در سال ۶۹ پس از میلاد، وسپاسیان (Vespasian) پس از یک سال جنگ داخلی، امپراتوری روم را در دست گرفت. یکی از اولین اقدامات وی پس از به دست گرفتن امپراتوری روم، بازسازی بخشهایی از روم بود که در طی جنگها و منازعات، آسیب دیده بود. یکی از کارهایی که او شروع کرد، ساخت یک استادیوم بزرگ و باشکوه بود. این آمفیتئاتر یا تماشاخانه که با عنوان آمفیتئاتر فلاویان (Flavian) نیز شناخته میشد، به بزرگترین مرکز سرگرمی عمومی در امپراتوری روم و در نهایت، سمبل شهر رم تبدیل شد. این بنا برای مدت ۱۸ قرن به عنوان بزرگترین آمفیتئاتر دنیا شناخته میشد. امروزه ما این شاهکار معماری و مهندسی رومی را با نام کولوسئوم میشناسیم.
در سال ۶۴ میلادی، در هنگام فرمانروایی نرون، شهر رم با آتشسوزی مهیب و ویرانگری مواجه شد. شایعاتی منتشر شده بود که امپراتور نرون، خودش آتشسوزی را آغاز کرده است تا زمینهای اطراف را برای ساخت باغها و قصر جدید خودش، آماده کند. بعدها در همین باغ بود که وسپاسیان تصمیم گرفت کولوسئوم را بسازد. او با این کار میخواست نشان دهد که قصد دارد بخشهایی از سرزمین را که امپراتور قبلی تحت مالکیت خود در آورده بود، به اموال عمومی بازگرداند.
مراحل ساخت و ساز تماشاخانه
ساخت و ساز این تماشاخانه در سال ۷۲ میلادی، زمانی که دریاچهی مصنوعی باغ تفریحی پادشاه قبلی پر شد، آغاز شد. شکل ظاهری این بنا به شکل یک بیضی بزرگ طراحی شده بود که ۱۸۷ متر قطر بزرگ و ۱۵۵ متر قطر کوچک آن بود و بر روی فونداسیونی به عمق ۱۲ متر قرار میگرفت. دیوارهای خارجی بنا از بلوکهای سنگ آهک متخلخل تراورتن ساخته شد. این بخش در واقع از طاقهایی تشکیل شده که در میان ستونها قرار گرفتهاند. دیوار سه لایه دارد.
هر سطح دیوار دارای نوع متفاوتی از ستون است. در ستونهای طبقهی اول یا طبقهی نزدیک به زمین از سبک دوریکا (Doric)، در طبقهی دوم از سبک ایونیک (Ionic)، و در طبقهی سوم از سبک قرنتی (Corinthian) که نزدیک به سبک کلاسیک یونان بود، استفاده شده است.
پس از این که وسپاسیان در سال ۷۹ میلادی از دنیا رفت، پسرش امپراتور تیتوس (Emperor Titus) طبقهی چهارمی به این بنا اضافه کرد. این طبقه طاق نداشت، اما دارای پنجرههای کوچک مستطیل شکل بود. ستوننماهای قرنتی (ستونهای برجستهی مربعشکل) در نمای طبقهی چهارم به کار رفتهاند. این بخش آخر، ارتفاع این آمفیتئاتر را به ۴۹ متر رساند. در قسمت زیرین کف تماشاخانه، زیرزمینی دو سطحی تحت عنوان هیپوژه (hypogeum) قرار داشت. در واقع این زیرزمین جایی بود که افراد و حیوانات در انتظار میماندند تا وارد زمین مسابقه یا نمایش شوند.
حداقل هشتاد راهروی عمودی در این قسمت وجود داشت که امکان دسترسی به سطح زمین را با استفاده از مجموعهای از ماشینهای پیشرفتهی هیدرولیکی فراهم میکرد. از این طریق، حیوانات و افراد با استفاده از بالابرهایی به سطح کولوسئوم راه پیدا میکردند. حیوانات عظیمالجثه مانند فیل نیز با استفاده از سطح شیبدار جابهجا میشدند. سقف این زیرزمینها با الوار پوشانده شده و روی آن لایهای از شن قرار گرفته بود که کف کولوسئوم را تشکیل میداد.
این زیرزمینها از طریق راههای زیرزمینی به برخی از ساختمانهای اطراف راه داشتند. این امکان سبب میشد که امپراتور و سایر بزرگان بتوانند از طریق این راههای زیرزمینی و از ساختمانهای اطراف به کولوسئوم بروند بدون این که مجبور باشند در میان جمعیت ظاهر شوند و در بین آنها حرکت کنند. مسیرهای زیرزمینی دیگری نیز وجود داشت که به محل نگهداری گلادیاتورها و اسطبلهای اطراف کولوسئوم راه داشت.
