کاربردهای مضاف شیعه -۱

چکیده
واژه «شیعه»، که نامی شناخته شده برای پیروان مکتب اهل بیت علیه السلام است،  در بستر تاریخ اسلام، کاربردهای متعدد لغوی داشته، و سپس به یک اصطلاح تبدیل شده است. در این نوشتار، بر اساس روش تاریخی، کاربردهای شیعه توصیف و تحلیل، و مفاهیم آن بازشناسی می شود.
بر پایه یافته های این نوشتار، ترکیب «شیعه علی علیه السلام»، مبتنی بر احادیث نبوی و مورد تأیید و تقدیس اهل بیت علیه السلام بوده، و چون در مقایسه با دیگر کاربردهای مضاف، استعمالش فزونی (غلبه) یافته، «الشیعه» (شیعه) آن متبادر و به یک اصطلاح برای آن تبدیل شده است. این اصطلاح افزون بر مفهوم خاص اعتقادی، در برخی مقاطع تاریخی، مفهوم عام داشته، اما با گذشت زمان، به مفهوم اعتقادی مختص گشته است.
در این مفهوم، اصطلاح «شیعه» تمامی پیروان امام علی علیه السلام و فرزندان او را، که پیروی شان بر پایه اعتقاد به امامت منصوص آنان پس از پیامبر علیه السلام بوده، پوشش می داده است. از سوی دیگر،  عنوان «مُتَشَیّع» برای کسانی که صرفاً دوستدار اهل بیت علیه السلام بوده اند، کاربرد یافته است.
مقدمه
واژه شیعه (الشیعه)، از دیرباز به عنوان نامی اصیل و شناخته شده برای پیروان مکتب اهل بیت علیه السلام کاربرد یافته و در همین حال، موضوعی برای تحقیق پژوهشگران بوده است؛ چنان که در منابع کهن و نیز در تحقیقات اخیر، به شناخت مفاهیم شیعه اهتمام شده، و دراین باره، از جمله در کتاب تاریخ تشیع در ایران، تألیف رسول جعفریان، و کتاب خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه های شیعی در عصر امامان، تألیف علی آقانوری، و مقاله واژه شناسی شیعه و تشیع، از نگارنده (منتظری مقدم، ۱۳۸۲) بررسی هایی شده است.
این واژه در بستر تاریخ اسلام، کاربردهای متعدد و رویاروی داشته است؛ مانند شیعه علی علیه السلام و شیعه آل محمد علیه السلام از یک سو، و شیعه عثمان، شیعه معاویه، شیعه آل ابی سفیان و شیعه بنی العباس از دیگر سوی، که شناخت دقیق چنین مواردی نیازمند بازشناسی تاریخی مفاهیم شیعه است.
بر این اساس، در این نوشتار، که با پرهیز از تکرار یافته های تحقیقات پیشین و با هدف نقد و تکمیل آنها تدوین شده، مسئله اصلی این است: واژه شیعه از نظر لغوی و اصطلاحی و در کاربردهای گوناگون تاریخی، چه مفاهیمی داشته است؟
در این نوشتار، در پاسخ گویی به پرسش مسئله یادشده، کاربردهای واژه شیعه در بستر تاریخ اسلام، توصیف، و تحلیل مفهومی ـ تاریخی و تعاریف ارائه شده برای آن، نقد خواهد شد. بازشناسی مفاهیم شیعه در این نوشتار، شامل این بخش هاست: مفاهیم لغوی، کاربردهای مضاف، کاربرد مفرد؛ به مثابه یک اصطلاح و مفاهیم اصطلاحیِ شیعه. امید است در تداوم این پژوهش در فرصتی دیگر، گونه های شیعه نیز بازشناسی شود.
مفاهیم لغوی شیعه
شیعه در اصل، واژه ای عربی، و اسمی است که به یک شکل بر مذکر و مؤنث، و مفرد و تثنیه و جمع اطلاق می شود؛ اگرچه بر پایه مراتب گوناگون جمع، شِیَع و اَشیاع نیز استعمال می شود (ابن منظور، ۱۴۱۶ق، ج۷، ص۲۵۸). همچنین اگر بخواهند تنها مفرد را قصد کنند شیعی می گویند که جمع آن در فارسی شیعیان است (ابن منظور، ۱۴۱۶ق، ج۷، ص۲۵۸؛ مصاحب، ۱۳۸۰، ج۲، ص۱۵۳۲).
