محرم در آذربایجان شرقی

محرم در آذربایجان شرقی

ماه محرم‌ نخستين ماه تقويم هجري قمري است كه به عنوان ماه حرام از آن ياد مي‌شود.

در دهه اول اين ماه كه ماه حزن و اندوه است شيعيان به عزاداري سرور و سالار شهيدان حضرت سيدالشهداء اباعبدالله الحسين(ع) مي‌پردازند.

البته در اين ماه حوادث ديگري نيز رخ داده است كه غزوه ذات‌الرقاح، فتح خيبر، واقعه كربلا و حادثه تاسوعا و عاشورا از جمله آنهاست.

ماه محرم كه ماه اثبات عشق و ارادت به سيد و سالار شهيدان است در جاي جاي ايران اسلامي به شكل‌هاي مختلف انجام مي‌شود.

آئين‌هاي عزاداري ماه محرم همه ساله در سراسر ايران با شور و شوق خاص مردم برگزار مي‌شود و عاشقان آن حضرت ارادت و تجديد ميثاق خود را هر سال در قالب عزاداري مستحكم‌تر مي‌كنند.

اين آئين‌هاي عزاداري به فراخور فرهنگ و شيوه‌هاي مرسوم هر منطقه و استان متفاوت بوده و از ديرباز همواره در قالب هيات‌هاي مذهبي و راه‌اندازي دستجات و تكايا برگزار مي‌شود.

استان آذربايجان‌شرقي با مركزيت شهر تبريز از جمله شهرهايي است كه در ايام ماه محرم، سرتاسر وجودش را غم و حزن فرا گرفته و تمام گوشه و كنارش حال و هواي غم گرفته ومردمان اين شهر با عزاداري و توجه ويژه به ماهيت محرم عشق و ارادت خود را نثار كسي مي‌كنند كه حدود هزار و 300 سال پيش در چنين روزهايي راه و رسم آزادگي و آزادمردي را به بشريت آموخت.

تبريز به دليل كثرت آئين و مراسم‌هاي مذهبي و عشق و ارادت به حضرت اباعبدالله الحسين(ع) به عنوان شهر “ام الهيات” شناخته مي‌شود.

در اين استان از دهه آخر ماه ذالحجه (بعد از عيد قربان) بيرق‌هاي سرخ، سياه و سبز تمام فضاي شهر را تسخير كرده و از دور خودنمايي مي‌كنند. سردرب‌ها، امام‌زاده‌ها، تكايا، مساجد و حتي منازل خاص به اين بيرق‌ها خوش‌آمد گويي مي‌كنند.

آذربايجان‌شرقي كه بزرگترين و پرجمعيت‌ترين استان شمال‌غرب كشور محسوب مي‌شود از سمت شمال به جمهوري‌آذربايجان و جمهوري ارمنستان، از سمت غرب و جنوب‌غرب به استان آذربايجان‌غربي، از سمت شرق به استان اردبيل و از سمت جنوب به استان زنجان محدود مي‌شود.

ناگفته نماند تمام استان‌هاي همجوار آذربايجان‌شرقي مهد عشق و ارادت به حسين بن‌علي(ع) بوده و پرداختن به آن مجالي ديگر مي‌خواهد.

اين استان با مساحتي بالغ بر45.491 كيلومتر مربع يازدهمين استان بزرگ كشور به لحاظ مساحت مي‌باشد و با 19 شهرستان جمعيتي بالغ بر 3.724.620 نفر دارد.

از اين جهت سخن گفتن در خصوص آئين‌هاي سنتي اين استان كار آساني نيست.

در استان آذربايجان‌شرقي فرقي نمي‌كند ترك باشي يا فارس، عرب باشي يا عجم، محرم كه شروع شود دلت خواه ناخواه تو را به گوشه‌اي خواهد كشاند تا فارغ از هر دغدغه‌اي در قالب ‌هيات‌هاي عزاداري به ابراز عشق و ارادت به سالار شهيدان بپردازيد.