محل نشستن تماشاچیان
چیدمان و ترتیب محل نشستن تماشاچیان در کولوسئوم، به نوعی نمایانگر نحوهی طبقهبندیهای اجتماعی در جامعهی روم است. امپراتور، یک جایگاه خاص و فاخر در نزدیکی زمین استادیوم برای خود و مهمانانش داشت. سایر صندلیهای نزدیک به زمین در اطراف استادیوم به سناتورها تعلق داشت.
در قسمت پشتی آنها، طبقهی اشراف جای داشتند که با عنوان equestrians شناخته میشدند. طبقهی بعدی برای شهروندان عادی بود که با عنوان plebeians شناخته میشدند. افراد ثروتمندتر، نزدیکتر به زمین و در بخشی به نام immum مینشستند و افرادی که به لحاظ مالی ضعیفتر بودند پشت سر آنها در قسمتی به نام summum جای میگرفتند.
در بالاترین قسمت یعنی طبقهی چهارم نیز، بخشی به نام maenianum secundum in legneis وجود داشت که افراد عادی، فقیران، بردهها و زنان میتوانستند روی نیمکتهای چوبی بنشینند. در بالاترین قسمت سازه یعنی درست روی طبقهی چهارم ، سایبان بزرگی تحت عنوان ولاریوم (velarium) وجود داشت که در صورت نیاز آن را روی صندلیها مستقر میکردند تا تماشاگران از تابش آفتاب در امان بمانند.
طبق برخی از مستندات تاریخی، این تماشاخانه ظرفیت ۸۷ هزار نفر را داشته است. البته تحقیقات امروزی نشان میدهد که این مقدار بین ۵۰ هزار تا ۵۵ هزار نفر بوده است. به هر حال، با وجود چنین جمعیت زیادی، طراحان قدیمی نیز با مشکلاتی مشابه مشکلات معماران استادیومهای امروزی روبهرو بودهاند. راههای ورودی و گذرگاهها باید بزرگ و متعدد طراحی میشدند تا در صورت وقوع شرایط اضطراری افراد بتوانند به سرعت تماشاخانه را تخلیه کنند. به همین منظور، برای کولوسئوم ۸۰ ورودی/خروجی در پایینترین طبقه طراحی شده است. چهار ورودی برای افراد عالیرتبه و بقیهی ورودیها برای افراد عادی در نظر گرفته شده است. قطعاتی سفالی که جایگاه صندلیها روی آن مشخص شده بوده، به عنوان بلیت به تماشاچیان عرضه میکردند.
اسم اصلی این بنا آمفیتئاتر فلاویان بود، چرا که فلاویوس نام خانوادگی دو امپراتوری بود که آن را ساختند؛ وسپاسیان و تیتوس. نام کولوسئوم احتمالا برگرفته از مجسمهی غول پیکری از نرون است که در کنار این سازه وجود داشته است. پس از اینکه حکومت نرون به پایان رسید، پادشاهان بعدی شکل ظاهری تندیس را تغییر دادن تا شبیه به آپولون، یکی از خدایان رومی، شود. به این ترتیب بود که نام کولوسئوم با این آمفیتئاتر گره خورد و روی این بنا باقی ماند، حتی بعد از نابودی تندیس که در قرن پنجم میلادی به وقوع پیوست.
کولوسئوم، محلی برای سرگرمی عمومی
شاید یکی از رایجترین برنامههایی که در این تماشاخانه برگزار میشده، نبرد گلادیاتورها باشد. گلادیاتورها، جنگندههای مسلحی بودند که باید تا سر حد مرگ در زمین برای سرگرمی حضار مبارزه میکردند.
مبارزهی حیوانات نیز یکی دیگر از مسابقات رایج در این تماشاخانه بود که به آن وناسیون (venatio) میگفتند. این مبارزات معمولا با طراحیهای صحنهی پیشرفتهای برگزار میشدند تا محیط طبیعی زندگی حیوانات را القا کنند. حیوانات گوناگون از مکانهای مختلفی چون آفریقا و خاور میانه به این مکان منتقل میشدند تا در نمایشهای گوناگون از آنها استفاده شود. تعداد زیادی شیر، ببر، خرس، کرگدن، اسب آبی، فیل، زرافه و کروکودیل در این استادیوم، در جریان این مبارزات کشته شدند.