در زبان عربی، واژه شیعه از نظر لغوی، دارای دو گونه کاربرد است: مضاف و مفرد. در کاربرد مضاف، واژه شیعه به اسم فردی خاص اضافه می شود و به معنای یاران و پیروان آن فرد است؛ اما در کاربرد مفرد، واژه شیعه همراه با الف و لام (ال) و بدون اضافه شدن به نام کسی، به شکل الشیعه استعمال می شود که به معنای گروه و دسته ای است که بر سر امری گرد هم آیند (مفید، ۱۴۱۴ق- ب، ص۳۵؛ ابن منظور، ۱۴۱۶ق، ج۷، ص۲۵۸).
در قرآن کریم، واژه شیعه چهار بار، یک بار به شکل مفرد، (مریم: ۶۹) و سه بار به شکل مضاف (قصص: ۱۵؛ صافات: ۸۳) به کار رفته است. همچنین در قرآن، در پنج جا واژه شِیَع (جمع) استعمال شده است (حجر: ۱۰؛ انعام: ۶۵ و۱۵۹، قصص: ۴؛ روم: ۳۲).
در ادامه بر پایه تفکیک میان کاربرد مضاف و مفرد شیعه، مهم ترین نمونه ها از کاربردهای مضاف و سپس کاربرد مفرد آن بازشناسی و تحلیل خواهد شد.
کاربردهای مضاف شیعه
الف. شیعه علی علیه السلام و برخی نمونه های دیگر
ترکیب شیعه علی علیه السلام، خود نمونه ای از کاربرد لغوی شیعه به شکل مضاف به نام یک شخص است. در همین نوع کاربرد – چنان که پس از این خواهد آمد - واژه شیعه همراه با نام هایی جز علی علیه السلام، در مواردی همچون شیعه عثمان، شیعه معاویه، شیعه ابی بکر و مانند اینها به کار رفته است. این کاربردها گاهی در دوران صدر اسلام و در گفتار و یا نوشتاری کهن بوده و گاهی نیز از تعبیر گزارشگر و یا نگارنده ای متأخر برگرفته شده است.
در این میان، ترکیب شیعه علی علیه السلام، بی تردید اصیل ترین و کهن ترین نمونه و برگرفته از احادیث نبوی است. در این باره، شایان توجه است که قاضی نعمان (م ۳۶۳ق) با یادکرد از این احادیث؛ مانند شیعه علی هُم الفائِزون (پیروان علی همان رستگارانند)، تأکید کرده که پیامبر اکرم علیه السلام فقط شیعه علی فرموده و از زبان رسول خدا علیه السلام واژه شیعه درباره یاران هیچ صحابی دیگری به کار نرفته است (قاضی نعمان، بی تا، ج۳، ص۴۶۹). بر این اساس، می توان گفت که بیان نبوی، خود خاستگاه استواری برای کاربرد شیعه علی علیه السلام بوده، و در تبدیل شیعه به یک اصطلاح، نقشی تعیین کننده داشته است.
در اشاره به برخی شواهد این امر، باید دانست که چون نزد امّ سلمه، همسر پیامبر علیه السلام، از شیعه علی و شیعه عثمان سخن به میان آمد، گفت: درباره شیعه علی چه می گویید که آنان در سرای آخرت رستگارانند (بلاذری، ۱۴۱۷ق، ج ۲، ص۴۰۵). به احتمال زیاد، سخن امّ سلمه برگرفته از حدیث نبویِ هذا و شیعته هم الفائزون (صدوق، بی تا- ب، ص۱۲) بود. سیوطی، عالم سنّی از جابربن عبدالله انصاری نقل کرده است: نزد پیامبر بودیم که علی وارد شد. پیامبر فرمود: سوگند به کسی که جانم به دست اوست، این شخص و شیعه او در روز قیامت رستگارند.
افزون بر این، وی در تعیین مصداق آیه إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّه (بینه: ۷) آورده است که با نزول آن، پیامبر علیه السلام به علی علیه السلام فرمود: أنت وشیعتک ... (سیوطی، بی تا، ج۶، ص۳۷۹). همچنین حسکانی نزول آیه یادشده را با هفده طریق از رسول اکرم علیه السلام، درباره علی علیه السلام و شیعه وی دانسته است (حسکانی، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۵۹ـ۴۷۳؛ ابن مردویه، ۱۳۸۰، ص۳۴۶؛ ابن عساکر، ۱۴۱۷ق، ج۴۲، ص۳۷۱).
