قصاید قاآنی

ای بت سیمین بناگوش ای به تن چون سیم خام

ای دو زنگی طره‌ات را عنبر و ریحان غلام

مه نمایی ازگریبان سرو پوشی در حریر

گل‌گذاری زیر سنبل نور بندی در ظلام

پستهٔ خندان تو چون تُنگ شکر دلفریب

رستهٔ دندان تو چون سلک‌گوهر با نظام

بسکه سر تا پا لطیفی هیچ عضوت را ز هم

می‌نشاید فرق ‌کردن ‌کاین ‌کدامست آن‌ کدام

قامتست این یا قیامت عارضست این یا قمر

صورتست این یا معانی شکرست این یا کلام

ها بجنبان زلف تا باد صبا آید به رقص

هی بیفشان موی تا مرغ هوا افتد به دام

موی بگشا تا دگر هرگز نگردد شام صبح

روی بنما تا دگر هرگز نگردد صبح شام

طرهٔ تو مغربست و چهرهٔ تو آفتاب

. چهره بنما سهل باشدگو قیامت‌کن قیام

تا به‌کی در حجره پنهانی چو غلمان در بهشت

آخر ای نوباوهٔ حورا یکی بیرون خرام

فکر ننگ و نام تاکی چنگ و جام آور به‌کف

چنگ و جام ار هست باقی‌گو نباشد ننگ و نام

عیش می‌روید به جای لاله امروز از زمین

وجد می‌بارد به جای ژاله امروز از غمام

روز مولود شهنشاهست و در روزی چنین

هرکه غمگینست بر وی زندگی بادا حرام

در چنین روزی ‌که خون از وجد می‌جوشد به تن

در چنین روزی‌که می از شوق می رقصد به جام

در چنین روزی که می‌جنبد ز وصل دوست دل

در چنین روزی‌که می‌پرد ز شوق جام‌کام

باده باید آنقدر خوردن ‌که جای خون و خوی

می‌دود اندر عروق و می‌تراود از مسام

لیک من از تنگدستی چون ندارم وجه می

مست سازم خویش را از مدحت صدر انام

آفتاب دین و دولت حکمران شرق و غرب

آسمان ملک و ملت اعتضاد خاص و عام

صدر اعظم بدر عالم شمس ملت تاج ملک

غیث دولت غوث دین کان کرم کهف کرام

آنکه‌ کاخش از حوادث دهر را دارالامان

وانکه بزمش از سوانح خلق را دارالسلام

نامهٔ اقبال و دولت را به نامش افتتاح

دفتر اجلال و شوکت را به تیغش اختتام

روز مهرش سرو و سنبل روید از صحرا وکوه

گاه جودش سیم وگوهر ریزد از دیوار و بام

سنگ را بیجاده سازد حزمش از یک التفات

خاک را فیروزه سازد عزمش از یک اهتمام

خامهٔ او ظم صد لشکر دهد از یک صریر

خاطر او فتح صدکشورکند از یک مسام

خلق را نگذاشتی یک لحظه جودش‌گرسنه

گر ز امر حق نبودی فرض بر مردم صیام

پشه‌یی را باد اگر در عهد او سیلی زند

خشم او تا روز حشر از بادگیرد انتقام

تا نظام ملک و دین را گشت ‌کلک او کفیل

تیرها درکیش ماند و تیغها اندر نیام

ای دل و دست ترا دریا وکان نایب مناب

ای رخ و رای ترا خورشید و مه قایم مقام

هر جبینی راکه نبود داغ مهرت بر جبین

باز زی پشت پدر برگردد از زهدان مام

گرمی مهر تو مور و مار را کردست صید

نرمی نطق تو وحش و طیر راکردست رام

عاجزی از مالش موری اگرچه قادری

کز دو تار مو نمایی بر سر شیران لجام

برگها با نظم می‌رویند از اطراف شاخ

نوبهار عدلت از بس داده‌گیتی را نظام

مهر تو در هیچ دل نگذاشت جای آرزو

بسکه شادی بر س شادی همی جست ازدحام

زر ز جودت خوار شد چندانکه زال زر ز خشم

زانزجار این لقب نفرین‌کند بر جان سام

صاحبا صدرا حدیثی طرفه دارم‌گوش‌کن

زار و پژمان زال زر را دوش دیدم در منام

گفتمش زار از چه‌ای‌؟‌گفتا شنیدستم‌که زر

از سخای خواجه شد چون خاک ره بی‌احترام

وینک اندر دخمهٔ تاری ز ننگ این لقب

هر زمان از خشم نفرینها کنم بر جان سام

بر کمال قدرت یزدان بس این برهان تو