میگویند زمانی که امپراتور تراژان (Trajan)، جشن پیروزی خود در داکیه (Dacia) در سال ۱۰۷ میلادی را در این تماشاخانه برگزار کرد، از ۱۱ هزار حیوان و ۱۰ هزار گلادیاتور استفاده کرده بود.
گلادیاتورها معمولاً محکومان و مجرمان و اسیران جنگی بودند. به آنها آموزشهای خاصی در زمینهی هنرهای رزمی در مدارس گلادیاتوری داده میشد. مدارسی که رومیان ثروتمند آنها را اداره میکردند. البته بیشتر این گلادیاتورها جان خود را در جریان مبارزات از دست میدادند و فقط تعداد کمی از آنها که واقعا قدرتمند بودند و میتوانستند از نبردها جان سالم به در ببرند زنده میماندند و به عنوان قهرمان شناخته میشدند.
رومیان به این سرگرمیهای خشونتآمیز علاقهی خاصی داشتند. شنهای کف تماشاخانهی کولوسئوم بعد از مسابقات تماما به خون آغشته میشد. علاوه بر مبارزات تا سرحد مرگ گلادیاتورها و صحنههای شکار حیوانات درنده، از این تماشاخانه برای برگزاری مراسم اعدام افراد مختلف نیز استفاده میشده است. این افراد محکوم به مرگ به شیوههای مختلفی کشته میشدند؛ یا با شمشیر یا با پرتاب تیر یا قرار گرفتن سر راه شیرهای گرسنه.
طبق گزارشهای قدیمی، کف این تماشاخانه طوری طراحی شده بود که امکان ذخیرهی آب برای اجرای جنگهای navalia proelia یا جنگهای دریایی شبیهسازیشده را داشته است. البته امکان تهیهی آب از قناتهای اطراف برای اجرای چنین نمایشهایی وجود داشته، اما باستانشناسان امروزی هنوز به این نتیجه نرسیدهاند که چطور کف این تماشاخانه ضدآب طراحی شده تا آب را در خود نگه دارد و وارد بخشهای زیرزمینی نشود. عدهای معتقد هستند که این جنگهای دریایی در محل دیگری برگزار میشده است. برخی دیگر نیز اعتقاد دارند که این جنگها در سالهای ابتدایی و قبل از ساخت زیرزمینهای بنا انجام میگرفته است.
داستان دیگری میگوید که تعداد زیادی از اولین ایمانآورندگان به دین مسیحیت در این تماشاخانه به قتل رسیدهاند. اما مطالعات تاریخی نشان میدهد که این قتل عام در تماشاخانهی Circus Flaminius در کنار رود تیبر انجام شده است.
آخرین بازیها در کولوسئوم
در سال ۳۱۲ میلادی، امپراتور کنستانتین به دین مسحیت گروید و پایتخت خود را به قسطنطنیه منتقل کرد. پس از آن، شهر رم با رکود مواجه شد و مبارزات گلادیاتوری نیز در سال ۴۰۴ پایان یافت. این بنا برای مدت محدودی به عنوان کلیسا استفاده میشد و سپس دیواری به دور آن کشیده شد و به عنوان قلعه به کار میرفت.
پس از اینکه در جریان یک زلزله، نیمی از دیوار خارجی بنا فرو ریخت، این سازهی عظیم به متروکه تبدیل شد. بقایای این ساختمان تا مدتها به معدن سنگ تبدیل شده بود. مردم برای ساخت بناهای دیگر از قطعات سنگی آن استفاده میکردند. در سال ۱۷۴۴، پاپ بندیکت چهاردهم به این رویه پایان داد، چرا که این مکان را جایگاه مقدسی میدید.
امروزه بنای کولوسئوم در قلب رم قرار دارد. با وجود اینکه یکسوم از بنای اصلی آن فروریخته، اما بنا هنوز شکوه و عظمت خود را حفظ کرده است. سالانه هزاران گردشگر از این تماشاخانهی رومی دیدن میکنند و عظمت و شکوه آن را میستایند.
حقایقی جالب دربارهی کولوسئوم
- این آمفیتئاتر بزرگ، مساحتی در حدود ۶ جریب را در بر میگیرد؛ چیزی حدود ۲۴ هزار مترمربع.
- ورودی این آمفیتئاتر برای اجرای مسابقات رایگان بوده است.
- محیط بیرونی بنا ۵۴۵ متر است. این تماشاخانه ۵۰ متر ارتفاع، ۱۸۹ متر بلندی و ۱۵۶ متر عرض دارد.
