يادداشت تحليلي/ واکنش ایران در برابر تهاجم عراق

در پی تشدید تحرکات مرزی عراق و مداخله این کشور در مورد ایران ، وقوع یک بحران نظامی و جنگ احتمالی در چار چوب منافع آمریکا و غرب بر ضد ایران، قابل پیش بینی بود . بر همین اساس ، بلافاصله پس از آغاز تهاجم عراق ، امام خمینی تجاوز عراق را بهای مخالفت ایران با آمریکا خواندند . افزون بر این ، به دلیل ماهیت دینی انقلاب ، تهاجم عراق و دفاع ایران را به منزله جنگ کفر و استکبار شد . پیدایش وضعیت جدید ، دو نتیجه مهم در پی داشت : نخست آن که مقاومت و دفاع مردمی و همه جانبه شکل گرفت ؛ دوم ، راه هر گونه مصالحه و سازش بسته شد . نتیجه اول ، عملا عراق را در نخستین گام های تجاوز با ناکامی مواجه ساخت و روند تثبیت نظام با ایجاد انسجام درونی آغاز شد . نتیجه دوم سبب شد ، امیدواری لیبرال ها برای مذاکره و پیمودن راه سازش با عراق و امریکا کم رنگ شده و از میان برود ؛ به همین دلیل در عمل این جریان به رهبری بنی صدر ، ابتکار عمل برای مذاکره سیاسی را از دست داد . در عین حال بنی صدر به عنوان نخستین و تنها فردی که به راه حل مذاکره تاکید می کرد ، تنها 24 ساعت پس از تجاوز عراق طی سخنانی گفت : اگر مسئله ، قرار داد الجزایر است ، که می شود مذاکره کرد .

تاثیرات جنگ در کشور ، موضع گیری و اقدامات امام ، مردم و مسئولان سبب شد که بر خلاف تصور امریکا و عراق ( که ایران را در صورت شروع جنگ شکست خورده ارزیابی کردند ) ، روند جدیدی با رهبری امام و حضور مردم در صحنه جنگ و انقلاب آغاز شود که نتیجه آن ، تحکیم انسجام و وحدت در میان قشرهای مختلف و افزایش حمایت از نظام جمهوری اسلامی و عقیم ساختن اهداف دشمنان بود .

واکنش نظامی ایران ، بررسی واکنش نظامی جمهوری اسلامی ایران در برابر تهاجم عراق از آن جهت مهم و ضروری است که این بررسی می تواند ، ارزیابی دولت عراق از توان نظامی ایران و نقش آن در تصمیم گیری برای تهاجم به ایران و همچنین عوامل موثر بر ناکامی و شکست عراق را روشن سازد .

از فروردین تا 31 شهریور 1359 ، مرزهای ایران به طور مکرر مورد تجاوز نیروهای عراقی قرار گرفت ولی نیروهای نظامی ایران هر گر واکنش مناسب و قاطعی از خود نشان ندادند و همین مسئله ، عراقی ها را در اقدام به تجاوز و امیدواری برای دست یابی به پیروزی سریع و آسان تشویق کرد . ارزیابی های رسانه های خارجی و کارشناسان و تحلیل گران نیز با برداشت های دولت عراق از وضعیت نظامی ایران ، مطابقت و هم سویی داشت .

با این ملاحظه کلی ، دو سوال اساسی مطرح می شود :

اول ، علت ناتوانی نیروهای نظامی ایران برای بازدارندگی عراق از تهاجم به ایران چه بود ؟

دوم ، اگر نیروهای نظامی ضعف و کاستی های اساسی داشتند ، پس چه عواملی منجر به ناکامی عراق شد ؟

تاکنون در بررسی های انجام شده ، کمتر به نقش نیروهای نظامی و در باز دارندگی عراق اشاره شده است ، تیمسار صیاد شیرازی ، جانشین وقت رئیس ستاد کل نیروهای مسلح و فرمانده اسبق نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی نیز، در مورد وضعیت ارتش توضیحاتی را اراه می کند که در روشن شدن این بحث بسیار مفید است .

وی می گوید :تصور کنید ارتشی مضمحل را که سران خیانتکار آن یا دستگیر انقلاب گردیده و محاکمه و اعدام شده اند و یا راه عزیمت در پیش گرفته و پناه به بیگانه برده اند و سراسر کشور در تب یک جنگ ویرانگر می سوخت و پس از آن ، کرانه های غربی وطن ؛ ناجوانمردانه توسط جمعی خود فروخته اشغال گردیده بود ، سستی و رخوت مضاعف درون ارتشیان موج می زد و تجربه تلخ گزینش اولین رئیس جمهوری نااهل انقلاب ، این سستی را تشدید کرد .