از مهمترين آئين‌‌هاي عزاداري در استان آذربايجان‌شرقي مي‌توان به:

1) دسته‌هاي شاه حسين گويان (شاه حسين، واي حسين)

2) علم بندي

3) مراسم “حجله قاسم(ع)”

4) مراسم “شمع پاي لاماخ” (توزيع شمع)

5) مراسم “خيمه سوزاني”

6) مراسم “اللهم لبيك”

7) مراسم “گرداندن اسب ذوالجناح”

8) مراسم “شبيه خواني”

) مراسم “احسان و نذري” و… اشاره کرد.

درادامه مروري هر چند كوتاه به اين آئين‌‌ها خواهيم داشت:

دسته‌هاي عزاداري شاه حسين گويان
دسته های شاخسی واخسی

اين مراسم پيش‌درآمد تشكيل هيات‌هاي عزادار محرم در آذربايجان‌شرقي است كه مركب از جوانان و ريش‌سفيدان اين استان مي‌باشد كه به طور جداگانه ساعاتي قبل از غروب آفتاب در نزديكي مسجد يا تكيه جمع مي‌شوند.

در اين مراسم عزاداري، عاشقان حسين(ع) ابتدا در دو رديف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستي را كه نمادي از شمشير است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در كمر نفر بعدي مي‌زنند و سپس نوحه مخصوص خوانده وبا حركات ريتميك پاها و دست‌ها،نوحه‌خواني مي‌كنند.

در اين آئين معمولا اولين بار سردسته چندين بار با صداي بلند يا حسين را مي‌گويد تا به اصلاح دم گرفته شود.

از نمونه اشعار اين مراسم مي‌توان به اين اشعار اشاره كرد:

يا حسين واي حسين

يا حسين شاه حسين

و…

اين تركيب تا شب‌هاي اول محرم به اين شكل صورت مي‌گيرد و از شب‌هاي پنجم به بعد دسته‌گرداني به صورت گردشي در محلات شروع مي شود.

زمان شروع هيات‌ها زماني است كه چندين هيات به هم برخورد مي‌نمايند و با فريادهاي بلند “يا حسين”،” واي حسين”، “حيدر-صفدر”، “حسينم واي حسينم واي” شنيده مي‌شود.

البته امروزه براي تهيج بيشتر گروه‌هاي شاه حسين گويان از ادوات موسيقي نظير طبل و سنج نيز استفاده مي شود.

اين مراسم از آنجايي مهم جلوه مي‌كند كه در هيچ كجا دنيا به غير از استان‌هاي آذري‌نشين كشور از جمله آذربايجان‌شرقي برگزار نمي‌شود.

از مهمترين اشعاري كه در اين آئين به گوش مي‌رسد: صداي دلنشين مردماني است كه يك صدا فرياد مي‌زنند:

“حسين يئرلر آغلار گويلر آغلار

رسول مصطفي پيغمبر آغلار

الم آغلار، شر آغلار، لشكر آغلار

سوآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار

معني:

به حال حسين زمين‌ها و آسمان‌ها گريه مي‌كند

رسول مصطفي حضرت پيغمبر گريه مي‌كند

علم و شير و لشكر گريه مي‌كند

آب و قاتل و خنجر گريه مي‌كند.”

علم‌بندي

آئين سنتي علم‌بندي به صورت كاملا سنتي در استان آذربايجان شرقي در سومين روز محرم و در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه برپا مي‌شود كه هر سال بازديدكنندگان مخصوص خود را دارد.

علم مراغه تقريبا 50 متر است كه توسط سرپرست هيات‌هاي مراغه با انواع پارچه‌ها و روسري‌ها نصب مي‌گردد.