درباره ترکیب شیعه عثمان، که مفهوم آن هم پایه با واژه عثمانیه بوده است، باید دانست که این ترکیب در دوران صدر اسلام به شکل گفتاری، از جمله در روایتی از امام باقر علیه السلام (کلینی، ۱۳۶۷، ج۴، ص۵۱۸) و نوشتاری، از جمله در برخی از نامه های سیاسی (ثقفی کوفی، ۱۳۵۳، ج ۲، ص۳۹۰ و۵۹۴؛ ابن ابی الحدید، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۴۴) و نیز در دوران بعد (بلاذری، ۱۴۱۷ق، ج ۳، ص۲۱۴؛ شریف مرتضی، ۱۴۱۴ق، ص۲۱۱) به کار رفته است.
در این حال، پس از شایع شدن کاربرد عثمانیه، استعمال شیعه عثمان به تدریج افول یافت.
گرایش به عثمان و به تبع آن، کاربرد واژگانی چون عثمانیه و شیعه عثمان، در زمان حیات او تجلّی نداشت. این گرایش درواقع، در پی قتل عثمان و در لباس خون خواهی، آشکار، و به رقابت و دشمنی با خلافت امیرمؤمنان علی علیه السلام، و متهم کردن او در قتل عثمان منجر شد. بر همین اساس، گرایش به عثمان گاهی در قالب شیعه معاویه بازتاب یافت. در این باره، باید دانست که معاویه خویشتن را ولیّ دمِ عثمان معرفی می کرد. بر این اساس، گروهی که بعداً عثمانیه نام یافتند، معاویه را خلیفه پس از عثمان دانستند. همچنین حکومت بنی امیه نمادی از غلبه اندیشه عثمانی شد (ثقفی کوفی، ۱۳۵۳، ج ۲، ص۳۷۸؛ ابن حجر، بی تا، ج۷، ص۱۴؛ جعفریان، ۱۳۸۵، ص۲۱و۴۰).
پیشینه کاربرد شیعه معاویه به ماجرای حکمیّت در جنگ صفین بازمی گردد. در ابتدای پیمان نامه حکمیّت در تعیین طرفین پیمان، همراه با بیان نام علی بن ابی طالب و نام معاویه بن ابی سفیان، از پیروان این دو، با تعابیر شیعتهما (منقری، ۱۳۸۲ق، ص۵۰۴؛ دینوری، ۱۳۶۸، ص۱۹۴)، من کان معه من شیعته (منقری، ۱۳۸۲ق، ص۵۱۰) و یا شیعه علی و... شیعه معاویه (ابن اعثم کوفی، ۱۴۱۱ق، ج ۴، ص۲۰۴) یادشده است. این کاربرد نمونه ای آشکار از کاربرد شیعه معاویه رویارو با شیعه علی علیه السلام بود.
در نمونه ای دیگر، ابن عقده شیعی کوفی (۲۵۰ـ۳۳۲ق) خطاب به فردی اصفهانی به نام ابوجعفر، گرایش مذهبی اصفهانیان را تقبیح کرد و آنان را شیعه معاویه خواند. شایان توجه است که در برابر، ابوجعفر با انکار چنین گرایشی، تأکید کرد که اهل اصفهان شیعه علی اند، و علی علیه السلام برای آنان از چشم و خاندانشان عزیز تر است (ذهبی، ۱۴۱۳ق، ج ۲۶، ص۲۰۷).
درباره ترکیب شیعه ابی بکر، به نظر می رسد که این ترکیب در تاریخ صدر اسلام استعمال نشده، و گاهی در متون پس از آن دوران (شریف مرتضی، ۱۴۱۴ق، ص۲۵۸؛ ابن راشد، ۱۴۲۰ق، ص۱۴۲) در نقش عنوانی که بیانگر پیروی از خلیفه نخست بوده، کاربرد یافته است.

منبع: http://www.dinpajoohan.com/article15208.html

ب. شیعه آل محمد علیه السلام و برخی نمونه های دیگر
شیعه در کاربرد لغوی به شکل مضاف، همراه با نام یک خاندان نیز استعمال شده است. در مهم ترین نمونه از این کاربرد، اضافه این واژه به خاندان رسول خدا علیه السلام با تعابیری مانند شیعه آل محمد علیه السلام و شیعه اهل بیت رسول الله علیه السلام و شیعه اهل البیت علیه السلام، و نیز در تعابیر مشابه همچون شیعه علی و وُلده علیه السلام و شیعه آل ابی طالب ثبت شده است.
