از همان نخستين سالهاي آغاز جنگ تحميلي، سينماي ايران هم مثل بسياري از ديگر اجزاي جامعه، تحت تأثير اين حادثه بزرگ و سرنوشت‌ساز قرار گرفت و گروهي از سينماگران كه اغلب ايشان از سالهاي قبل از انقلاب فعاليتشان را آغاز كرده بودند، صرفاً با دستمايه قراردادن حادثه و خشونت، فيلمهايي را با موضوع جنگ در كارنامه نه‌چندان قابل تأمل سينماي ايران در نخستين سالهاي پيروزي انقلاب قرار دادند. اما اين پايان ماجرا نبود. مشكل بزرگ فيلمهاي ظاهراً جنگي توليد شده در اين سالها، گرته‌برداري ناقص و غيراصولي از نمونه‌هاي صرفاً تجاري و نه چندان با ارزش خارجي بود و به طور طبيعي نمي‌شد از طريق مشاهده اين فيلمها به شناخت درستي از واقعيت‌هاي جنگ تحميلي رسيد.
نسل فيلم‌سازان قبل از انقلاب كه صرفاً مطابق با پسند روز چند فيلم حادثه‌اي را به نام فيلم جنگي ساخته بودند، بدون ترديد شناختي از واقعيت هاي جبهه و جنگ و آنچه كه در جبهه‌هاي واقعي نبرد مي‌‌گذشت، نداشتند. آنچه كه در آثار ايشان به تصوير كشيده مي‌‌شد، لحظه‌هايي اغلب غيرقابل باور از نبرد بين نيروي خودي و دشمن بود كه نيروهاي خودي همواره به طرز عجيب و غريبي به پيروزي مي‌‌رسيدند و نيروهاي خشن و پرتعداد دشمن هم در مقابل چند نيروي خودي، از پيش تسليم شده و شكست خورده بودند. در اين بين، هنوز نشاني از شخصيتهاي واقعي جبهه‌هاي نبرد به ويژه در اردوگاه خودي بر پرده سينماي ايران ديده نمي‌شد تا اينكه پس از نمايش عمومي «ديار عاشقان» و بعدتر «بلمي به سوي ساحل» و به طور مشخص «پرواز در شب»، نسل جوان بعد از انقلاب كه در اين سالها بيكار ننشسته و مشغول فراگيري اصول سينما بود، نشان داد كه قصد دارد واقعگرايي را به سينماي جنگ تزريق كند و بيش از تأكيد برخشونت‌هاي صحنه نبرد به شخصيت ها بپردازد.
زنده‌ياد «رسول ملاقلي‌پور» كه به حق پايه‌گذار سينماي متفاوت دفاع مقدس در دهة 60 بود، در «پرواز در شب» بسيار كوشيد كه از نگاه شعارزده، غيرواقعي و صرفاً احساسي آثار مشابه فاصله بگيرد؛ در وهلة اول شخصيتهايي باوركردني ارائه كند و بعد در اثري مانند «افق» براي باورپذيرتر شدن انفجارها و درگيريها هم تلاش كند.
روند تجربه‌اندوزي و استعداديابي در ميان جوانان نسل انقلاب و جنگ براي تأمين نيروي انساني مورد نياز به منظور توليد آثار برتر سينماي دفاع مقدس در سالهاي دهة 60 ادامه يافت تا اينكه چهره ديگري به نام «ابراهيم حاتمي‌كيا» به ظهور رسيد و در همان فيلمهاي كوتاه و بلند اوليه ثابت كرد كه قصد دارد شناخت خود را از جبهه و جنگ با تكنيك سينما درهم آميزد و اثري به يادماندني پديد آورد.
«ديده‌بان» بعد از پرواز شب، مهم‌ترين اثر سالهاي آغازين جدي گرفته شدن سينماي جنگ در ايران است. ابراهيم حاتمي‌كيا در ديده‌بان ضمن ارائه شخصيتهاي واقعي و باورپذير، سعي مي‌‌كند فرم و ساختار بصري سينما را هم، جدي‌تر از آثار قبلي‌اش تجربه كند؛ تجربه‌اي كه به ثمر مي‌‌رسد و «ديده‌بان» حتي در ميان كليت آثار سينماي ايران، جايگاه ويژه‌اي براي خودش دست و پا مي‌‌كند؛ جايگاهي كه به اعتقاد نگارنده، هنوز هم كمرنگ نشده است.
ابراهيم حاتمي‌كيا، به عنوان يكي از پديده‌هاي نسل جوان بعد از انقلاب در آثار بعدي‌اش هم كه مستقيم و غيرمستقيم جنگ را دستمايه قرار مي‌‌داد به تجربه‌اندوزي و كار توأمان با موضوع و فرم در سينما به ويژه در اثري همچون «مهاجر» ادامه داد.
مهاجر هم يكي ديگر از نقطه عطفهاي تاريخ سينماي دفاع مقدس را رقم زد و توانست روي ذهنيت نسل جواني كه بعد از حاتمي‌كيا وارد سينما مي‌‌شدند، تأثير مثبت و سازنده‌اي برجاي بگذارد. اگرچه ابراهيم حاتمي‌كيا از سالهاي بعد سعي كرد جنگ را به عنوان يك دستمايه حفظ كند و به مضامين اجتماعي مبتلا به جامعه، روي خوش بيشتري نشان دهد ولي به هرحال هنوز هم به عنوان يكي از شخصيتهاي تأثيرگذار سالهاي اوج و شكوفايي سينماي دفاع مقدس مطرح است.