بعد از نصب پارچه‌ها و استحكام بخشي علم توسط سپرها، چند نفر از بالا بر استفاده كرده و مابقي دستمال‌ها را بر روي آن نصب مي‌كنند، در حين نصب علم‌ها هزاران راس گوسفند زير پاي علم قرباني مي‌شود و هركس نذري داشته باشد در اين روز و در بين اهالي حاضر پخش مي‌کند.

فرق نمي‌‌كند چه چيزي نذر كرده باشند، هر چه كه است نذر امام حسين(ع) است، از چاي و خرما گرفته تا نان و پنير.

اين رسم از آئين‌هاي كهن شهرستان مراغه است و تقريبا اين علم تا اربعين حسيني به همان صورت باقيمانده و 28 ماه صفر با سينه‌زني و نوحه‌خواني هيات‌ها واچيده مي‌شود.

مراسم حجله حضرت قاسم(ع)

اين مراسم در روستاي نرج‌آباد شهرستان مراغه برگزار مي‌شود. در شب پنجم ماه محرم به كمك اهالي روستا، حجله‌اي از پارچه‌هاي رنگين و گل و شيريني آراسته مي‌شود و در خانه فردي كه هر ساله ميزبان حجله قاسم(ع) است گذاشته مي‌شود و اهالي محل هر كدام با خلعت و كادويي كه براي تزيين حجله مي‌آوردند، جمع مي‌شوند.

اين حجله در آن شب با حضور حاضران سينه‌زن و زنجيرزنان آماده مي‌گردد و بعد از آن شب براي گردش درمحلات تا شب عاشورا مي‌گردانند.

مراسم “شمع پاي لاماخ” (توزيع شمع)

اين مراسم در غروب روز نهم محرم (تاسوعا) در اكثر نقاط آذربايجان‌شرقي برگزار مي‌شود.

براساس آئين عزاداري هر كسي كه در طول سال براي گشودن بخت و گرفتن حاجت نذر كرده است در چنين شبي به درب 41 مسجد مي‌رود و در هر كدام يك شمع روشن مي‌كند.

معمولا صاحبان هيات‌ها از قبل جايگاهي را به اين منظور مشخص مي‌كنند كه محل افروختن شمع است. در اين آئين رسم است كه حاجت‌مندان با پاي برهنه اين رسم را انجام مي‌دهند.

معمولا جايگاهي كه محل افروختن شمع است بعد از نماز مغرب و عشا محل سينه‌زدن هيات است و شايد اين كار به دليل روشنايي باشد كه در گرو شمع بوده است، چرا كه در سابق روشنايي هيات‌ها به اين طريق تامين مي‌شده است.

مراسم خيمه سوزاني

اين رسم در اكثر نقاط آذربايجان‌شرقي و در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار مي‌شود.

اين آئين برگرفته از آتش زدن خيمه‌هاي امام حسين‌(ع) در روز عاشورا است.

بعد از اجراي اين آئين حاضرين با صداي بلند و گريه فرياد مي‌زنند: “قتيل كسيلد‌ي” (مقتول بريده شد).

اكثرا در نقاطي كه شبيه‌خواني برگزار مي‌شود، مراسم سوزاندن خيمه با تعزيه اين مراسم توام مي‌گردد و براي تهيج بيشتر مردم و حاضرين تعدادي شبيه‌خوان كودك را در صحنه نمايش در حال فرار و شيون قرار مي‌دهند تا تاثير آن ملموس‌تر گردد.

مراسم اللهم لبيك

اين مراسم نيز يكي از آئين‌هاي بي‌نظير در شهر مراغه يكي از شهرهاي بزرگ استان آذربايجان شرقي مي‌باشد.

موعد اين آئين صبح روز عاشورا است، براساس اين رسم دسته‌هاي سينه‌زن و عزاداران قبل از طلوع آفتاب دسته دسته در حالي كه كفن بر تن يا حواله‌اي به نشانه احرام بر بدن پوشيده‌اند به حسينيه حاج غفار مراغه مي‌رسند.

