه انقلاب و قیام‌های خونین دیگری گردید.

نگارنده در بخش نخست «شرایط سیاسی و اجتماعی انقلاب امام حسین (ع)» را ذیل این مقولات بررسی می‌کند: سرچشمه انحراف، منطق سقیفه، روش عمر در تقسیم بیت‌المال، مسأله شوری، نتایج زیان‌بار شورا، سیاست مالی و اداری عثمان، تسلط بنی‌امیه، سیاست‌های معاویه و حکومت معاویه.

در بخش دوم «موجبات و انگیزه‌های انقلاب» با مباحثی از این دست ارزیابی می‌شود: روش امام حسین (ع) در برابر سیاست بنی‌امیه، عواملی که امام حسین (ع) را وادار به صلح با معاویه کرد، ویژگی‌های یزید، عکس‌العمل امام حسین (ع) در برابر ولیعهدی و بیعت با یزید، انگیزه‌های انقلاب امام حسین (ع) از نظر افکار عمومی و راز مخالفت امام حسین (ع) با حکومت یزید و ...

بخش سوم به تبیین «آثار و نتایج انقلاب امام حسین (ع) در حیات جامعه اسلامی» اختصاص یافته است. برخی مباحث این بخش عبارت‌اند از: قطع نفوذ دینی امویان، بیداری مسلمانان، رسوایی یزید، شروع انقلاب‌های زید بن علی، ابی السریا، عبدالرحمن ابن اشعث و قیام مختار و ...

۳. امام حسین (ع) از زبان استاد مرتضی مطهری

عزیزی، عباس، قم، انتشارات صلاه، چاپ اول، ۱۳۸۱، ۴۱۵ ص.

نویسنده کتاب با الهام از این سخن امام خمینی (ره) که آثار استاد مطهری را از مهم‌ترین آثار اسلامی‌ دانسته، استخراج نظرات ایشان و تدوین و تبویب مجموعه آثار ایشان درباره امام حسین (ع) را سر لوحه کار خویش قرار داده است. این اثر از بیست و پنج فصل تشکیل شده که عناوین آن عبارت‌اند از:

فضائل امام حسین (ع)، فلسفه قیام امام حسین (ع) آگاهی و اشتیاق امام حسین (ع) به جهاد و شهادت، شخصیت حماسی امام حسین (ع)، کربلا تجلیگاه فضائل اخلاقی، نماز و عبادت امام حسین (ع)، خصایص و فضائل اصحاب و یاران امام حسین (ع)، فضائل و مصائب خاندان ابی‌عبدالله الحسین (ع)، ویژگی‌های پیام و شعارهای نهضت حسینی، مقایسه شرایط زمانی امام حسن (ع) با امام حسین (ع)، مقایسه مقتضیات و شرایط زمان امام حسین (ع) با سایر ائمه، مقایسه نهضت امام حسین (ع) با سایر نهضت‌ها، تحلیل ماهیت نهضت و حادثه عاشورا، ویژگی‌های مکتب حسینی، درس‌های نهضت عاشورا، رمز جاودانگی نهضت حسینی، فلسفه گریستن بر مصائب حسین (ع)، تأثیر خون در اشاعه نهضت حسین (ع)، تأثیر و نقش زنان در حادثه کربلا، نقش امام سجاد در تبلیغ نهضت عاشورا، جنبه‌های گوناگون تبلیغ در نهضت حسین، بررسی شخصیت پلید قاتلین حسین بن علی (ع)، آثار و نتایج نهضت حسین (ع)، تحریفات عاشورا و فلسفه احیاء فرهنگ عاشورا و اقامه سنت عزاداری.

۴. امام حسین (ع) در جامعه ارغوانی

کتانی، سلیمان؛ ترجمه پرویز لولاور، قم، نصر، چاپ اول، ۱۳۷۸، ۲۱۶ ص.

این اثر ترجمه کتاب «الحسین فی حله البرفیر» نویسنده مسیحی لبنانی، سلیمان کتانی است که برگردان فارسی آن با عنوان امام حسین (ع) در جامعه ارغوانی سامان یافته است. شیوه نگارش کتاب، تحلیلی و نثر آن توصیفی است. کتاب به تحلیل عوامل و منشأ تاریخی نهضت عاشورا پرداخته است. نویسنده در این راستا وقایع تاریخی را از زمان پیامبر (ص) تا پدید آمدن حادثه عاشورا مورد بررسی قرار داده است. در این کتاب تلاش‌های منافقان و تعصبات جاهلی و قبیله‌ای از جمله علل محروم شدن اهل‌بیت (ع) از حقوقشان بیان شده است.

عناوین مطرح شده در این کتاب عبارت‌اند از:

  • توطئه‌های مخالفان رسالت و امامت در زمان پیامبر (ص) و حجه الوداع و سرپیچی از لشکر اسامه
  • انحراف در مسأله گزینش رهبری و خلافت بعد از وفات پیامبر (ص)
  • چگونگی انتخاب خلفای اول و دوم
  • شورای شش نفره عمر در محروم کردن اهل‌بیت (ع) از خلافت
  • خلافت عثمان و تلاش گسترده‌تر امویان در مقاصد غیر اسلامی
  • کارشکنی‌ها علیه استقرار حکومت عادلانه علی (ع)
  • تحمیل صلح به امام حسن (ع)
  • جنایات معاویه و یزید
  • سرانجام پدید آمدن نهضت خونین کربلا.