- در زمین تماشاخانه ۳۶ دریچه وجود داشته که از آنها برای اجرای جلوههای ویژه استفاده میشده است.
- از حیوانات مختلفی برای اجرای نمایش در این آمفیتئاتر استفاده میکردند که از گوشه و کنار امپراتوری روم به محل کولوسئوم منتقل میشدند. تنوع این حیوانات، عظمت امپراتوری روم را نشان میدهد.
- در برگزاری نمایشها از حیواناتی چون شیر، ببر، کفتار، اسب آبی، کرگدن، تمساح، شترمرغ، بز کوهی، خرس و گورخر استفاده میشده است.
- بیش از بیست نوع گلادیاتور وجود داشته است.
- رومیان از این تماشاخانه برای برگزاری مراسم مختلفی استفاده میکردند. مراسمی چون نمایش مبارزات گلادیاتورها، نمایش مبارزهی حیوانات وحی، سرگرمیهای نمایشی، اعدام، مراسم مذهبی، نبردهای دریایی ساختگی، بازآفرینی صحنههای پیروزیهای مشهور رومیان.
ساخت آمفیتئاتر کولوسئوم چند دلیل دارد:
- به عنوان هدیهای به شهروندان رومی به منظور افزایش محبوبیت خاندان فلاویان.
- اجرای سرگرمیها و نمایشهای مختلف برای ایجاد تفریحات و سرگرمی برای پلبهای (Plebs) یاغی (پلبها یا پلبینها به اهالی غیربومی روم باستان که بعدها ساکن این سرزمین شدند، اطلاق میشد).
- به کاربردن و نمایش آخرین تکنیک های مهندسی رومی به دنیا و به رخ کشیدن قدرت امپراتوری روم.
قسمت های بیرونی آمفی تئاتر فلاویان از تراورتن و بخشهای داخلی آن از توفا (نوعی سنگ رسوبی) و آجر ساخته شده است. ستونهای اصلی آن از جنس مرمر هستند.
در ساخت این تماشاخانه، بردهها بهعنوان کارگر و گروههای حرفهای متشکل از سازندگان، مهندسان و دکوراتورها، مهارتهای خود را به نمایش گذاشتهاند.
برای اجرای نمایشها، بلیطهایی در بین مردم توزیع میشد. روی هر بلیط شمارهی صندلی، شمارهی ردیف و شمارهی ورودی حک شده بود. مراسم و مسابقات افتتاحیه و برخی رویدادهای دیگر در کولوسئوم بیش از صد روز طول میکشیدند.
در پایان روز، گلادیاتورهای کشته شده از Porta Libitinensis یا دروازهی مرگ عبور داده میشدند و در مکانی به نام اسپولیاریوم (Spoliarium) اسلحه و زرهی آنها به لانیستا، صاحب گلادیاتور مرده، تحویل داده میشد.
آرهنا، یا زمین مبارزهی آمفیتئاتر، ۸۷ متر طول و ۵۵ متر عرض داشت و با ۱۵ سانتیمتر شن پوشانده شده بود. ورودیها و خروجیهای متعددی در آرهنا وجود داشت. پورتا ساناویواریا Porta Sanavivaria دروازهی زندگی بود، جایی که افراد شکست خوردهای که جان سالم به در برده بودند از آن عبور میکردند. پورتا لیبیتینا (Porta Libitina) یا دروازهی مرگ برای عبور مردگان و اعدامشدگان بود. Porta Triumphalis دروازهای بود که افراد پیروز در جنگ از آن عبور میکردند.
- تخمین میزنند ۷۰۰ هزار انسان و یک میلیون حیوان در این آمفیتئاتر جان خود را از دست دادهاند.
- ساخت این تماشاخانهی عظیم کمتر از ده سال طول کشیده است.
- ورودی این آمفیتئاتر و همچنین غذای تماشاچیان رایگان بود.
- بعد از اینکه بخشهایی از کولوسئوم در زلزله ویران شد، از قطعات جداشدهی آن برای ساخت کلیسای سنت پیتر استفاده شد.
- ری چارلز، پل مککارتنی، بیلی جوئل و التون جان کنسرتهایی در کولوسئوم اجرا کردهاند.
- بیش از صدهزار مترمکعب سنگ تراورتن برای ساخت دیوارهای خارجی کولوسئوم به کار رفته که بدون استفاده از ملات و با ۳۰۰ تن بست آهنی روی هم نگه داشته شدهاند.
- تخمین میزنند که ۱۰۰ هزار متر مکعب سنگ مرمر در ساخت این تماشاخانه به کار رفته است.