بعد از اداي نماز صبحگاه عاشورا در صورتیکه صورت‌ها را گل و خاکستر مالیده‌اند با پای برهنه دو ردیف تشکیل می‌دهند.

سردسته این هیات ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان و آل یزیدیان و «بیش‌باد گفتن» حاضرین را آماده می‌کند و سپس کم‌کم ورد و دعای مخصوص را می‌خواند با این مضمون “الله، الله-حسین واویلا” کم‌کم که شور و شوق مردم را مجذوب کرد مردم با هیجان به حالت هروله مانند حرکت در صفا و مروه به جوشش آمده و در حالی که با هر ورد گفتن به سر می‌کوبند در فواصل معین ورد “اللهم لبیک یا حسین” را نیز‌ می‌خوانند یعنی ای حسین ما برای بیعت آمده‌ایم.

این مردم با گردش نقاط مختلف شهر تا حوالی ظهر ادامه می‌یابد و در مسیر نیز قربانی‌های زیادی ذبح می‌شود که همه آنها به آشپزخانه حضرتش برای اطعام عزاداران اهدا می‌شود.

گرداندن اسب ذوالجناح

بازگشت اسب بی سرنشین در دشت کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌هایی عاشورا است که به صورت نمادین در شهرهای مختلف آذربایجان شرقی بازآفرینی می‌شود.

برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالیکه آغشته به خون کرده‌اند به آن تیرو پیکان‌های چوبی نیز متصل می‌نمایند و بعضا کبوترهای خونین‌بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته‌ي عزاداران می‌گردانند.

مردان و زنان به احترام ذوالجناح دور این اسب جمع شده و پارچه‌های سبز رنگی که به آن وصل کرده بودند را به عنوان تبرک به خانه می‌برند.

شبیه‌خوانی


شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی مجموعه‌ای از نمایش‌های نمادین و یادآوری‌کننده وقایع کربلاست که در طول دهه محرم و ماه محرم و صفر در اغلب نقاط استان آذربایجان‌شرقی برگزار می‌شود.

معمولا در هر روز از دهه اول محرم به یکی از نمایش‌های (ورود حضرت ابالفضل(ع) به کنار رود فرات تا شهادت وی، شهادت حضرت علی‌اکبر(ع) توبه حر، شهادت حضرت علی‌اصغر(ع)، شهادت امام حسین(ع) و…) اجرا می‌شود.

احسان و نذورات ماه محرم

همانند سایر نقاط ایران مردم آذربایجان‌شرقی نیز با فرا رسیدن ماه محرم اقدام به احسان نذورات می‌کنند.

مردم آذربایجان‌شرقی عقیده ویژه‌ای به اطعام از سفر اباعبدالله الحسین دارند و معمولا از غذای پخته شده نذری برای تبرک و شفای بیماران به تبرک استفاده می‌کنند.

مساجد عمدتا در دهه اول به طبخ غذاهای نذری نظیر آبگوشت و پلو یا مرغ مبادرت می‌ورزند، بعضی از خانه‌ها نیز بنا به یک سنت دیرینه و عمدتا موروثی روزهای خاص احسان می‌دهند.

پخش شربت، شیرینی، انواع نان‌ها و شیر گرم‌،چای و به تازگی انواع ساندویج نیز در زمره نذورات است.

قربانی کردن گوسفند نیز زیر پای علم‌ها و هیات‌ها نیز از دیرباز ریشه در فرهنگ آذربایجان‌شرقی دارد.

بعضی از خانه‌ها هیات‌های خود را برای صرف صبحانه‌ای مفصل مرکب از سرشیر، ماست،‌کره، شیر و انواع مرباها و نان‌های روغنی و مغزدار دعوت می‌نمایند بعضی‌ها هم برای ناهار تدارک دارند.

همچنین در این دو ماه بساط سفره‌های نذری حضرت عباس (ع) و فاطمه زهرا (س) و سایر ائمه توسط حاجت‌مندان که حاجت روا شده‌ند متداول است.