۵. امام حسین (ع) و جاهلیت نو

سلیمانی، جواد، قم، یمین، چاپ اول، ۱۳۷۷، ۲۲۴ ص.

در این کتاب، مؤلف با استناد به یافته‌های گذشتگان، ضمن بررسی مبانی و ریشه‌های نهضت سیدالشهداء (ع) از تجدید حیات جاهلیت در عصر آن بزرگوار و نحوه برخورد آن حضرت با این پدیده شوم سخن به میان آورده است. کتاب متشکل از دو بخش اصلی است. در بخش اول، مؤلف سیمای جامعه را در چهار مقطع: تاریخ جاهلیت، عصر بعثت، دوران حکومت سه خلیفه اول و دوران حکومت فرزندان ابوسفیان بررسی نموده و در بخش دوم موضع امام حسین (ع) را در برابر جهل آن دوره شرح داده است.

۶. انقلاب عاشورا

مهاجرانی، سید عطاءالله، تهران، اطلاعات، چاپ پنجم، ۱۳۷۸، ۲۲۹ ص.

این کتاب مبانی اعتقادی و زمینه اجتماعی و سیاسی فاجعه عاشورا و نیز مبانی سلطنت و مشروعیت حکومت معاویه و یزید را جستجو می‌کند. به اعتقاد نویسنده، عاشورا چهره اسلام و جامعه اسلامی و ساختار حکومت بنی‌امیه را عمیقاً دگرگون کرد. وی می‌افزاید: هیچ‌کس مثل امام حسین (ع) عمق جان‌ها و جامعه را تکان و تغییر نداده است. بر همین مبنا نویسنده، فاجعه کربلا را انقلاب می‌داند و عنوان کتاب خود را انقلاب عاشورا می‌نامد.

کتاب پس از یک مقدمه کوتاه، در هشت فصل و به این ترتیب تنظیم شده است: ۱- ریشه‌ها؛ ۲- دگرگونی باورها و ارزش‌ها؛ ۳- ماهیت و مبانی ساختار سلطنت معاویه؛ ۴- سلطنت معاویه و سب علی (ع)؛ ۵- ولایتعهدی یزید؛ ۶- مرگ معاویه؛ ۷- طلایه انقلاب؛ ۸- انقلاب عاشورا، کتاب با توجه به منابع تاریخی، نشان می‌دهد که بنی‌امیه -به ویژه معاویه و یزید- نه‌‍‌تنها با علی و آل علی بلکه با پیامبر اسلام و قرآن سر ستیز داشتند و به شخص پیامبر اسلام عناد می‌ورزیدند و گاه‌ گاهی که فرصت می‌یافتند این عناد را بروز می‌دادند. در عین‌ حال، آنان همواره از اسلام و قرآن مانند یک ابزار بیشترین استفاده را می‌کردند و تا آن‌جا که می‌توانستند از اسلام چهره‌ای غبارآلود و وارونه به مردم نشان می‌دادند و همیشه در تحریف مفاهیم و اصول اسلامی می‌کوشیدند. در چنین شرایطی همه تلاش معاویه و سپس یزید این بود که حضرت حسین (ع) با بیعت کردن، اسلام اموی را به جای اسلام نبوی به رسمیت بشناسند و به آن مشروعیت ببخشند ولی از آن‌جا که امام حسین (ع) این کار را مساوی با نابودی اسلام می‌دید، هرگز به آن تن نداد تا به شهادت رسید.

۷. انگیزه قیام امام حسین (ع)

ضیائی بیگدلی، محمدحسین، قم، انتشارات دارالعلم، چاپ اول، ۱۳۷۴، ۲۱۳ ص.

این اثر مجموعه‌ای است که به بررسی انگیزه‌های قیام امام حسین (ع) می‌پردازد. برخی عناوین کتاب عبارت‌اند از: وظایف اولیه پیشوایان مذهب اسلام، خلافت امام حسین (ع)، جریان بیعت با یزید، نگاهی به شخصیت والای امام حسین (ع)، مرگ معاویه و جانشینی یزید، کردار و گفتار یزید ...، وظیفه امام حسین (ع) و قیام در برابر یزید، رشحاتی از انگیزه این قیام، تصمیم امام (ع) به خروج از مدینه، اعزام مسلم بن عقیل به کوفه از سوی امام حسین (ع)، عزیمت امام حسین (ع) از مکه به عراق، توقف امام (ع) در کربلا، جریان شب عاشورا، روز عاشورای حسینی، فشرده‌ای از وقایع بعد از شهادت امام حسین (ع)، قیام امام حسین (ع) از دیدگاه مورخ مسیحی و ....

۸. انگیزه‌های قیام عاشورا

دشتی، محمد، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع)، چاپ اول، ۱۳۷۶، ۲۵۰ ص.

