عوامل تربیت فرزند صالح از دیدگاه امام حسن مجتبی (ع)

سعادت ما اهل بیت پیامبر (ص) بر اثر تربیت در دامن مادرانی پاک و پارسا همچون خدیجه و فاطمه (ع) بوده است.

عوامل تربیت فرزند صالح از دیدگاه امام حسن مجتبی (ع)

هر پدر و مادری آرزو می کند که فرزندان خود را طبق رهنمودهای صحیح و اصول و ارزش های الهی تربیت کند. در این رابطه، یکی از مهم ترین بحث هایی که توجه اندیشمندان علوم تربیتی را به خود جلب کرده است، عوامل و نقش آفرینان در عرصه تربیت اند. عوامل تربیت را می توان از چشم اندازهای مختلفی، تجزیه و تحلیل کرد که در این نوشتار به بررسی آن با توجه به سیره و سخن حضرت امام حسن (ع) پرداخته شده است.

1- اعضای خانواده

خانواده از مهم ترین عوامل نقش آفرین در عرصه تربیت از نظر وراثت و محیط است. خانواده، کانون مقدسی است که در پرتو پیوند زناشویی دو انسان، پایه گذاری شده است و با پدید آمدن فرزند، جلوه ای نو به خود می گیرد. وقتی صحبت از خانواده به میان می آید در ذهن انسان، پدر و مادر جلوه می کند. کودک از مادر، درس زندگی، عشق و محبت می آموزد و از پدر، درس اقتدار، انضباط و چگونگی موضع گیری در برابر مسائل و حوادث اجتماعی.

طبق متون دینی ما یکی از عوامل سعادت و شقاوت هر انسانی در گروه اعمال، رفتار و حالات مادر در دوران بارداری است و آغاز نیکبختی و یا انحطاط افراد، به آن دوران مربوط می شود.[1] امام حسن محتبی (ع) درباره نقش حساس و فوق العاده مادر، در ساختار هویت افراد، سخنی دارد که ما را در درک این مهم یاری می کند.

آن حضرت، هنگامی که با معاویه مناظره می کرد، درباره یکی از علل انحراف معاویه از محور حق و انحطاط اخلاقی وی و گرایش او به باطل و کجروی ها، به نقش مادرش هند اشاره کرد و فرمود: «معاویه! مادر تو هند و مادربزرگت نثیله است، در دامن چنین زنان پست و فرومایه پرورش یافته ای که این گونه اعمال زشتی از تو سر می زند؛ ولی مادر من، فاطمه و مادر بزرگ من، خدیجه است.[2] سعادت ما اهل بیت پیامبر (ص) بر اثر تربیت در دامن مادرانی پاک و پارسا همچون خدیجه و فاطمه (ع) بوده است.

بنابراین ایمان و اخلاق والدین که دو رکن خانواده هستند، شرط اساسی در نیل به اهداف بلند و ایده آل تربیت است.

2- دوستان و همسالان

خوش ترین و لذت بخش ترین لحظات زندگی یک کودک و نوجوان، دقایقی است که با دوستانش به سر می برد. بدون تردید، این همگرایی و همنشینی با دوستان، در یکدیگر مؤثر خواهد افتاد و در این تعامل، خلق و خوی و افکار آنان به همدیگر منتقل خواهد شد. در مبانی دینی ما، به این نیاز طبیعی و هدایت صحیح آن، توجه خاصی شده است. پیشوایان معصوم (ع) در یافتن و نگهداری از دوستان خوب و مفید تشویق کرده اند.