بر یکی مسندکنی جا با دو عالم احتشام

فقر را زافراط جودت بر گلو گیرد فواق

خلق را از بوی خلقت در مشام افتد زکام

تا حکیمان را حکایت از حدوثست و قدم

تا فقیهان را روایت از حلالست و حرام

ناصرت بادا شهنشه یاورت بادا خدای

کشورت بادا به فرمان اخترت بادا به ‌کام

چو شد ز اختران دوش این سبز طارم

درآگین چو اورنگ فیروزهٔ جم

کنار افق از شفق ‌گشت رنگین

چو پهلوی سهراب از تیغ رستم

کواکب پس هم فروزان ز مشرق

چو موج پیاپی‌که برخیزد از یم

تو گفتی‌ کنار منست از جواهر

چو بازآیم از بزم شاه مکرم

به خادم زدم بانگ‌ کز کید گیتی

چه‌پیچم‌به‌خود سخت‌چون‌موی دیلم

چه امشب خورم غم که فردا چه زاید

ازین صبح اشهب وزین شام ادهم

چو بگزایدم روح چه خار و چه‌گل

چو بفزایدم رنج چه شهد و چه سم

کبابم ده امشب ز ران پلنگان

وز‌ان‌ می که ‌سرخست ‌چون‌ چشم‌ ضیغم

به ساقی بگو تا دهد بوسه با می

به مطرب بگو تا زند زیر با بم

که تا من چنان مدح خسرو نمایم

که از شوق نامش سخن گویم ابکم

مرا نیست‌کاری به جز مدح خسرو

پس از مدح شه مدح دستور اعظم

مرا چه‌که اورگنج شهریست ویران

مرا چه‌که خوارزم ملکیست معظم

مرا چه‌ که نامد سجستان مسخر

مرا چه که نبود بخارا منظّم

نه خاقان چینم نه با او برادر

نه چیپال هندم نه با او پسر عمّ

مرا چه‌که از هند نارند شکر

مرا چه‌که در چین نبافند ملحم

چو بشنید خادم ز من این سخنها

ز جا جست ز انسان ‌که صیدی‌ کند رم

مئی دادم از جوهر جان چکیده

به رنگ شقایق به بوی سپر غم

چو رنگ من از چهر من‌ گشت پیدا

نگارم درآمد ز در شاد و خرم

رخش یک چمن گل لبش یک قدح مل

گلش غالیه‌بو ملش غالیه‌شم

خطش درع و صورت سپرموی جوشن

قدش رمح و مژگان سنان زلف پر چم

چو رخسار پیران به زلف اندرش چین

چو چنگال شیران به جعد اندرش خم

سیه نقطه افتاده در پیش زلفش

وزان نقطه دالش شده ذال معجم

به دنبال آهوی چشمش ز هرسو

دو چشم دوان چون دوکلب معلم

به‌کنج لبش خال‌گفتی نشسته

بلال حبش بر لب چاه زمزم

حدیثش چنان روح‌پرورکه‌گفتی

میان لبش خفته عیسی بن مریم

مراگفت در حیرتستم‌که‌گیتی

ترا از چه دارد عزیز و مکرّم

بدین چهر ننگن و این ریش رشکین

چسان شد ترا ملک دانش مسلم

چه جادو نمودی چه اعجازکردی

که دایم بود برک عیشت فراهم

و دیگر به خود بر چه افسون دمیدی

که آزادگشتت تن از تب دل از غم

تنت زآتش تب چنان بد گدازان

که جان شریر از شرار جهنم

ز سودا رخت تار چون چشم شاهین

ز صفرا لبت تلخ چون زهر ارقم

بگفتم نخستین از آنم‌ گرامی

که هستم ثناخوان شاه معظم

و دیگر تب از پیکرم زان جدا شد

که کردم به‌بر خلعت صدر اعظم

غیاث ملل غوث دین غیث دولت

که رایش به اسرار غیبست ملهم

همش علم آصف همش حلم احنف

همش فضل جعفر همش جود حاتم

نهالیست بارش همه بر و احسان

محیطیست جودش همه دُرّ و درهم

چو ادوار افلاک جودش پیاپی

چو انوار خورشد فیضش دمادم

زهی‌کار حاسد زکین توکاسد

خهی حال در هم زیار تو در هم

بود درد قهر ترا مرگ درمان

بود زخم عنف ترا زهر مرهم

گه جودت از خاک زرین دمدگل

گه مدحت از کام مشکین جهد دم

عتاب تو و کوه مهتاب و کتان

عطای تو و آز خورشید و شبنم

تویی حاصل سّرِ افلاک و انجم

تویی مایهٔ فخر حوا و آدم

رضای تو و حکم تقدیر یزدان