ترکیب شیعه آل محمد علیه السلام در روایات ائمّه اطهار علیه السلام (کلینی، ۱۳۶۷، ج۲، ص۷۵ و ۶۳۷) و آثار بزرگان شیعه (صدوق، ۱۳۶۳، ص ۴۵ و۴۶) و نیز در متن حوادث تاریخی کاربرد یافته است؛ چنان که سلیمان بن صرد، امیر توابّین، نیروهای خود را شیعه آل محمد علیه السلام خطاب کرده (ابن اعثم کوفی، ۱۴۱۱ق، ج ۶، ص۲۲۲) و در نامه ای از مختار این تعبیر به کار رفته است (طبری، ۱۳۸۷ق، ج ۶، ص۶۰).
در اخطار نامه ای از خلیفه راضی عباسی به حنابله در سال ۳۲۳ق، اقدام آنان در تکفیرِ شیعه اهل بیت رسول الله علیه السلام نکوهش و به آنان به سبب بدعت هایشان هشدار داده شد (مسکویه، ۱۳۷۹، ج ۵، ص۴۱۴ و۴۱۵). در گزارشی دیگر از همین اخطارنامه، عبارت شیعه آل محمد علیه السلام آمده است (ابن اثیر، ۱۳۸۵ق، ج ۸، ص۳۰۸).
ترکیب شیعه اهل البیت علیه السلام فراوان در متون شیعی (مفید، ۱۴۱۴ق- الف، ص۳؛ سیدبن طاووس، ۱۳۹۹ق، ص۱۹۳) و نیز آثار اهل سنت (ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج ۱، ص۲۶۹) کاربرد داشته است. در یک نمونه تاریخی، عبدالله بن علی، عموی منصور عباسی، در پاسخ به نمایندگان منصور، که از او در دفع قیام محمدبن عبدالله بن حسن راهنمایی خواسته بودند، اهل کوفه را شیعه اهل البیت علیه السلام خواند و سفارش کرد که به کوفه حمله کنند (ابوالفرج اصفهانی، بی تا، ص۲۳۵). پیش تر محمدبن علی، رهبر عباسیان، نیز با تمرکز بخشیدن به دعوت خود در منطقه خراسان، به تبیین گرایش اهالی دیگر مناطق پرداخته و کوفیان را شیعه علی و وُلده خوانده بود. (مؤلف ناشناخته، ۱۳۹۱ق، ص۲۰۶؛ ابن فقیه، ۱۴۱۶ق، ص۶۰۴). در کاربردی دیگر، از گرایش شیعیِ یک شاعر با تعبیر شیعه آل ابی طالب یادشده است (مسعودی، ۱۴۰۹ق، ج ۴، ص۵۲).
در اینجا باید بر این نکته پای فشرد که کاربرد واژه شیعه به شکل مضاف به نام خاندان پیامبر علیه السلام و نمونه های مشابه در اصل، تداوم کاربرد شیعه علی علیه السلام و هم پایه با آن بوده و نشان می داده که پس از حضرت علی علیه السلام، شیعیان پیرو فرزندان وی، و به تعبیر دیگر، پیرو خاندان رسالت بوده اند؛ چنان که ابن خلدون در ابتدای گزارش اجمالی از انشعابات شیعه، با تعبیر شیعه اهل البیت لعلیّ بن ابی طالب و بَنیه، درواقع، شیعه خاندان پیامبر علیه السلام را شیعه علی علیه السلام و فرزندان وی به شمار آورده است (ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج ۴، ص۵ ). بر این اساس، کاربرد شیعه در این گونه تعابیر، فرع بر کاربرد شیعه علی علیه السلام، در روند گذار از کاربرد لغوی به کاربرد اصطلاحی بوده است.
واژه شیعه به شکل مضاف به نام خاندان درباره گرایش رویارو با شیعه علی علیه السلام نیز کاربرد یافت؛ چنان که شیعه بنی امیه (طبری، ۱۳۸۷ق، ج ۶، ص۱۳۹) و شیعه آل ابی سفیان در جایگاه تعابیر دیگری از شیعه عثمان و یا شیعه معاویه قابل شناسایی است. در این میان، کاربرد شیعه آل أبی سفیان از زبان امام حسین علیه السلام در روز عاشورا بسیار آشناست؛ آنجاکه حضرت در نهیب به دشمن فرمودند: ای پیروان آل ابی سفیان! اگر دین ندارید و از رستاخیز نمی هراسید، دست کم در این دنیای خود آزاده باشید... (سیدبن طاووس، ۱۴۱۷ق، ص۷۱؛ ابن اعثم کوفی، ۱۴۱۱ق، ج ۵، ص۱۱۷).