در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها همواره تحولات و دگرگونی‌های فراوانی رخ می‌دهد که بسیاری از آن‌ها قابل ارزیابی و دقت است و برای آیندگان بهترین آموزگار و معلم ارزش‌هاست و برای پندآموزان و انسان‌های تشنه حقیقت، عبرت‌آموز است که نباید از کنار حوادث و رویدادهای تاریخی گذشتگان به سادگی عبور کرد. حادثه عظیم عاشورای حسینی نیز یکی از تحولات مهم سیاسی تاریخی بشریت و یکی از رویدادهای بی‌نظیر در تداوم خط رسالت پیامبران آسمانی است که باید به درستی تجزیه و تحلیل گردد. به خوبی مورد ارزیابی قرار گیرد، علل و انگیزه‌های آن، با روش‌های صحیح تحقیق، کشف و شناسایی شود تا همواره بهترین الگو و عالی‌ترین سمبل آزادگی و روشن‌ترین راه آزادی باقی بماند و بشریت را به راه نجات و امیدواری، به تکامل و رستگاری رهنمون گردد.

با بررسی صحیح تحولات بشری و قیام‌ها و نهضت‌های سیاسی، عوامل گوناگونی را می‌توان کشف و شناسایی کرد مانند: علل و عوامل سیاسی، علل و عوامل حکومتی، علل و عوامل جغرافیایی، علل و عوامل روانی و اخلاقی، علل و عوامل نظامی و توسعه طلبی‌های میلیتاریستی، علل و عوامل اقتصادی، علل و عوامل علمی و فرهنگی. از این‌ رو ارزیابی قیام عاشورا، از یک هدفداری خاصی برخوردار است و انواع پیام‌های ارزنده سیاسی، معنوی، عقیدتی را به همراه می‌آورد، عبرت‌آموز و سرنوشت‌ساز است، الگوی آزادگان و سمبل آزادی است، محرومان را به مبارزه و تلاش وا می‌دارد و روح ظلم‌ستیزی و شهادت‌طلبی را تقویت می‌کند.

در آن روزگاران حساس، یزید با اراده و اختیار برای استحکام حکومت خود، تداوم هواپرستی و سلطه‌گری امویان، خود را از انجام آن همه جنایات ناگزیر می‌شمارد تا منافع امویان را با تهاجم به عترت پیامبر (ص) و نابودی ارکان دین تأمین کند. امام حسین (ع) نیز در آن مقطع زمانی خاص، با اراده و آگاهی، با انتخاب و آزادی، دفاع از دین و امت اسلامی را برمی‌گزیند و آگاهانه شهادت را می‌طلبد و به همه دین‌خواهان و تشنگان آزادی نامه می‌نویسد، پیام می‌دهد که راه حفظ دین و سلامت قرآن، امروز در سایه قیام و شهادت است.

عناوین مطرح شده در این کتاب عبارت‌اند از:

  • مسأله تحلیل تاریخ، تحقق سیستم حکومت اسلامی ...
  • تحقق شرایط رهبری، مبارزه با روش‌های دروغین انتخاب رهبری
  • حاکمیت دوباره جاهلیت
  • مبارزه با حاکمیت باطل
  • دفاع از سلامت دین
  • دفاع خونین و حل بن‌بست‌ها
  • مبارزه با خودپرستی‌ها
  • مبارزه با مفاسد اخلاقی
  • مبارزه با روح ذلت‌پذیری
  • زنده نگه‌داشتن سنت
  • احکام الهی.

۹. بررسی اثرات قیام امام حسین (ع) در فقه سیاسی شیعه

شیرکش، هیثم، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۷۹، ۱۷۸ ص.

هدف نویسنده بررسی برخی از ابعاد نهضت امام حسین (ع) در فقه سیاسی شیعه و گشودن راهی برای علاقه‌مندان به مباحث اجتماعی فقهی بوده است. وی با بهره‌گیری از منابع فقهی، تاریخی و تفسیری و با استناد به نظر فقها، به دستاوردهای این نهضت عظیم در فقه سیاسی پرداخته و مسأله قیام امام حسین (ع) را در فقه مورد بررسی قرار داده است. برخی از عناوین مورد بحث چنین است:

  • تعریف فقه سیاسی و برخی از مصادیق آن
  • اوضاع معاصر قیام امام حسین (ع)
  • علل قیام امام حسین (ع) از دیدگاه امام خمینی
  • فقه عاشورایی امام خمینی
  • ادله مشروعیت قیام علیه حکام جور
  • چرا امام حسین (ع) راه تقیه را در پیش نگرفت؟
  • تقیه در احکام
  • مهادنه (متارکه جنگ)
  • هدنه در متون فقهی.

۱۰. پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین (ع)

شهیدی، سیدجعفر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ بیست و سوم، ۱۳۷۸، ۲۱۶ ص.

این اثر با شیوه‌ای تحلیلی نگارش یافته است و هدف از آن، کاوش در علل و عوامل پیدایش حادثه عاشورا در لابه‌لای گزارش‌های تاریخی است. اهم عناوین آن عبارت‌اند از:

  • بررسی اوضاع سیاسی و اقتصادی و بافت قومی نژاد عرب و تضادهای دو تیره بزرگ عدنانی و قحطانی و شعبات آن از قبل از اسلام تا سال ۶۱ ه.ق و ادامه تنش‌های قومی پس از سال ۶۱
  • اثرات ظهور اسلام در جزیره‌العرب و خارج آن
  • رواج شبهات کلامی
  • بر اثر نفوذ فرهنگ‌های فلسفی و کلامی بلاد مفتوحه
  • رقابت مراکز قدرت در پنج شهر مهم آن روز مکه و مدینه و بصره و کوفه و دمشق
  • آثار فرهنگی به‌جامانده از تضادهای لخمیان و غسانیان در عراق و شام، تحلیل قیام حسینی از آغاز بیعت خواستن یزید در مدینه و تا پایان و شهادت آن حضرت و اسارت خاندان عترت (ع)
  • رسوایی ستمگران و انتقام الهی از آنان
  • روند تحول سیاسی و اثرات دراز مدت قیام عاشورا در جهان اسلام؛ از جمله در دوره بنی‌امیه و بنی‌عباس
  • و گستره تاریخ.