دو طفلد با یکدگر زاده توام

مراد تو و آرزوی شهنشه

دو حرفند در یکدگرگشته مدغم

تویی میوه ی آفرینش از آنی

به صورت مؤخر به معنی مقدّم

هنرها که کردی به یک شبر خامه

نکردست با رمح ده باز نیرم

ملک ناصر تست و حق ناصر وی

تو بن برخیایی و شاه جهان جم

به تارک چو شه یک فلک ماه و پروین

به بالا و دیدار جان مجسم

خدا راست سایه خرد راست مایه

عطار است معدن سخاراست مقسم

مگر تیغ او هست خیاط اعدا

که‌دوزد همی بهرشان رخت ماتم

روانش ز انوار فیضست روشن

ضمیرش به اسرار غیبست ملهم

نهفتش به سر یک‌درم مغز ایزد

در آن یک درم مغز هوش دو عالم

چو خرما که از خوشهٔ نخل خیزد

از شاهان موخر به شاهان مقدم

سرافراز صدرا تو خود نیک دانی

بجز نام نیکو نماند ز آدم

یکی پیش‌دستی بکن بر زمانه

بده آنچه دادت اگر بیش اگر کم

بپوش و بپاش و بنوش و بنوشان

به هر تن به هرجا به‌هرکس به‌هر دم

سخاکن اگر عمر جاوید خواهی

سخن غیر از این نیست والله اعلم

بده مادحان را زر و سیم و جامه

اگر مدح من قابل افتد به من هم

همی تا رجب هست بعد از جمادی

ربیع عدوی تو بادا محرم

هم از دولتت خلق‌گیتی مرفه

هم از نعمتت اهل دانش منعّم

پگاه بام چو برشد غریو کوس از بام

شدم به جانب حمام با شتاب تمام

پس از ورود به حمام عرصه‌یی دیدم

وسیع‌تر ز بیابان نجد و وادی شام

نعوذ بالله حمام نه بیابانی

تهی ز امن و سلامت لبالب از دد و دام

ز هرطرف متراکم درو وحوش و طیور

ز هرطرف متراخم درو سوام و هوام

فضای تیره‌اش از بسکه پرنشیب و فراز

محال بود در آن بی‌عصا نهادن‌ گام

خزینه چون ره مازندران پر ازگل و لای

جماعتی چو خراطین درو گزیده مقام

ز گند آب‌که باج از براز می‌طلبید

تمام جسته صداع و تمام‌کرده ز کام

تمام نیت غسل جماع‌کرده بدل

به غسل توبه‌که ننهند پا در آن حمّام

به صحن او که بدی پر ز شیر و ببر و پلنگ

ز خوف ‌جان ‌نشدی ‌شخص‌ بی‌سنان ‌و حسام

زکثرت وزغ و سوسمار دیوارش

به دیدگان متحرک همی نمود مدام

به نور خانه‌اش اندر جماعی همه عور

چو کودکی‌که برون آید از مشیمهٔ مام

قضیب در کف و از غایب برودتشان

بسان خایهٔ حلّاج رعشه در اندام

ز بس که پرده ز عیب کسان برافکندی

کسی نیافت‌ که حمّام بود یا نمّام

ستاده زنگیکی بدقواره تیغ به دست

به هم ‌کشیده جبن از غضب چوکفّ لئام

به طرز صفحهٔ مسطر کشیده تن لاغر

پدید چون خط مسطر همه عروق و عظام

به دستش اندر طاسی به شکل‌کون و در او

چو قطره‌های منی برف می‌چکید از بام

جبین‌ چو ریشهٔ‌ حنظل سرین ‌چو شلغم خشک

بدن چو شیشهٔ قطران لبان چو بلغم خام

ز غبغب سیهش رسته مویهای سپید

چو بر دوات مرکب تراشهٔ اقلام

چو پنبه‌یی که به سوراخ اِستِ مرده نهند

پدید رستهٔ دندانش از میانهٔ کام

ز فوطه نرم قضیبش عیان به شکل زلو

ولی به ‌گاه شَبَق سخت‌تر ز سنگ رخام

به هرکجا که پریچهره دلبری دیدی

همی ز بهر تواضع ز جا نمود قیام

سرش چو خواجهٔ منعم فراز بالش نرم

ولی به خود چو مساکین نموده خواب حرام

دو خایه از مرض فتق چون دو بادنجان

به زیر آن دو سیه‌چشمه‌یی چو شام ظلام

ستاده بودم حیران‌که ناگه از طرفی

نگار من به ادب مر مرا نمود سلام

پرند نیلی بربسته بر میان‌ گفتی

به چرخ نیلی مأوا گزیده ماه تمام

ز پشت فوطه شده آشکار شق سرین