آیا ارتش با یک رهبری یک روحانی قادر به انجام دادن وظیفه و به دست آوردن پیروزی خواهد بود ؟ این کلام یاران ارتشی ما بود ، که از جو آتش زای ایام نخست جنگ نشات می گرفت .

جانشین وقت رئیس ستاد مشترک ارتش (تیمسار آراسته) نیز در توضیح اقدامات ارتش ، طی مصاحبه ای با روزنامه کیهان ، مراحل آن را چنین ذکر کرد :

مرحله نخست ، سد کردن و متوقف کردن دشمن و اجرای عملیات چریکی .

مرحله دوم ، اجرای تک های محدود

به منظور ضربه زدن به انهدام نیروهای دشمن و خسته و فرسوده نمودن متجاوز که با شش عملیات تا قبل از سال 1360 عملی شد .

مرحله سوم، که عملیات تهاجمی گسترده در سر تا سر جبهه بود و با کمک سپاه پاسداران و بسیج مردمی و یا به تنهایی عملی گریدد ...

بدون تردید ( چنان که در این اظهارات آمده است ) ، نیروهای نظامی فاقد آمادگی و توانایی لازم برای بازدارندگی و مقابله موثر در برابر پیشروی ارتش عراق به عمق مناطق مرزی بودند . در این زمینه،آیت اله خامنه ای ( نماینده وقت حضرت امام (ره) در شورای عالی دفاع ) فرمودند :

روزهای اول مرتب خبر می رسید که عراقی ها فلان جا را گرفته اند و تا فلان جا پیش روی کرده اند و این قدر نیرو آورده اند . یا فلان شهر تهدید می شود و از جمله شهرهایی که به شدت تهدید می شد ، دزفول بود . در حالی که ما در آنجا کم نیرو داشتیم و وقتی هم به فرماندهان ارتش می گفتیم ، می گفتند: نیرو کم داریم و با نیرو و تجهیزات هر دو را با هم نداریم . راست هم بود ، به این معنا که آمادگی های لازم را برای خودشان در این جنگ تهیه ندیده بودند . در صورتی که ابزارهای زیادی داشتیم ، ولی از کار افتاده بود و مهمات زیادی داشتیم ، که اینها از وجودش خبر نداشتند و لذا وضع مان خیلی بد بود .

بعد ها ، با تشدید درگیری های سیاسی در داخل کشور ، بنی صدر ( با وجود آنکه فرماندهی کل قوا را بر عهده داشت ) تلاش می کرد ، با سلب مسئولیت از خود ، نیروهای خط امام را در وضعیت به وجود آمده مقصر نشان دهد . آیت اله خامنه ای در همان زمان در نماز جمعه تهران خطاب به بنی صدر فرمودند :

نزدیک به هفت ماه قبل از جنگ ، شما فرمانده کل قوا بودید ، چرا نیروهای نظامی ما هنگام شروع جنگ نتوانستند مقاومت کنند ؟ حضرت امام شما را در اول اسفند 1358 به فرماندهی کل قوا برگزید .

در اول مهر 1359 یعنی هفت ماه تمام بعد از فرماندهی کل قوایی شما ، جنگ شروع شد در این هفت ماه شما چکار کردید ؟ چرا ارتش را مرمت نکردید ؟ چرا نظامیان را آموزش ندادید ؟ آیا اینها را چه کسی می بایست انجام می داد ؟

چرا وقتی جنگ شروع شد و خرابی کار شما در هفت ماه گذشته آشکار می گردد ، تقصیر ها را به گردن این و آن می اندازید ؟

وقتی از ایشان می پرسند چرا ارتش را سر و سامان نداده اید ؟ می گوید : چون کسان دیگری در ارتش دخالت کرده اند . منظور ایشان دادگاه های انقلاب و ارتش است . چون افراد متهم به کودتا را دست گیر کرده بودند ، آقای بنی صدر توقع داشتند در ارتش علیه جمهوری اسلامی کودتا بشود و کودتا چیان آزاد گردند و دستگیر نشوند .

این مسائل نشان می داد که ارتش آمادگی لازم را برای دست یابی به بازدارندگی در برابر عراق و نیز توان مقابله موثر را پس از تهاجم آن کشور نداشت . در عین حال ، رخدادهایی که در پی تهاجم عراق به ایران پدید آمد ، تمام سیاست های عراق را در هم ریخت و نیروهای متجاوز با ناکامی و شکست مواجه شدند .