دى شیخ با چراغ همى گشت گرد شهر کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست
گفتم که یافت مىنشود، گشتهایم ما گفت آنچه یافت مىنشود، آنم آرزوست
مدخل
بر اساس برخى روایات و احادیث اسلامى، گروهى از مردم جزو «ابدال» هستند؛ یعنى آنهایى که هرگز زمین از وجود پربرکتشان خالى نمىماند.
بدین جهت، برخى مىپرسند که اینان چه کسانى هستند، چند نفرند، از کدام شهر و دیار مىباشند، ویژگىهاى آنان کدام است، در کجا زندگى مىکنند، و آیا در زمان غیبت امام مهدى علیهالسلام نقشى دارند یا نه؟
ابدال کیانند؟
در این که ابدال چه کسانى هستند، نظرها متفاوت است که ذیلاً اشاره مىشود:
1. جانشینان پیامبران
یک نظر این است که ابدال، اوصیا و جانشینان پیامبران هستند، که پس از آنها زندگى مىکردند! خالد بن هیثم فارسى گوید: به امام رضا علیهالسلام عرض کردم: مردم گمان دارند که در روى زمین گروهى به نام ابدال وجود دارند، اینان کیانند؟
حضرت در پاسخ فرمود: «راست گفتند، منظور از ابدال، همان اوصیا و جانشینان هستند که خداوند پس از مرگ و رحلت هر پیامبرى، آنها را بدل و جانشین او قرار مىدهد تا این که به حضرت محمّد صلىاللهعلیهوآله آنها را خاتمه داد.»1
2. امامان معصوم علیهمالسلام
عقیده دیگر این است که منظور از ابدال، امامان معصوم هستند. محدّث بزرگوار، شیخ عبّاس قمى مىنویسد:
«از دیگر روایات نیز به دست مىآید که منظور از ابدال، امامان معصوم هستند.»2
3. یاران خاصّ امامان
به باور عدّهاى ممکن است ابدال بر گروهى از یاران خاص و مقرّب امامان معصوم اطلاق شود. چنانچه محدّث بزرگوار به این موضوع اشاره کرده و مىفرماید:
«نیز احتمال دارد که یاران خاصّ امامان معصوم باشند.»3
4. گروهى از صالحین
نظریّه بعدى این است که ابدال گروهى از صالحان هستند که هرگز زمین از وجود آنها خالى نمىگردد. چنانچه علاّ مه طریحى در اینباره مىنویسد:
«الأبدال قوم من الصّالحین، لاتخلو الدّنیا منهم، اذا مات واحداً بدّل اللّه مکانه آخر؛ ابدال گروهى از مردم صالح و نیکوکارى هستند که هرگز زمین از وجود آنان خالى نمىگردد، و هرگاه یکى از آنها بمیرد، خداوند فرد دیگرى را به جاى او قرار مىدهد.»4
5. پیشخدمتان امام زمان علیهالسلام
احتمال پنجم این که ابدال بر گروهى از پیشکاران امام زمان علیهالسلام اطلاق مىشود که در زمان غیبت آن حضرت بوده و هرگاه یکى از این افراد از دنیا برود، دیگرى جاى او را مىگیرد. چنانچه علاّ مه مجلسى از امام محمّدباقر علیهالسلام نقل کرده که فرمود:
«لابدّ لصاحب هذا الأمر من عزله و لابدّ فى عزلته من قوّة و ما بثلاثین من وحشة؛ به ناچار براى صاحب این امر غیبتى هست و در آن غیبت قدرت و قوّتى براى او لازم است که در آن زمان به وسیله سى نفر از همراهان، از وحشت و تنهایى بیرون مىآید.»5
کدام نظر، صحیحتر است؟
گرچه با تعدّد نظرات و احتمالات نمىتوان جزم به یک احتمالِ بخصوص پیدا کرد امّا برخى شواهد و مؤیّدها وجود دارد که با ضعیف بودن برخى از این احتمالها، برخى دیگر از قوّت بیشترى برخوردار خواهد بود.