۱۱. پیام‌های عاشورا

محدثی، جواد، قم، پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی‌فقیه در سپاه-مدیریت تحقیقات عاشورا، چاپ سوم، ۱۳۸۱، ۲۵۵ ص.

شناخت عمیق زندگانی امام حسین (ع) و نهضت عاشورا و تجزیه و تحلیل ابعاد گوناگون آن از نیازهای قطعی جامعه اسلامی است. در این راستا مقرر گردید یک سلسله تحقیقات گسترده و عمیق پیرامون ابعاد زندگانی و قیام امام حسین (ع)، زمینه‌ها و پیامدهای آن صورت پذیرد. مدیریت تحقیقات عاشورا در پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه بر آن شد تا در این میان گام نخست را بردارد و آن‌چه را از گنجینه معارف عاشورا در این جهت برداشت می‌شود به نسل پویای انقلاب اسلامی عرضه کند. این اثر یکی از کارهای جنبی تدوین «دائره‌المعارف امام حسین (ع)» است که با همکاری جمعی از پژوهشگران در مرکز تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دست اجراست.

نویسنده در این مجموعه جهت استخراج این درس‌ها و پیام‌ها از مطمئن‌ترین راه‌ها از جمله سخنان و خطبه‌های امام حسین (ع) و یاران شهید و بازماندگان شهدا، عملکرد، رفتار و شیوه عملی سیدالشهدا و اصحاب و خاندان او؛ متون و منابع معتبر تاریخی و دینی مربوط به عاشورا استفاده کرده است.

عناوین کلی موضوعات از این‌ قرارند:

  • پیام‌های اعتقادی
  • پیام‌های اخلاقی
  • پیام‌های زندگی‌بخش
  • پیام‌های عرفانی، پیام‌های تاریخی
  • پیام‌های سیاسی
  • پیام‌های احیاگری
  • و پیام‌های بانوان.

در بخش پیام‌های سیاسی عناوینی چون ولایت و رهبری، تولی و تبری، امر به معروف و نهی از منکر، عدالت‌خواهی، باطل‌ستیزی، جهاد اصلاح و ... مورد بررسی قرار گرفته است.

۱۲. پیام‌های عاشورا و جایگاه آن در نهج‌البلاغه

دشتی، محمد، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع)، چاپ دوم، ۱۳۷۶، ۱۸۱ ص.

حادثه بزرگ عاشورا در شرایطی تحقق پذیرفت که مصلحان اجتماعی از درمان و اصلاح جامعه اسلامی نا امید شده و فکر می‌کردند راه چاره‌ای وجود ندارد. حماسه عظیم عاشورا به بشریت سرگردان و درمانده که در برابر قدرت‌های بزرگ سلطه‌گر افسون شده بودند، راهی را نشان داد که حرکت آفرین و نورانی و جاودانه بود و پیام داد که: «مرگ سرخ به از زندگی ننگین است».

خونی را در عروق بی‌رمق بشریت تزریق کرد که هرگز از حرکت بازنایستاد. شوری در دل‌های آزادگان و تشنگان حقیقت نهاد که هرگز به سردی نگرایید. شعوری به مغزها داد که همواره راه خونین شهادت را پر ره رو نگه دارند. نوری را در قلب‌ها تاباند که هرگز به خاموشی نگرایید. عواطفی را در بشریت خسته از انواع ستم برانگیخت که همواره در تکاپو است و هراسی را در عمق وجود سلطه‌گران تاریخ ایجاد کرد که همواره در وحشت و اضطراب‌اند.

پس باید به ارزیابی هماره این حقیقت پرداخت. باید ابعاد ژرف آن را به ارزیابی مدام گذاشت، باید لحظه‌ای از حماسه خونین عاشورا غفلت نکرد. باید انگیزه‌های سامان دهنده آن را دانست، باید پدیدآورندگان ایثارگر آن را شناخت. باید امام عشق را در جاذبه‌های جاودانه عاشورا پیدا کرد که یکی از آن نگاه‌ها و نگریستن‌ها ارزیابی پیام‌های حماسه عاشورا است. اگر پیام‌های عاشورا را بشناسیم و در زندگی خود بکار گیریم، همواره در اردوی حضرت اباعبدالله (ع) می‌توانیم وارد شویم و در برابر هر ستمکاری بخروشیم و با دیگر آزادگان شهادت‌طلب بجوشیم و هماره از کاسه عشق حسینی در کربلایی به دست همه تاریخ، زلال قیقت بنوشیم و تا تجلی دولت حضرت یار (عج) در نفی بردگی‌ها، ذلت و خواری‌ها بکوشیم.