جز این، شیعه آل الزبیر (مسعودی، بی تا، ص۲۷۱؛ ابن اعثم کوفی، ۱۴۱۱ق، ج ۶، ص۳۲۷)، که گاهی با تسامح شیعه الزبیر خوانده شده (ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج ۳، ص۲۶)، نمونه ای دیگر است که می تواند عنوانی برای حامیان سیاسی و محدود به دوران حاکمیت خاندان زبیری (۶۴ـ۷۳ق) به شمار آید. البته ایشان با پذیرش خلافت عبدالله بن زبیر، در اصل با امویان، و فقط در یک مقطع کوتاه، با مختار، که خود از شیعیان آل محمد علیه السلام بود (ابن اعثم کوفی، ۱۴۱۱ق، ج ۶، ص۲۱۸)، رویارو بودند.
همچنین واژه شیعه با اضافه به نام خاندان عباس، عموی پیامبر، با تعابیری همچون شیعه وُلْد العباس (طبری، ۱۳۸۷ق، ج ۸، ص۱۹۴؛ مؤلف ناشناخته، ۱۳۹۱ق، ص۴۰۳) یا ترکیب نسبتاً پرکاربرد شیعه بنی العباس (طبری، همان، ج ۷، ص۱۰۹؛ مؤلف ناشناخته، همان، ص۱۹۱) استعمال شده است.
کاربرد شیعه خاندان عباس پس از تثبیت خلافت عباسی، ناظر به حمایت سیاسی از دولت عباسی بود و در همین چارچوب، گاهی واژه شیعی به معنای عباسی به کار می رفت (سمعانی، ۱۳۸۲ق، ج ۸، ص۲۴۱؛ تستری، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۲). برای نمونه، مسعودی در اوایل سده چهارم هجری، نصربن ازهر را، که کارگزار متوکّل عباسی در مبادله اسرای مسلمان و رومی بود، شیعی و شیعه فرزندان عباس خواند (مسعودی، بی تا، ص۱۶۲).
در این حال، در مرحله دعوت به قیام و در ابتدای خلافت عباسی، ترکیب شیعه خاندان عباس بازگوی گرایش مذهبی بود و ایشان جزئی از کیسانیه و در اصل، جزئی از شیعه علی علیه السلام بودند. بر این اساس، در آغاز، مشروعیت خلافت عباسی به اندیشه امامت بلافصل علی علیه السلام بازمی گشت و عباسیان را از همراهی عموم شیعیان بهره مند می ساخت؛ چنان که در آغاز خلافت عباسی، داودبن علی خطاب به همگان و در فراخوان به پذیرش خلافت عباسی، گفت: پس از رسول خدا علیه السلام، در جایگاه خلافت، کسی شایسته تر از علی بن ابی طالب علیه السلام و سفّاح نایستاده است (یعقوبی، بی تا، ج۲، ص۳۵۰). سفّاح نیز به برتر و عادل تر بودن علی علیه السلام اذعان داشت (سیوطی، ۱۳۷۰، ص۲۵۸).
با گذشت زمانی نه چندان دراز، آن گاه که عباسیان درصدد تثبیت خلافت خود برآمدند، به روشنی دریافتند که پیوستگی مشروعیت خلافت آنان به امامت علی علیه السلام برایشان بسیار پرمخاطره است و می تواند سادات علوی را در قیام بر ضد آنان توانمند سازد.
از این رو، منصور عباسی در مکاتبه با محمد، مشهور به نفس زکیه، به انکار خلافت بلافصل علی علیه السلام پرداخت و مدعی شد که نیای او عباس، چون عموی پیامبر بوده، خلافت پیامبر به وی ارث رسیده است (طبری، ۱۳۸۷، ج  ۷، ص ۵۶۸ـ۵۷۱؛ مسکویه، ۱۳۷۹، ج ۳، ص۳۹۶ـ۴۰۰). این ادعای منصور، آشکارا پیوند میان شیعه آل عباس و تشیع علوی را گسست.