«ابدال» نه جانشینانِ پیامبران هستند و نه امامان معصوم، اگرچه احتمال مىرود که امامان باشند؛ چرا که اگر احتمال اوّل را بپذیریم، امام رضا علیهالسلام در پاسخ فرمود: «خداوند آنها را به حضرت محمّد صلىاللهعلیهوآله ختم داد». و این روایت با روایتى که مىگوید: «زمین هرگز از وجود اینان خالى نمىگردد.» سازش ندارد. و همچنین با روایاتى که پیامبر صلىاللهعلیهوآله در اوصاف اینان بیان فرموده، تنافى دارد.
و احتمال دوم نیز بعید است؛ چراکه امام رضا علیهالسلام چنین چیزى را از خود دفع کرد و فرمود: «منظور، جانشینان پیامبران بوده که آنها را به حضرت محمّد صلىاللهعلیهوآله خاتمه داد.» و اینجا گرچه احتمال دارد که تمام معصومین را شامل شود؛ چراکه جانشینان پیامبر هستند ولى اوّلاً در هیچ روایتى عدد دوازده نیامده تا بر امامان معصوم مطابقتى داشته باشد، ثانیاً در بین افراد عدّهاى زن آمده که با امامان نیز سازگارى ندارد و ثالثاً این عدّه باید از نظر علم و فضیلت و رتبه، همپاى معصومین باشند تا در کنار آنان قرار گرفته باشند. در حالى که به نظر ما در عالَمِ خلقت هیچکس به رتبه وجودهاى مقدّس معصومین علیهمالسلام نمىرسد. مرحوم محدّث قمى با ابراز تردید از این که شامل امامان معصوم علیهمالسلام باشد، فرموده:
«در دعاى روایت شده از امّداود که از امام صادق علیهالسلام ـ در نیمه رجب ـ وارد شده، دلالت دارد که ابدال غیر از امامان هستند، اگرچه صراحتى در این خصوص ندارد و ممکن است حمل بر تأکید باشد.»6
و دعاى مورد نظر این است که حضرت مىفرماید: «الّلهمّ صلّ على الأبدال و الأوتاد و السیّاح و العباد و المخلصین و الزهّاد و أهل الجدّ و الاجتهاد و اخصص محمّداً و أهل بیته بأفضل صلواتک و أجزک کراماتک».7
بعید نیست احتمال پنجم با عنایت به روایت امام محمّدباقر علیهالسلام ـ که در این خصوص نقل گردید ـ تقویت شود؛ یعنى ابدال همان گروه سى نفرى پیشخدمتان امام عصر هستند که تا روز ظهور، هر یک از این عدّه کم شود، خداوند شخص دیگرى که اوصاف و ویژگىهاى معیّنى را داشته باشد، به خدمت امام مهدى علیهالسلام بگمارد.