عناوین و موضوعات کتاب بدین قرارند:

  • پاسداری از دین
  • زنده نگه‌داشتن سنت پیامبر (ص)
  • زنده نگه‌داشتن امر به معروف و نهی از منکر
  • تحقق مراحل نظارت ملی
  • انجام روش‌های امر به معروف
  • اصلاح جامعه اسلامی
  • آینده‌نگری (زنده نگه‌داشتن فرهنگ انتظار و رجعت)
  • زنده نگه‌داشتن احکام قرآن
  • حفظ جایگاه رهبری در اسلام (دفاع از ولایت عترت)
  • شهادت‌طلبی.

۱۳. پیامدهای عاشورا

اردکانی، سیدابوالفضل، قم، مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی‌فقیه در سپاه؛ انتشارات، منبع، چاپ اول، ۱۳۸۰، ۳۶۶ ص.

این کتاب عمدتاً به وقایع و حوادث پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش اختصاص دارد. نگارنده، ضمن شرح کوتاهی از قیام خونین عاشورای حسینی، پیامدهای بعدی آن: یعنی ظهور نهضت‌ها، شورش‌ها و قیام‌های مختلف را بررسی کرده است؛ از جمله: شورش حجاز، قیام عراق، قیام مختار بن ابی عبیده ثقفی، قیام زید بن علی (ع)، قیام در ایران (خراسان) و سقوط امویان.

۱۴. پرتوی از عظمت امام حسین (ع)

صافی گلپایگانی، لطف‌الله، قم، حضرت معصومه (ع)، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۴۷۲ ص.

این اثر پژوهشی است توصیفی و تحلیلی درباره شخصیت و قیام امام حسین (ع). نویسنده در آغاز به کتاب‌هایی که درباره قیام امام نوشته شده، اشاره و گفته است: امروزه بیشتر از تحلیل حوادث و علل و نتایج آن سخن می‌رود، حال آن‌که درگذشته بیشتر به توصیف حوادث پرداخته می‌شد. آن‌گاه نویسنده افزوده است:

کتاب‌هایی که شامل تحلیل تاریخی حوادث کربلا است، نسبت به کتاب‌هایی که متن حوادث را نگه‌داری کرده، بسیار کم است، در عین‌ حال اهمیت کتاب‌هایی که متن حوادث را نگه‌ داشته‌اند، نیز در نزد ما محفوظ است.

مطالب کتاب در چهار بخش تنظیم شده است:

  1. شخصیت و فضائل حسین (ع)
  2. بنی‌هاشم و بنی‌امیه
  3. علل قیام حسین (ع)
  4. نتایج و فواید قیام حضرت ابی‌عبدالله الحسین (ع).

در بخش اول پاره‌ای از احادیث پیامبر درباره امام حسین آورده و سپس به برخی از ویژگی‌های او (مکارم اخلاق، علم، عدالت‌خواهی، شجاعت و...) اشاره شده است.

بخش دوم درباره کارنامه بنی‌امیه است و در آن از رذائل معاویه و یزید سخن رفته است.

بخش سوم به علل قیام امام حسین (ع) اختصاص داده شده و استقبال از شهادت، امر به معروف و ... در شمار علل قیام شمرده شده است.

نویسنده در این بخش کوشیده است ثابت کند که تشکیل حکومت اسلامی، با همه اهمیت آن، در آن دوره ممکن نبود و امام برای آن قیام نکرد.

سرانجام در بخش چهارم کتاب از نتایج و فواید قیام امام حسین (ع) سخن رفته است؛ از جمله: نجات اسلام، بیداری شعور دینی، محبوبیت اهل‌بیت و عزت بازماندگان، محکومیت بنی‌امیه در افکار عمومی.

۱۵. پیرامون حماسه عاشورا

شفیعی، سید محمد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز چاپ و نشر، ۱۳۷۴.

این اثر دارای یک مقدمه به قلم حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانی پیرامون «آگاهی امام حسین (ع) از شهادت خود در سفر به سوی کربلا» است که با استفاده از منابع مهم و معتبر به اثبات این قضیه می‌پردازد. نویسنده در پیش‌گفتار با توجه به فرمایش‌های حضرت امام خمینی مطالبی پیرامون اهمیت زنده نگه‌داشتن حماسه عاشورا بیان می‌کند.

این اثر در یازده فصل مطالبی را پیرامون قیام امام حسین (ع) اختصاص داده است که اهم عناوین آن چنین است:

  • قیام امام حسین (ع) زمینه‌ها و مسائل مربوط به قبل از قیام و فساد و فتنه‌انگیزی حکومت بنی‌امیه
  • اسوه‌های بیداری و یاران با وفای امام، تاریخ‌سازان و چهره‌های برتر عاشورا
  • پیمان‌شکنان منافق و نقاب‌دار
  • وضعیت اسرا در شام و مدینه
  • اربعین حسینی
  • موضع‌گیری‌های یزید و کارگزارانش
  • در ادامه دستاوردهای قیام امام حسین (ع) و برخی قیام‌های پس از آن را مورد اشاره قرار می‌دهد.

۱۶. پیشینه عاشورا (از خون محراب تا محراب خون)

رویکردی تحلیلی به تحولات اجتماعی-سیاسی عراق و حجاز از سال چهل تا شصت هجری.

اسدی، محمد، مترجم: حجت‌الله جودکی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۲۵۰ ص.