در دوران حکومت اموی، علویان و عباسیان در دشمنی با بنی امیه متحد بودند و بر پایه گزارشی، آنان همگی شیعه آل محمد علیه السلام نامیده می شدند؛ اما پس از آنکه عباسیان به قدرت رسیدند، بر علویان سخت گرفتند و پس از آن، کسانی که به امامت بنی علی علیه السلام معتقد بودند شیعه نام یافتند (حسینی، ۱۳۸۲ق، ص۱۳۳ـ۱۳۴). استفاده عباسیان از شعار الرضا من آل محمد علیه السلام (مؤلف ناشناخته، ۱۳۹۱ق، ص۲۰۰ و ۲۸۷)، خود گواه یکی بودن پیشینه ایشان است. سیوطی می نویسد: منصور نخستین کسی بود که فتنه میان عباسیان و علویان را برانگیخت، و پیش تر، آنان یکی بودند (سیوطی، ۱۳۷۰، ص۲۶۱). در این پژوهش، مکاتبه میان منصور و نفس زکیه اقدامی از سوی منصور برای گسست تشیع عباسی از تشیع علوی به شمار آمده است. در این حال، در برخی منابع، این گسست به خلیفه بعدی، مهدی، نسبت داده شده است (مؤلف ناشناخته، ۱۳۹۱ق، ص۱۶۵؛ ناشی اکبر، ۱۳۸۹، ص۱۹۱).
در این باره دو گزارش زیر شایان توجه است:
یکم. قاسم بن مجاشع، که یکی از نقیبان دوازده گانه و از رؤسای دعوت عباسی (بلاذری، ۱۴۱۷ق، ج ۱۲، ص۳۹۷ ؛ سمعانی، ۱۳۸۲ق، ج ۱۳، ص۸) و میان شیعیان عباسی امام جماعت (طبری، ۱۳۸۷ق، ج ۷، ص۳۶۳،۳۶۶و۳۶۷) و عهده دار منصب قضا (همان، ص۳۸۱) بود ، در همان حال که مهدی عباسی را وصی خود قرار داد، در وصیت نامه خود نگاشت: قاسم بن مجاشع... شهادت می دهد که... علی بن ابی طالب وصی رسول خدا علیه السلام و وارث امامت پس از اوست. بنا به این گزارش، این وصیت نامه بر مهدی عرضه شد و هنگامی که به این قسمت رسید، آن را انداخت و دیگر به آن نگاه نکرد (همان، ج ۸، ص۱۷۶؛ مسکویه، ۱۳۷۹ق، ج ۳، ص۴۸۲و۴۸۳).
دوم. هشام بن حکم خطاب به یونس، در تبیین فرمان امام کاظم علیه السلام به وی مبنی بر بحث و مناظره نکردن، گفت که آن فرمان، در ایام خلافت مهدی بود که بر فرقه ها و مذاهب سخت گیری می شد و کسی به نام ابن مفضّل (یا ابن مقعَد) اصناف فرقه ها را برای مهدی نگاشت و آن نگاشته بر مردم خوانده شد.
در این گفت وگو، یونس در تأیید سخن هشام، به وی گفت که در دو جا (دو بار) شنیده است که آن نگاشته بر مردم خوانده می شد، و با اشاره به متن آن نگاشته، از فرقه هایی همچون زُراریه، عماریه و یعفوریه یاد کرد که در آن متن، وجود فرقه هایی به این اسامی ادعا شده بود (طوسی، بی تا، ج۲، ص۵۴۲).
در جمع بندی، می توان گفت که فرایند گسستنِ تشیع عباسی از تشیع علوی از زمان منصور آغاز شد، اما چنان که در گزارش نخست در وصیت نامه قاسم پیداست، گرایش به تشیع علوی حتی میان بزرگان عباسی رواج یافت، و مهدی در رویکرد به مرزبندی گرایش های مذهبی و شکل بخشیدن به مذهب رسمی عباسی - که گزارش دوم اشاره به چنین رویکردی دارد - به احتمال زیاد، آشکارا تشیع عباسی را از تشیع علوی گسست.
همچنین باید دانست که ادعای منصور مبنی بر خلافت وراثتی عباس، زمینه را برای به وجود آمدن گرایش مذهبی جدیدی مبنی بر امامت بلافصل و بی واسطه عباسیان فراهم ساخت؛ چنان که در معرفی فرقه راوندیه به همین گرایش تصریح شده است (مسعودی، ۱۴۰۹ق، ج ۳، ص۲۳۶؛ نوبختی، ۱۳۵۵ق، ص۳۶؛ ناشی اکبر، ۱۳۸۹، ص۱۹۱). البته چنین گرایشی به سبب تعارض با عقاید عامّه اهل سنت دوام و اشاعه نیافت و در نتیجه، کاربرد شیعه خاندان عباس در مراحل بعدی، به حمایت سیاسی از عباسیان - که پیش از این بیان شد- محدود ماند.