ابدال چند نفر هستند؟
امّا این که ابدال چند نفر هستند، باید گفت: در بین روایات، اختلاف هست و تعداد آنها بین سى تا هشتاد نفر بیان شده است که در اینجا به آن روایات مىپردازیم:
1. سى نفر ـ احمد بن حنبل در مسند خود از عبادة بن الصّامت، از پیامبر صلىاللهعلیهوآله نقل کرده که فرمود: «الأبدال فى هذه الامّة ثلاثون مثل ابراهیم خلیل الرّحمان ـ عزّ و جلّ ـ کلّما مات رجل، أبدل اللّه تبارک و تعالى مکانه رجلاً؛ ابدال در این امّت سى نفر هستند، همانند حضرت ابراهیم خلیل الرّحمان و هر یک از اینان که بمیرد، خداوند فرد دیگرى را جایگزین مىکند.»8
2. چهل نفر ـ طبرانى در المعجمالکبیر از ابنمسعود، از رسولخدا صلىاللهعلیهوآله نقل مىکند که فرمود: «لایزال اربعون رجلاً من امّتى قلوبهم على قلب ابراهیم یدفع اللّه بهم عن أهل الأرض یقال لهم الأبدال؛ پیوسته چهل نفر هستند که قلبشان همانند قلب ابراهیم است. خداوند به وسیله آنها بلاها را از اهل زمین دور مىگرداند که به آنان «ابدال» گفته مىشود.»9
3. شصت نفر ـ مرحوم محدّث قمى در سفینة البحار از ثعلبى، از مردى از اهل عسقلان در دیدارى که با الیاس داشته، از او مىپرسد که ابدال چند نفر هستند؟
حضرت در پاسخ مىفرماید: «شصت نفر مىباشند.»10
4. هفتاد نفر ـ فخرالدّین طریحى آورده است: «الأبدال قوم یقیم اللّه بهم الأرض و هم سبعون؛ ابدال گروهى هستند که خداوند به وسیله آنان زمین را بر پا مىدارد که تعدادشان هفتاد نفر است.»11
5. هشتاد نفر ـ در فردوسالأخبار از انس بن مالک نقل شده: «الأبدال أربعون رجلاً و أربعون امرأة، کلّما مات رجل منهم أبدل اللّه مکانه رجلاً، و کلّما ماتت امرأة أبدل اللّه مکانها امرأة؛ ابدال، چهل نفر مرد و چهل نفر زن هستند، و هرگاه یکى از مردان بمیرد، خداوند مرد دیگرى را به جاى او قرار مىدهد، و هر گاه یکى از زنان بمیرد، زن دیگرى را جایگزین مىکند.»12
ابدال چه ویژگىهایى دارند؟
در کتابهاى شیعه و سنّى روایاتى وجود دارد که پیامبر صلىاللهعلیهوآله به چند ویژگى از ویژگىهاى ابدال اشاره فرموده است:
الف) قلب ابدال همانند قلب ابراهیم است.
چنانچه عبادة بن الصّامت از پیامبر نقل کرده که فرمود: «الأبدال ثلاثون رجلاً قلوبهم على قلب ابراهیم علیهالسلام ».13
شاید مراد پیامبر صلىاللهعلیهوآله از این تشبیه، این است که این چند نفر از نظر شدّت، صلابت، بردبارى و ایستادگى در برابر حمایت از دین خدا همانند حضرت ابراهیم مىباشند، که هیچ جریانى نمىتواند آنها را نسبت به دفاع از حریم دین، سست و بىتفاوت کند.
ب) سپر بلاى انسانها
و از ویژگىهاى بسیار خوب ابدال این است که خداوند به وسیله این وجودهاى مقدّس بلاها را از مردم دفع مىکند. چنانچه ابن مسعود از پیامبر نقل کرده که فرمود: «یدفع اللّه بهم عن أهل الأرض؛ خداوند به وسیله آنها بلاها را از مردم زمین دور مىگرداند.»14
ج) راضى بودن به قضاى خداوند
سه ویژگى دیگر براى ابدال نقل شده که پیامبر فرمود: «الرّضا بالقضاء و الصّبر عن محارم اللّه و الغضب فى ذات اللّه؛ راضى بودن به حکم و قضاى خداوند، پیشه کردن صبر بر محارم خدا ـ خوددارى کردن از آلوده شدن به حرام ـ و خشمگین شدن براى خدا.»15
د) مواسات و احسان و عفو
و از دیگر مشخّصههاى ابدال این است که پیامبر فرمود: «یعفون عمّن ظلمهم و یحسنون الى من أساء الیهم و یتواسون فیما آتاهم اللّه؛ گذشت و عفو مىکنند از کسانى که به آنان ظلم کنند، نیکى و احسان مىکنند به آنان که در حقّشان بدى کنند، ایثار و مواسات مىکنند در آنچه که خداى به آنان داده است.»16
ه) جود و سخا و خیرخواهى
همچنین ابن مسعود از پیامبر صلىاللهعلیهوآله روایت کرده: «پیوسته چهل نفر از امّت من هستند که قلبهایشان همانند قلب حضرت ابراهیم مىباشد، خداوند به وسیله آنان ـ بلاها را ـ از اهل زمین دور مىگرداند که به آنان ابدال گفته مىشود.» سپس رسول خدا فرمود: «بدانید که اینان هرگز این مقام را از خواندن نماز و گرفتن روزه و صدقه به دست نیاوردند.» عرض کردند: اى رسولخدا! پس به چه چیز به این مقام رسیدند؟
پیامبر فرمود: «بالسّخاء و النّصیحة للمسلمین؛ به وسیله جود و بخشش و خیرخواهى مسلمانان.»17
از کدام ملّیت و در کجا زندگى مىکنند؟
با توجّه به روایات گذشته، ابدال نه از طایفه و ملّیت خاصّى هستند و نه از شهر و دیار بخصوصى. بلکه ممکن است یک یا چند نفر از ابدال از یک شهر و یک طایفه بخصوصى باشند و نیز ممکن است هر یک از یک منطقه و شهرى باشند.