علل و زمینه‌های پیدایش واقعه کربلا را مورد تحلیل قرار می‌دهد. نویسنده به روش توصیفی و تاریخی و با استفاده از کتب معتبر تاریخی و جغرافیایی، تحولات اجتماعی و سیاسی جاری عراق به ویژه کوفه و بصره طی بیست سال (از ۴۱-۶۱ هجری) را عرضه می‌دارد. در ادامه از حوادثی نظیر مرگ معاویه، نامه‌های کوفیان به امام حسین (ع) و عوامل رویگردانی مردم کوفه از همکاری با امام حسین (ع) بحث می‌کند. در پایان، موافقان و مخالفان قیام عاشورا و اسامی شهیدان کربلا ذکر شده است.

۱۷. تکرارپذیری حادثه کربلا

رستم نژاد، مهدی، قم، یاقوت، چاپ اول، ۱۳۸۰، ۱۳۶ ص.

در این کتاب نخست با استناد به آیاتی از قرآن کریم درباره آزمایش الهی و انواع آن سخن به میان آمده، سپس طی سه فصل، «ولایت‌ستیزی»، «دین‌ستیزی» و «تقدس‌زدایی» به بیان توطئه‌های منافقان در صدر اسلام علیه امام علی (ع) و تقدس‌زدایی از اصل «ولایت» می‌پردازد و سیر انحراف جامعه را از اسلام اصیل تا رویارویی با امام (ع) مورد کنکاش قرار می‌دهد. آن‌گاه با مقایسه زمان حال با عصر امام حسین (ع)، موضوع «تکرارپذیری حادثه کربلا» را در عصر حاضر بررسی می‌کند و در پایان نتیجه می‌گیرد که با بررسی تاریخ صدر اسلام، خصوصا حوادث پس از ارتحال پیامبر عظیم‌الشأن (ص) تا رویداد عاشورا، چگونه اعمال سیاست‌های چهارگانه (ولی‌ستیزی، ولایت‌ستیزی، دین‌ستیزی و تقدس‌زدایی) جامعه آن روز را به سراشیبی سقوط و انحطاط کشاند، به گونه‌ای که تنها پس از گذشت نیم قرن از ارتحال پیامبر اکرم (ص)، از اسلام جز پوسته‌ای نازک باقی نمانده بود. در واقع، مطالعه در تاریخ همه ملل و نحل، نشان‌گر همین واقعیت است. استمرار ستیز با ارزش‌های اخلاقی و معنوی در یک جامعه، به سرعت ریشه‌های فضیلت و معنویت را می‌خشکاند و جامعه در دامن بحران معنویت و فروپاشی ارزش‌ها می‌لغزد. متأسفانه امت اسلام نیز، پس از رحلت پیامبر بزرگوار (ص) به این سرنوشت دچار شد.

۱۸. جام عبرت

بررسی عملکرد عوام و خواص در حادثه عاشورا با تکیه بر بیانات مقام معظم رهبری «مدظله‌ العالی».

اسحاقی، سید حسین، قم، بوستان کتاب قم، چاپ اول، ۱۳۸۰، ۲۴۰ ص.

مقام معظم رهبری در تحلیلی جامعه‌شناختی از حادثه عاشورا، به نقش دو گروه خواص و عوام در این رویداد جان‌گداز اشاره کرده‌اند. خواص، گروه پیش‌رو، اندیشه‌گرا و تحلیل‌گر است و عوام، گروه پیرو، احساس‌گرا و تقلیدگر که از رویدادها اثر می‌پذیرد. در این میان، می‌بینیم که دنیاگرایی، پیروی از شهوت‌ها و دوری از یاد خدا سبب می‌شود خواص هوادار حق به گروه باطل بپیوندند و با توجیه دینی کردار خویش، عوام زودباور را به جنگ با فرزند پیامبر اسلام بکشانند. بررسی نقش و رفتار خواص و عوام در حادثه کربلا، روشن‌گر بسیاری از حوادث واقعه و جام عبرتی برای همگان خواهد بود.

این اثر در چهار بخش تنظیم شده است:

بخش اول و دوم کتاب مربوط به طرح و بررسی عملکرد و وظایف خواص و عوام در صحنه عاشورا است که طی آن از ریشه‌های انحراف و خشکاندن کژروی‌ها سخن به میان آمده است. در بخش سوم، شامل توضیح آموزه‌ها و عبرت‌های عاشورا بوده، در بخش پایانی از رسالت آگاهان و خواص و اتخاذ الگوی صحیح در تبلیغ، نکاتی مطرح گردیده است.

۱۹. جامعه‌شناسی قیام امام حسین (ع) و مردم کوفه

باقی، عمادالدین، تهران، نشر نی، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۹۶ ص.

کتاب حاضر، مجموعه سه مقاله در باب قیام امام حسین (ع) است که مقاله اول به تبیین جامعه‌شناسی قیام آن حضرت اختصاص دارد. در مقاله دوم، نویسنده کوشیده است، پیامدها و کارکردهای این قیام را بررسی و ارزیابی کند، مقاله سوم نیز در تکریم و بزرگداشت اربعین حسینی نوشته شده است. این مقالات به ترتیب در سال‌های ۱۳۷۴، ۱۳۷۵ و ۱۳۷۶ به رشته تحریر در آمده و بخش‌هایی از آن، پیش از این در روزنامه نشاط به چاپ رسیده است.

۲۰. حسین بن علی (ع) حماسه تاریخ

حجتی کرمانی، محمدجواد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز چاپ و نشر، چاپ اول، ۱۳۷۷، ۲۶۰ ص.