امام مجتبی (ع) نیز در تربیت فرزندان خویش به نقش حساس دوست و همبازی برای کودک عنایت ویژه ای مبذول می داشت و به فرزندش می فرمود: «فرزندم! با هیچ کس دوستی مکن، مگر این که از رفت و آمد [و ویژگی های روحی، اخلاقی و رفتاری] او آگاه شوی. هنگامی که دقیقاً بررسی و تحقیق کردی و رضایت به معاشرت با او دادی، آن گاه با او بر اساس چشم پوشی از لغزش ها و یاری کردن در سختی ها برادری و دوستی کن.»[3]

آن حضرت در بخشی از سخنانش که به جناده بن امیه، در آخرین روزهای زندگی با برکت خویش بیان کرد، به نشانه ها و علائم دوست خوب و شایسته اشاره می کند و می فرماید: «اگر نیاز پیدا کردی که با کسی مصاحبت کنی، با کسی مصاحبت کن که وقتی همراهی اش می کنی، زینت تو باشد و هنگامی که به او خدمت می کنی، از تو صیانت و پاسداری کند. زمانی که از او کمک خواستی تو را یاری کند. و اگر سخن گفتی، قول تو را راست و درست شمارد و اگر با او ارتباط داشتی، احترام و هیبت تو را بیش تر نگه دارد و چنانچه دستت را برای [کسب] فضلی دراز کردی، همراهی کند و اگر آسیبی برایت بروز کرد، جبرانش کند و در صورتی که از تو نیکی ببیند، به حسابش آورد و اگر از او چیزی بخواهی، بدهد و چنانچه با او سخن نگفتی، او ابتدای به سخن کند و اگر امر ناراحت کننده ای بر تو وارد شد، همراهی کند. از ناحیه او مشکل و سختی به تو نرسد. راه های او بر تو مختلف نباشد [و با تو یک رنگ و صاف باشد]. و در امور حق تو را تنها نگذارد و اگر در تقسیم کردن اختلاف کردید، تو را بر خود مقدم کند.»[4]

خوش ترین و لذت بخش ترین لحظات زندگی یک کودک و نوجوان، دقایقی است که با دوستانش به سر می برد. بدون تردید، این همگرایی و همنشینی با دوستان، در یکدیگر مؤثر خواهد افتاد.

3- معلمان

حساس ترین دوران زندگی کودک در مراکز آموزشی و مدرسه می گذرد و مربیان و معلمان، به طور مستقیم در شکل گیری تربیت وی نقش دارند. بنابراین در این مرحله، جنبه الگو بودن آنان برای دانش آموزان کمتر از والدین نیست. بنابراین مربی و معلم، حامل دو نوع امانت است: اول، علم و آگاهی که امانتی بس ارزشمند و ادای این امانت در گرو عمل کردن به آن است. دوم، همان شاگردان معصوم که در اختیار وی قرار گرفته اند. با توجه به این نقش ارزنده آموزگار و تأثیر چشمگیر او در نسل آینده، امام حسن مجتبی (ع) درباره نقش معلم، مربی و مبلغ می فرماید: «برتری کسی که از پدران معنوی اش جدا شده و در ورطه جهل و بی اطلاعی فرو رفته است- چنانچه او را از جهل برهاند و امور مشتبه و به هم آمیخته را برای او توضیح دهد. بر کسی که یتیم را سرپرستی کند و به او غذا و آب بدهد، همچون برتری خورشید به ستاره [کم نور] سها است.»[5]

4- قرآن و پیشوایان دینی

از جمله عواملی که می تواند در تربیت و اعتلای شخصیت افراد تأثیرگذار باشد، قرآن، کتاب آسمانی ما مسلمانان است. مربیان و والدین گرامی می توانند از این عامل ارزنده تربیتی در رشد شخصیت و تعالی روح خویش و فرزندان، به وجه احسن بهره مند شوند.

امام مجتبی (ع) در این باره می فرمایند: «در این قرآن، چراغهای نور [هدایت] و شفای سینه هاست. پس باید هر جلادهنده ای با نور آن [به قلب خویش] جلا دهد و صفات خود را کنترل کند. تفکر در قرآن سبب زنده شدن قلب بیناست همان گونه که طلب کننده نور در تاریکی ها به واسطه نور حرکت می کند.»[6]

آن حضرت درباره تأثیر عمیق و ریشه دار قرآن و پیشوایان معصوم (ع) بارها سخن گفته و مردم را با این دو عامل تربیتی و انسان ساز آشنا ساخته است. بنابراین بر اولیا و مربیان دلسوز و جامعه، شایسته است که از تأثیر این دو عامل اساسی غافل نباشند و در تربیت فرزندان به این مسئله، کمال توجه را داشته باشند.