به ویژه اگر ابدال را بر یاران امام زمان علیهالسلام منطبق کنیم که بدون شک، در شهرهاى مختلف زندگى مىکنند؛ مگر بر نقل فخرالدّین طریحى در مجمعالبحرین که چهل نفر از ابدال را از اهل شام و بقیه را از دیگر شهرها مىداند.
وى آورده است: «الأبدال قوم یقیم اللّه بهم الأرض و هم سبعون، أربعون بالشّام و ثلاثون بغیرها؛ ابدال قومى هستند که خداوند به برکت آنها زمین را به پا مىدارد و عددشان هفتاد نفر است، چهل نفر در شام و سى نفر در سایر شهرها هستند...»18
ناگفته نماند که به طور قطع نمىتوان گفت که جایگاه این افراد و نحوه تماس آنان با مردم، کجا و چگونه خواهد بود.
آیا مىتوان جزو ابدال بود؟
با عنایت به برخى از احادیث، که ابدال در همه دورانها و زمانها و مکانها وجود دارند، بدون شکّ و شبههاى مىتوان گفت هر کس با داشتن خصوصیات و ویژگىهاى یاد شده مىتواند از ابدال باشد؛ چراکه روى هیچ ملّیت خاصّى تکیه نشده است. همانگونه که پیامبر صلىاللهعلیهوآله مردم را به این نکته توجّه داد که هرگز اینان به وسیله نماز و روزه و زکات به این مقام نرسیدهاند بلکه به وسیله جود و سخا و خیرخواهى مسلمانان بوده است. و همچنین در پاسخ برخى که عرض کردند: یا رسولاللّه! ما را بر اعمال و کردار اینان راهنمایى کن. فرمود: «با گذشت کردن از کسانى که در حقّشان ظلم کردهاند و نیز احسان در برابر بدى، مواسات در آنچه که خداوند به آنها داده است...» پس با داشتن چنین صفاتى مىتوان جزو «ابدال» شد، اگرچه خود او هم به چنین مسئلهاى توجّه نداشته باشد. البته این، بدین معنى نیست که هر کس چنین ادّعایى کرد، باید از او پذیرفت!
پىنوشتها:
1 ـ 3. سفینةالبحار، ج 1، ص 64.
4. مجمع البحرین، ص 425، مادّه «بدل».
5. بحارالانوار، ج 52، ص 153.
6. سفینةالبحار، ج 1، ص 64.
7. مفاتیح الجنان، ص 264.
8. مسند احمد، ج 5، ص 322.
9. المعجم الکبیر، ج 10، ص 224.
10. سفینةالبحار، ج 1، ص 28.
11. مجمعالبحرین، ص 425.
12. فردوس الأخبار، ج 1، ص 119.
13.
14. المعجم الکبیر، ج 10، ص 224.
15. فردوس الأخبار، ج 2، ص 84.
16. حلیةالأولیاء، ج 1، ص 8.
17. المعجم الکبیر، ج 10، ص 224.
18. مجمع البحرین، ص 425.