مطالب کتاب حاضر در سه بخش تنظیم یافته است: در بخش اول، از تکوین شخصیت، ارگانیزم روحی، افکار، ایده‌ها، زندگی خصوصی و موقعیت اجتماعی امام حسین (ع) سخن به میان آمده است. در بخش دوم، عوامل اساسی انحرافات جامعه اسلامی طی چند دوره از مرگ پیامبر (ص) تا زمام‌داری علی (ع) و از شهادت علی (ع) تا مرگ معاویه بررسی شده است. بخش سوم، به تبیین استراتژی انقلاب امام حسین (ع) و تأثیرات و پیامدهای آن اختصاص دارد.

۲۱. حسین (ع)، شهید آگاه و رهبر نجات‌بخش اسلام

صافی گلپایگانی، لطف‌الله، تهران، بی‌نا، (مرکز پخش: کتابخانه صدر)، ۱۳۹۱ق، ۴۹۸ ص.

کتاب حاضر که به «شهید آگاه» نام‌گذاری شده است، نقدی است بر کتاب «شهید جاوید» تألیف نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی. به نظر نویسنده هدف از قیام امام حسین (ع) شهادت بود و نه تأسیس حکومت اسلامی، از این‌ رو کتاب شهید جاوید که هدف امام را تأسیس حکومت اسلامی‌ دانسته و نه شهادت، باطل است.

نویسنده در آغاز کتاب نوشته است:

آن‌چه از اخبار صحیح متواتر استفاده می‌شود این است که امام (ع) متعبد به قیام و شهادت بوده و شهادت آن حضرت محبوب و مطلوب خداوند بوده است و تعبد به شهادت امری بی‌سابقه نیست. به عبارت دیگر امام مأمور بود علیه یزید قیام کند و ابطال حکومت او را اعلام نماید و امتناع خود را از این بیعت شوم، علنی و آشکار سازد.

هم‌چنین نویسنده در بحث مستقلی با عنوان «امام علیه‌السلام آگاه بود» با سی و سه دلیل اثبات نموده است که امام از شهادت خود در کربلا آگاه بود و هدفش تأسیس حکومت اسلامی نبود و می‌دانست که پیروزی نظامی به دست نمی‌آید. کتاب «شهید آگاه» مانند کتاب شهید جاوید، در پنج بخش تنظیم شده و در هر بخش به رد یک بخش از آن کتاب پرداخته شده است. مهم‌ترین انتقاد نویسنده به کتاب شهید جاوید این است که تحلیل آن با علم امام منافات دارد و از این‌ رو عنوان کتاب خود را شهید آگاه گذاشته است.

۲۲. حجه السعاده فی حجه الشهاده

اعتماد السلطنه، محمدحسن بن علی؛ به کوشش مصطفی فریدپور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۱۸۶ ص.

این کتاب در پاسخ به این پرسش که هنگام شهادت امام حسین (ع) -به سال ۶۱ هجری قمری- در دنیا و ممالک جهان چه می‌گذشت، نوشته شده است. نویسنده کتاب، که با زبان‌های گوناگون آشنا بوده و درباره تاریخ جهان منابع و مآخذ بسیاری را در اختیار داشته است، سعی کرده تا اثری ابتکاری و پربار در مورد عاشورا تهیه کند. وی پس از مقدمه، واقعه عاشورا را به اختصار و با دقتی درخور، گزارش می‌کند.

سپس در سه فصل از حوادث وقایع هم‌زمان با عاشورا سخن می‌گوید.

فصل نخست کتاب به بیان حوادث ممالک آسیا و کشورهای مسلمان‌نشین اختصاص دارد که شامل جزیره‌العرب، عراقین، ایران، گرجستان، ارمنستان، ترکستان شرقی و غربی، خوارزم، افغانستان، هندوستان، سند و ژاپن است.

در فصل دوم به رخدادهای آفریقا می‌پردازد که شامل مصر نیز می‌گردد.

در فصل سوم به وقایع مربوط به ممالک اروپایی پرداخته و از انگلیس، فرانسه، آلمان، روس، جزایر اسکاندیناوی، مجارستان و خرواتستان (کرواسی)، بلغارستان، رومانیا، پرتغال، رم، اسپانیا، و ایتالیا یاد کرده است.

۲۳. حماسه حسینی، جلد ۱-۳

مطهری، مرتضی، تهران، صدرا، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۸، ۲۹۴+۳۶۵+۴۲۰ ص.

این اثر از مجموعه سخنرانی‌ها و یادداشت‌های استاد مرتضی مطهری پیرامون نهضت حسینی (ع) است که در سه جلد تدوین یافته است. محتوای آن کلامی-تاریخی است و با شیوه تحلیلی ارائه شده است. این کتاب در موضوع خود بی‌نظیر و راه گشاست. شاخصه مهمی که در هر سه جلد دیده می‌شود مبارزه با تحریفات و ستیز با غلط‌‌‌اندازی‌هایی است که درباره حماسه عاشورا بافته شده است. این اثر ارزشمند از همان روزهای نخست انتشارش مورد استقبال عالمان آگاه و جوانان بیدار واقع شده و ده‌ها بار تجدید چاپ و به برخی از زبان‌های زنده دنیا ترجمه و انتشار یافته است.