یکی از نذورات این ماه گدایی روز عاشورا است و کسی که روی پوشیده است با روی سیاه همانند سائلین از مردم سائلی می‌کند، نشانه مشخصه این نذر جمع کنی پای برهنه بودن فرد است اگر حاجت‌روا باشد سال آینده همان مقدار پول جمع شده را احسان مي‌کند.

مراسم عزاداري مخصوص بازار تبريز

از ديگر مراسمات مهم عزاداري مردم استان آذربايجان‌شرقي عزداري هيئت بازاريان تبريز مي باشد که با حضور دسته‌هاي مختلف عزاداري برگزار مي شود.

بازار مسقف تبريز از ديرباز كانون و ميعادگاه عزاداري اصيل و سنتي مردم اين شهر در ايام سوگواري حضرت اباعبدالله الحسين(ع) بوده است كه با وجود گذشت سال ها از اين موضوع، هنوز با رغبت و استقبال بي نظير مردم روبروست.

آئين‌هاي سوگواري محرم در بازار تبريز به مدت پنج روز از هشتم تا 12 محرم و براساس قرعه كشي نيروي انتظامي براساس نام محلات موجود در اين شهر انجام مي شود.

در حال حاضر حدود 35 محله در تبريز وجود دارد كه عزاداران حسيني اين محلات در قالب دسته هاي سينه زني با دو عنوان و شيوه عرب و عجم و زنجيرزني با بيرق‌ها و علم‌هاي مخصوص به خود كه هر كدام داراي نقوش و شكل‌هاي خاصي است در بازار حضور مي يابند.

سرخاب، دوچي(شتربان)، خياوان (خيابان)، نوبار(نوبر)، ورجي باشي، سيلاب، اهراب، قره‌آغاج، ليلاوا و باغميشه از جمله محلاتي هستند كه از ديرباز دسته‌هاي مختلف حسيني آنها در بازار با شور و شكوه خاصي همراه بوده و اغلب مردم براي مشاهده عزاداري‌هاي اين محلات تا ساعت‌ها منتظر آنها مي‌مانند.

روزهاي تاسوعا و عاشورا عزاداري در بازار تبريز به قدري با شكوه و با عظمت برگزار مي‌شود كه كمتر كسي را در اين شهر مي‌توان يافت كه بعد از ظهر اين روزهاي خاص در بازار حضور نيابد.

شلوغي بازار مسقف و تاريخي تبريز در اين روزها به قدري است كه بارها و بارها برخي از دسته‌هاي سياه پوش حسيني از هم جدا شده و فشار جمعيت مانع از ادامه عزاداري‌ها مي‌شود.

شيوه عزاداري در بازار تبريز با گذشت زمان‌هاي بسيار همچنان شكل سنتي خود را حفظ كرده است كه همين امر يكي از دلايل بسيار مهم رغبت مردم به حضور در اين مكان است.

.

در طول برگزاري پنج روزه آيين‌هاي سوگواري در بازار تبريز، اكثريت مغازه‌هاي واقع شده در مسير به روي عزاداران حسيني باز بوده و در آنها با چاي، نان و پنير و ساندويچ از مردم پذيرايي مي‌شود.

عزاداري‌هاي بازار تبريز در برخي از روزها از جمله تاسوعا و عاشورا تا پاسي از شب ادامه مي‌يابد كه حضور اقشار مختلف از كودكان خردسال گرفته تا پيرمردان بسيار جالب و قابل توجه است.

حضور محلات مختلف در اين مكان به نوعي جنب و جوش خاصي را در ميان هيات‌هاي عزاداري هر محله به وجود مي‌آورد به گونه‌اي كه جوانان هر محله از ساعات بعد از ظهر خود را آماده حضور در بازار مي‌كنند.

عزاداران حسینی از در صندوقچی بازار وارد بازار شده، با گذر از قسمت‌های مختلف بازار از جمله بازار صادقیه، بازار مسگر‌ها، بازار دلالان، بازار کلاه‌فروشان و بازار قندفروشان، وارد تیمچه مظفریه شده، در این تیمچه به عزاداری خود پایان می‌دهند.