در پایانِ شناسایی مهم ترین نمونه های کاربرد مضاف شیعه، یادآوری می شود که نمونه ای دیگر از این کاربرد به شکل شیعتی (شیعیانِ من) و شیعتنا (شیعیانِ ما) از زبان اهل بیت علیه السلام گزارش شده است که پس از این، در شناختِ نقش اهل بیت علیه السلام در فرایند شکل گیری اصطلاح شیعه بدان اشاره می شود.
کاربرد مفرد شیعه به مثابه یک اصطلاح
پیش از این، نمونه هایی از کاربردهای شیعه به شکل مضاف شناسایی شد. حال باید دانست که ترکیب شیعه علی علیه السلام به دنبال فراوانی و غلبه استعمال نسبت به دیگر نمونه های مضاف، به تدریج به این ویژگی رسید که هر گاه الشیعه (شیعه به شکل مفرد) گفته می شد، به همین مورد، یعنی شیعه علی علیه السلام (شیعه به شکل مضاف به نام علی علیه السلام) تبادر می یافت و بدین سان، واژه الشیعه به یک اصطلاح (Term) برای شیعه علی علیه السلام تبدیل شد. به دیگر بیان - چنان که پیش تر گذشت - در آغاز، شیعه به شکل مفرد (الشیعه) به معنای گروه بود.
بر این اساس، چنانچه نشانه و قرینه ای وجود داشت، روشن می شد که منظور از آن، کدام گروه (پیروان چه کس یا کسانی) است؛ اما هنگامی که الشیعه تبدیل به یک اصطلاح شد، بدون نیاز به قرینه روشن بود که منظور، شیعه علی علیه السلام است و کاربرد شیعه در متون عربی همراه با الف و لام به طور مشخص اصطلاحی برای پیروان علی علیه السلام شد (جعفریان، ۱۳۸۵، ص۱۹).
در اصطلاح شدنِ الشیعه در شیعه علی علیه السلام، بر دو نکته باید پای فشرد:
نخست اینکه با پیدایش اصطلاحاتی همچون عثمانیه و سپس اهل سنت، که جایگزین شیعه عثمان، شیعه معاویه، شیعه بنی امیّه و شیعه بنی العباس شد، این زمینه فراهم شد که واژه شیعه درباره این گروه ها، که رویارو با علی علیه السلام و فرزندان ایشان بودند، کمتر استفاده شود و در برابر، درباره پیروان علی و فرزندان او علیه السلام (با تعبیر شیعه علی علیه السلام و نمونه های تابع آن مانند شیعه علی و وُلده علیه السلام) به فراوانی استفاده شود. در نتیجه، به تدریج، وضعیت به گونه ای شد که الشیعه به پیروان علی و فرزندان او علیه السلام متبادر شد.
دوم و مهم تر، ریشه دار بودن ترکیب شیعه علی علیه السلام بود. پیش تر گذشت که این ترکیب از احادیث نبوی برگرفته شده و رسول خدا علیه السلام واژه شیعه را فقط درباره یاران علی علیه السلام فرموده است. دراین باره نیز باید افزود که در همان عصر نبوی، صحابیانی همچون سلمان، ابوذر، عمّار و مقداد، شیعه علی علیه السلام خوانده می شدند (اشعری قمی، ۱۳۶۰، ص۱۵) و پیامبر اکرم علیه السلام به صراحت، شیعه علی علیه السلام را دارای جایگاهی ممتاز معرفی کرده بود (مسعودی، ۱۴۰۹ق، ج ۲، ص۴۲۸).
بر این اساس، کاربرد واژه شیعه میان پیروان اهل بیت علیه السلام مبتنی بر یک نگرش اصیل و حتی قدسی بود، تا آنجا که در روایتی از امام باقر علیه السلام، تصریح شده که واژه شیعه را خداوند متعال نام شیعیان قرار داده، و نامی ستودنی دانسته شده است: لیهنکم الاسم الذی نحلکم الله تعالی إیّاه... (قاضی نعمان، بی تا، ج۳، ص۴۶۹). این در حالی است که استعمال این واژه درباره دیگران (پیروان کسانی جز علی و فرزندان او علیه السلام) استعمال لغوی محض بوده و هرگز مبتنی بر نگرش یادشده نبوده است.