5- اندیشمندان و عقلای جامعه

امام حسن (ع) علاوه بر این که ارزش و اهمیت معلمان و تأثیر آنان را در پرورش استعدادهای نسل جدید بیان می کند، به معرفی مربیان و تأثیرگذاری مهم جوامع، مانند اندیشمندان و خردمندان نیز پرداخته، تأثیر آنان را در پرورش خلاقیت ها و شکوفایی استعدادهای مردم، یادآور شده، می فرماید: «هرگاه می خواهید نیازهای [علمی و روحی] خویش را برطرف کنید آن را از اهلش بخواهید. گفته شد: ای فرزند رسول خدا! چه کسانی اهلش هستند؟ فرمود: همان هایی که خداوند در قرآن از آن ها یاد کرده و فرموده است: «تنها خردمندان و صاحبان اندیشه پند می گیرند.» و امام فرمود: آنان اندیشمندان و عقلای جامعه هستند.»[7]

هرگاه می خواهید نیازهای [علمی و روحی] خویش را برطرف کنید آن را از اهلش بخواهید

6- کانون های اجتماعی

از عوامل کارساز در امر تربیت، مراکز اجتماعی و محافل مذهبی و تفریحی را می توان نام برد؛ زیرا انسان در محیط زندگی خویش و با نشست و برخاست در چنین مجالسی در مجموعه افکار و اندیشه های خود تأثیر و تأثر می پذیرد. این محافل عوامل مهمی هستند که در ساختن یا ویران کردن بنای اخلاقی کودکان، نقش اساسی دارند.

در این باره، امام حسن مجتبی (ع) سخنی دارد که راهکار سودمند و در خور توجهی برای والدین، مربیان و فرزندان است. در این کلام نورانی، آن بزرگوار، علاوه بر یادآوری اصل تأثیرگذاری مسجد به عنوان یکی از مجالس و کانون های اجتماعی، به شرکت جستن در آن توصیه و ترغیب کرده، می فرماید: «کسی که پیوسته به مسجد رفت و آمد داشته باشد، یکی از این هشت بهره؛ نصیب اش خواهد شد: 1- یافتن دلیل محکم و قاطع [در راه هدف]؛ 2- آشنایی با برادران مفید؛ 3- [استفاده از] دانش های نو و اطلاعات تازه؛ 4- رسیدن به رحمتی مورد انتظار [از طرف خداوند]؛ 5- آموختن سخنانی که هدایت می کند؛ 6- یا کلماتی که او را از پستی باز می دارد؛ 7- ترک گناه و معصیت به دلیل شرم یا ترس.»[8] بنابراین رفت و آمد به مساجد که از محافل سالم و مفید و از مهم ترین مراکز تأثیرگذار فرهنگی، معنوی، سیاسی، عبادی و اجتماعی در جوامع مسلمانان است، در رشد و تکامل شخصیت افراد کاملاً مؤثر است.

منبع: مقاله عوامل تربیت فرزند صالح از منظر امام حسن مجتبی (ع)، عبدالکریم پاک نیا

پی نوشت ها:

[1] . بحارالانوار، ج5، ص9، باب نفی الظلم و الجور عنه تعالی و تفسیر قمی، ج1، ص227.

[2] . احتجاج، طبرسی، مشهد، نشر مرتضی، 1403ق، ج1، ص282.

[3] . تحف العقول عن آل الرسول، حسن بن شعبه حرانی، نشر جامعه مدرسین، 1404ق، ص233.

[4] . بحارالانوار، الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج44، ص140 و مستدرک الوسائل، ج8، ص211.

[5] . تفسیر منسوب به امام حسن عسگری (ع)، قم، مدرسه الامام المهدی، 1409، ص341.

[6] . کشف الغمه، علی ابن ابی الفتح اربلی، تبریز، مکتبه بنی هاشمی، 1381ق، ج1، ص573.

[7] . الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دار الکتب الاسلامیه، 1388ق، ج1، ص20.

[8] . تحف العقول عن آل الرسول (ص)، ص235س