جلد اول این مجموعه متشکل از سه بخش است: در بخش اول چهار سخنرانی درباره «تحریفات در واقعه تاریخی کربلا» ایراد شده است. بخش دوم، متشکل از سه سخنرانی تحت عنوان «حماسه حسینی» است. از آن‌جا که این عنوان، دربرگیرنده مطالب سایر بخش‌ها نیز می‌شود. این مجموعه به همین اسم نامیده شد. بخش سوم نیز شامل هفت سخنرانی درباره «عنصر تبلیغ در نهضت حسینی» است.

جلد دوم متشکل بر چهار بخش است: در بخش اول هفت سخنرانی استاد شهید مرتضی مطهری به عنوان «عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت حسینی» گرد آمده است. عناوین برخی از موضوعاتی که در این سخنرانی‌ها مطرح شده بدین قرار است: عوامل مؤثر در نهضت حسینی، شرایط، مراحل و اقسام امر به معروف و نهی از منکر و تأثیر امر به معروف امام حسین (ع) پس از حادثه کربلا، بخش‌های دیگر کتاب عبارت‌اند از: شعارهای عاشورا، تحلیل واقعه عاشورا و ماهیت قیام حسینی.

جلد سوم از مجموعه «حماسه حسینی» شامل نوشته‌ها و یادداشت‌هایی از استاد شهید آیت‌الله مرتضی مطهری است که در ده بخش تنظیم شده است. در بخش‌های مختلف کتاب، خوانندگان می‌توانند با مباحثی هم‌چون: ریشه‌های تاریخی حادثه کربلا، ماهیت قیام حسینی، عنصر امر به معروف در نهضت حسینی و تحریفات واقعه عاشورا آشنا شوند. در بخش‌های دیگری از آن نقدهای گوناگونی بر کتاب‌های «حسین وارث آدم»، «شهید جاوید» و مقایسه بین امام حسین (ع) و عیسی مسیح (ع) صورت گرفته است.

۲۴. حماسه و عرفان

جوادی آملی، عبدالله، قم، اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸، ۴۲۲ ص.

محور موضوعات اثر حاضر، تبیین جایگاه عرفان و حماسه و جهاد در راه خدا و نیز هماهنگی و ارتباط اساسی این دو نسبت به یکدیگر است. به نظر مؤلف محترم، جهاد حقیقی بدون عرفان، ناب نخواهد بود و عرفان خالص هم بدون ایثار مال و جاه و نثار جان حاصل نخواهد شد. عناوین ذیل، مباحث اصلی کتاب را تشکیل می‌دهند:

  • هماهنگی آیین اسلام با فطرت و نکاتی پیرامون آیه میثاق [۱]
  • معنا و فضیلت حماسه و عرفان
  • ویژگی‌های عارفان
  • علی (ع) امیر عارفان و سرآمد حماسه‌سازان
  • حسین (ع) سید مظلومان و پیشاهنگ شهیدان
  • مراتب عرفان در کلمات امام حسین (ع)
  • خصایص کربلا
  • مظاهر عرفان در حادثه عاشورا
  • جلوه‌های حماسی عاشورا
  • حماسه امام حسین (ع)
  • حماسه‌های اصحاب و ریشه‌های تاریخی نهضت کربلا
  • رمز جاودانگی حماسه حسینی
  • فلسفه زیارت و عزاداری
  • شهادت آگاهانه
  • حماسه امام سجاد (ع) سید ساجدان و زینت عابدان.

۲۵. خورشید شهادت

نقش خواص در تحولات جامعه اسلامی، مجموعه مقالات چهارمین سمینار بررسی ابعاد زندگی امام حسین (ع).

ویراستار: محمد دانشگر، تهران، دانشگاه امام حسین (ع)، مؤسسه چاپ و انتشارات، چاپ اول، ۱۳۷۸، ۵۸۰ ص.

این کتاب مشتمل است بر مجموعه مقالات چهارمین سمینار بررسی ابعاد زندگی امام حسین (ع) که از سوی پژوهشکده علوم انسانی دانشگاه امام حسین (ع) در سال ۱۳۷۶ برگزار گردید. از میان ۷۰ مقاله ارسالی به سمینار، ۲۹ مقاله انتخاب و در قالب کتاب به چاپ رسیده است.

در ابتدای کتاب مقدمه‌ای از «هاشم ندایی» و متن سخنرانی علامه محمدتقی جعفری با عنوان «قیام عاشورا در نگاه خواص» به چاپ رسیده است. عناوین برخی مقالات کتاب به این قرار است:

  • تعریف و نقش اجتماعی خواص از دیدگاه جامعه‌شناسی (مسعود اخوان کاظمی)
  • بررسی مصادیق عملکرد منفی خواص و تأثیر آن بر رکود و انحراف مسلمین (احمد حسین انزابی)
  • مطالعه تطبیقی مکتب نخبه‌گرایی و بحث خواص (حجت‌الله ایزدی)
  • تعریف خواص
  • ویژگی‌ها و طیف‌بندی آن‌ها (ابوالقاسم بخشیان)
  • عوامل انحراف خواص و راه‌های پیش‌گیری آن از دیدگاه مقام رهبری (محمدعلی برزنونی)
  • تعریف و نقش خواص از دیدگاه جامعه‌شناسی (بهرام بیات).

ادامه دارد....