استعداديابي در سينماي دفاع مقدس كه بيشتر در زمان برگزاري جشنوارة فيلم فجر صورت مي‌‌گرفت، با به ظهور رسيدن پديده‌هاي ديگري همچون عزيزالله حميدنژاد، احمد مرادپور و... شكل تازه‌تري به خود مي‌‌گرفت.
حميدنژاد با هور در آتش، يكي از آثار ماندگار سينماي دفاع مقدس را براي هميشه پديد آورد و پس از آن، همچون ابراهيم حاتمي‌كيا با حفظ دلمشغولي‌ها به ديگر گونه‌هاي سينمايي هم پرداخت و احمد مرادپور با «سجاده آتش» پايه‌گذار نوعي از سينماي جنگ شد كه شخصيت دشمن را هم با نگاهي واقعگرا به تصوير مي‌‌كشيد كه متأسفانه ادامه پيدا نكرد.
دوران رونق سينماي دفاع مقدس تا اواسط دهه 70 همچنان ادامه داشت و نامهاي آشناي اين سينما در عرصه فيلمنامه‌نويسي و كارگرداني، برپايه شناخت و دركي كه از دوران هشت سال دفاع مقدس داشتند، آثاري را پديد آوردند كه هركدام مي‌‌توانست تصويري روشن از شخصيت‌ها و وقايع دوران هشت سال دفاع مقدس را در معرض ديد و قضاوت هنردوستان قرار دهد. در همين سالها آثاري همچون «سفر به چزابه» و «نجات يافتگان» به كارنامه سينماي دفاع مقدس افزوده شد كه هنوز هم نمونه‌هاي مثال‌زدني اين سينما هستند.
دوران فترت
اما دوران طلايي سينماي دفاع مقدس، به دلايلي كه سعي مي‌‌كنم به گوشه‌اي از آنها اشاره كنم، دوام چنداني نيافت و فعالان اصلي اين عرصه پس از آنكه براي اجراي طرحهايي كه در ذهن داشتند با مشكلات جدي از قبيل يافتن تهيه‌كننده، تهيه امكانات لجستيكي و... روبرو شدند، رفته رفته بيش از پيش جذب ديگر ژانرهاي سينما شدند و كارنامه سينماي دفاع مقدس از آثار جديد و درخور تأمل تهي شد. ضمن اين كه استقبال مخاطبان سينما از «سينماي دفاع مقدس» هم به طور چشمگيري كاهش يافت وحتي برترين آثار سينماي جنگ هم با اقبال چنداني از سوي مخاطبان روبرو نشد كه در اين مجال فرصتي براي پرداختن به دلايل آن در اختيار ندارم كه خود مي‌‌تواند موضوع مقاله‌اي جداگانه باشد.
در هر صورت، فيلم‌سازاني كه براي باورپذيرتر كردن جنگ در آثارشان نيازمند امكانات لجستيكي ويژه در كنار تهيه‌كننده متعهد و متخصص بودند، هيچكدام را در اختيار نداشتند و به همين دليل هم ديگر انگيزه‌اي براي فعاليت در اين ژانر نمي‌ديدند و به اين ترتيب نيروهاي كارآمد از پيكرة سينماي دفاع مقدس جدا شدند و نيروهاي باقيمانده هم كه هنوز نيازمند تجربه‌اندوزي بيشتر بودند يا از استعداد و شناخت كافي برخوردار نبودند، نتوانستند سينماي دفاع مقدس را در جايگاه قبلي خود حفظ كنند و به اين ترتيب دوران فترت در سينماي دفاع مقدس در شرايطي آغاز شد كه پس از پايان جنگ موضوعهاي تازه و بكري وجود داشت كه در وضعيت بعد از جنگ مي‌‌شد بهتر به آنها پرداخت و بدون ترديد اگر شرايط مساعد بود و بيش از پيش روي ذهنيت مخاطب و جذب او به اين ژانر تأمل مي‌‌شد، همان چهره‌هاي شاخص سينماي جنگ، موضوعها و شخصيتهاي تازه‌اي را در اين عرصه دستمايه قرار مي‌‌دادند ولي خواه ناخواه دوران فترت در سينماي دفاع مقدس آغاز شده بود كه به نوعي هنوز هم ادامه دارد.
***
اگرچه در يكي دو سال اخير آمار توليد فيلم در سينماي دفاع مقدس بالا رفته ولي متأسفانه هنوز در اكران عمومي به غیر از اخراجی های 1 و2 که تحولی در سینمای دفاع مقدس ایجاد کرد و مردم را با سینما و فیلم آشتی دادهیچ فیلمی نتوانسته از اقبال عمومی برخوردار باشد.هرچند فیلم هایی چون پاداش سکوت ،روز سوم،فرزند خاک از قوت ساختار ی برخوردار بودند اما نتوانستند رضایت مخاطب را به دست بیاورند.