مردم استان‌ آذربايجان‌شرقي همانند ساير استان‌هاي ايران اسلامي در حالي به عزاداري و بزرگداشت دهه اول محرم‌الحرام مي‌پردازند که عشق و ارادت آن‌ها از روي اخلاص بوده و با علم بر اينکه همين مراسمات اسلام را پايدار کرده است ادامه پيدا مي‌کند.

علم دستمالي متعلق به روستاي اسفنجان اسكو، توغ عزاداري روستاي خشكناب هريس، توغ عزاداري روستاي تازه كند هريس، علم عزاداري روستاي ليوارجان جلفا و دو علم موسوم به حضرت عباس روستاهاي زاويه و سيه سران شهرستان جلفا تعدادي از توغ وعلم هاي اين موزه را تشكيل مي دهند.

علامت عزاداري(بايراق) روستاي آرباطان هريس، علامت عزاداري موسوم به حجله قاسم هشترود، علامت عزاداري مراغه و توغ شهر بخشايش شهرستان هريس ديگر توغ وعلم هاي نگهداري شده در موزه محرم هستند.

علم هاي اين منطقه با پارچه هاي رنگي كلاغه اي، شال و روسري آذين بندي شده و از ديرباز در تزئين اين علم هاي عزاداري كمتر از پارچه هاي مشكي استفاده مي شده است.

رییس شورای ثبت آثار تاریخی و فرهنگی آذربایجان شرقی در فهرست آثار ملی اظهار داشت: اين پارچه ها معمولا به صورت نذورات مردمي بوده كه به روي علم ها بسته مي شد و در صورت زياد بودن پارچه ها، هيئت امناي آن محله يا مسجد پارچه ها را گشوده و براي انجام مراسم مذهبي تكيه يا مسجد به فروش مي رساندند.

زمان آذين بندي علم ها در نقاط مختلف آذربايجان شرقي متفاوت است اما معمولا اين مراسم از پنجم ماه محرم یا شب تاسوعا انجام مي شود و علم واچيني نيز بعد از 28 ماه صفر صورت مي گيرد.

علم هاي بنامی در شهرستانهاي مراغه، عجب شير، بناب، هريس، جلفا، اسكو و آذرشهر وجود دارد كه هر ساله در ماه محرم به ويژه روز عاشورا مقابل هيئت هاي مذهبي گردانيده مي شوند.

علاوه بر شهرستان ها، 13 محله قديمي تبريز علم هاي معروفي دارند كه هيئت هاي مذهبي و علم ها به نام همان محله نامگذاري شده اند كه يكي از معروفترين علم هاي استان علم محله اميرخيزي تبريز است.

نخستين علم ها از چوب درخت سرو كه نماد استقامت و پايداري است ساخته شده بودند و با توجه به اينكه علم را نمادي از حضرت ابولفضل(ع) مي دانند اغلب آنها به اين نام منسوب هستند.

توغ نيز از زمان سلجوقيان در جنگ ها به دست فرماندهان حمل مي شده كه از زمان صفويه با رسمي شدن مذهب تشيع در ايران، به عنوان يك نماد وارد مراسم عزاداري محرم شد.

توغ واژه اي تركي و به معناي بيرق است كه از يك تيغه به نام سرتوغ و زبانه فولادي بلندي تشكيل شده كه روي صندوقچه فلزي كوچك ضريح مانندي بر پايه چوب يا فلز به شكل چليپا استوار مي شود.

توغ داراي تيغه گلابي شكل يا سرو مانندي است كه روي آن آيات قرآني و جملات دعايي به خصوص آيه انا فتحنا حكاكي شده و در مراسم توغ گرداني مانند محله پاسكوويچ آذرشهر در صبحگاه تاسوعا گرداندي مي شود.