درباره شکل گیری نگرش قدسی به کاربرد شیعه، که خود زمینه ساز تبدیل الشیعه به یک اصطلاح برای پیروان اهل بیت علیه السلام شد، باید بر نقش بسیار مهم اهل بیت علیه السلام پای فشرد. خطاب امیرمؤمنان علی علیه السلام به یاران خویش با عبارت شیعتی به معنای پیروان من (ابن ندیم، ۱۳۹۳ق، ص ۲۲۳؛ منقری، ۱۳۸۲ق، ص۵)، و یا خطاب برخی امامان علیه السلام با عبارت شیعتنا به معنای پیروان ما (کلینی، ۱۳۶۷، ج۱، ص۳۸۹؛ صدوق، بی تا الف، ص۲ـ۴، ۸، ۱۱، ۱۴، ۱۷، ۱۸، ۲۸، ۲۹، ۳۲، ۵۰ و۵۱)، در همان حال که بیانی بسیار عاطفی و مودت آمیز بود، تأکید بر استفاده از واژه شیعه را نشان می دهد. این تأکید تا بدان جا بود که امیرمؤمنان علی علیه السلام با به کار بردن واژه الشیعه (به شکل مفرد)، به بیان ویژگی های لازم در فرد شیعی پرداختند (اسکافی، ۱۴۰۲ق، ص۲۴۱؛ صدوق، بی تا الف، ص۱۱) و امام صادق علیه السلام شیعه (الشیعه) را مایه شرافت دین خواندند (صدوق، بی تا ب، ص۹).
یکی از پژوهشگران به درستی، نامه ارسالی شیعیان کوفه به امام حسین علیه السلام در تسلیت شهادت امام حسن علیه السلام را قدیمی ترین سند مکتوب دانسته که در آن، اصطلاح الشیعه برای پیروان اهل بیت علیه السلام به کار رفته است.
گفتنی است که در متن آن نامه، عبارت ... هذه الشیعه... آمده، و این عبارت در برابر ... هذه الاُمّه عامه... قرار گرفته است (جعفریان، ۱۳۸۵، ص۱۹). با توجه به زمان شهادت امام حسن علیه السلام، این سند ناظر به نیمه سده نخست هجری است. در این حال، باید دانست در آغاز این نامه، عبارت ... للحسین بن علی علیه السلام من شیعته و شیعه أبیه امیرالمؤمنین... (یعقوبی، بی تا، ج۲، ص۲۲۸) خود می تواند یک قرینه به شمار آید.
در این باره، صرف نظر از سند مکتوب، می توان به سند شفاهی کهن تری از سخن امیرمؤمنان علی علیه السلام دست یافت. این سند، که از سوی ابوجعفر اسکافی معتزلی (م ۲۴۰ق) و نیز به فراوانی در متون شیعی گزارش شده است، به احتمال زیاد، ناظر به دوران خلافت علی علیه السلام، و کهن تر از سند مکتوب یادشده است. بنابه این گزارش، امیرمؤمنان علی علیه السلام ویژگی های سیمای شیعه (الشیعه) را بیان، و شیعه بودن گروهی را که چنان ویژگی هایی نداشتند، انکار کرده است: لا أری علیکم سیماء الشیعه... (اسکافی، ۱۴۰۲ق، ص۲۴۱؛ صدوق، بی تا الف، ص۱۱). این گزارش افزون بر اینکه سندی شفاهی برای کاربرد الشیعه در جایگاه یک اصطلاح برای شیعه علی علیه السلام است (منتظری مقدم، ۱۳۸۲)، نقش امیرمؤمنان در تثبیت این اصطلاح و هویت بخشی مفهومی به آن را آشکار می سازد.
​در این باره، باید توجه داشت که اصطلاح شدن الشیعه برای شیعه علی علیه السلام، در هر زمانی که رخ داده باشد، ناظر به کاربرد مطلق و بدون قرینه بوده، و استعمال واژه الشیعه همراه با قرینه درباره دیگر گروه ها را نفی نمی کرده است؛ چنان که در گزارشی از فعالیت داعیان عباسی، واژه الشیعه به کار برده شده (طبری، ۱۳۸۷ق، ج ۷، ص۳۶۷) و منظور، شیعه خاندان عباسی بوده است. همچنین اصطلاح شدن الشیعه برای شیعه علی علیه السلام مانع کاربرد لغوی مضاف در دیگر موارد نبوده است.

منبع: http://www.dinpajoohan.com/article15208.html