چو بدر کز دو طرف جلوه‌گر شود ز غمام

بدیدم آنچه بسی سال عمر نشنیدم

که آفتاب نماید به زمهریر مقام

خزینه شد ز تنش زنده‌رود آب زلال

ز لای و گِل نه نشان ماند در خزینه نه نام

چون جِرم ماه ‌که روشن شود ز تابش مهر

ز عکس رویش رومی شد آن سیاه غلام

همه قبایح زنگی به حسن گشت بدل

شبان تیره بدل شد به صبح آینه‌فام

فرشته‌گشت مگر زنگیک‌که عورت او

نهفته ماند ز ابصار بلکه از اوهام

بلی چه مایه امور شنیعه در عالم

که ‌نغز و دلکش ‌و مستحسن است در فرجام

مگر نه رجس و پلیدست نطفه در اصلاب

مگر نه زشت و کثیفست مضغه در ارحام

یکی شود صنمی جانفزای در پایان

یکی شود قمری دلربای در انجام

مگر نه فتنهٔ طوفان به امن گشت بدل

چو برکمبنهٔ جودی سفعنه جست آرام

مگر ‌نه آدم خاکی چو در وجود آمد

تهی ز فرقت جن ‌گشت ساحت ایام

مگر نه‌ دوست چو بخشد عسل‌ شود حنظل

مگرنه یار چو گوید شکر شود دشنام

مگرنه نور وجودات بزم عالم را

خلاص‌کرد ز چنگال ظلمت اعدام

مگر نه ‌گشت همه رسم جاهلیت طی

ز کردگار چو مبعوث شد رسول انام

سحر چو گشت پدیدار روز گردد شب

شفق چو گشت نمودار صبح گردد شام

گر این قصیدهٔ دلکش به‌ کوه برخوانی

صدا برآید کاحسنت ازین بدیع ‌کلام

خیز ای غلام تا زین بر بادپا زنیم

اورنگ جم به‌کوههٔ باد صبا زنیم

هم‌نفس را ز محبس محنت برون‌ کشیم

هم بخت را به دعوت شادی صلا زنیم

بهر پذیره روی به دشت آوریم و دست

اندر عنان توسن صدر الوری زنیم

زان مژده‌ای‌که بخت دهد از قدوم او

ما نیز همچوکوه دمادم صدا زنیم

ساییم سر به پایش و آنگه ز روی فخر

بر تاج زرنگار فلک پشت پا زنیم

هرچند ماه روزه و هنگام زاهدیست

ما تیغ‌ کین به تارک روی و ریا زنیم

هر جا که‌شاهدی‌ چورنودش به‌ بر کشیم

هرجاکه زاهدی چو جهودش قفا زنیم

تا هرکسی مجله نگارد به‌کفر ما

در هر محله ساغر می بر ملا زنیم

از شادی قدوم خداوند می‌خوریم

پس تکیه بر عنایت خاص خدا زنیم

عبدالله آنکه‌گاه تقاضای خشم او

دست رجا به دامن مرگ فجا زنیم

صدری ‌که با ولایش‌ گویی به جنتیم

گام ار به‌ کام شیر و دم اژدها زنیم

بابی ز فضل او نگشاید به روی عقل

تا روز حشر گر دم مدح و ثنا زنیم

گفتند وهم و دانش و فکرت شبی بهم

ماییم آن‌ گروه‌ که لاف از دها زنیم

ما واقفان راز جهانیم از آن قبل

بر اوج عرش خرگه مجد و بها زنیم

نابرده پی به حضرت دستور روزگار

دستور عقل نیست‌ که لاف از ذکا زنیم

رفتند تا به عرش و ندیدند ازو نشان

گفتند گام بیهده چندین چرا زنیم

بیرون‌ز عرش‌جای نه پس جای‌او کجاست

یارب یکی بگوکه قدم تاکجا زنیم

ما را خدا یگانا بود از تو شکوها

می‌خواستیم تا قدری بر قضا زنیم

بی‌مهری تو عرضه نماییم نزد خلق

وان داستان به مجلس شاه وگدا زنیم

خالی نیافتیم دلی را ز مهر تو

تا در حضور او دم ازین ماجرا زنیم

آری قضا چو دم نزند بی‌رضای تو

ما کیستیم تا زنخی بی‌رضا زنیم

جز آنکه سر به چاه ملامت فروبریم

حرفی به شکوه چون علی مرتضی زنیم

نز افتراست شکوهٔ ما با جناب تو

حاشا که بر جناب تو ما افترا زنیم

تشریف فارس راکه نوشتی به‌نام ما

بر خلف وعده شاید اگر مرحبا زنیم

باری چو از تو جز به تو نتوان‌گریختن

خود چاره نیست جز که در التجا زنیم

کشتی شکسته باد مخالف کنار دور

نز مردی است پنجه‌که با ناخدا زنیم

ماه صیام و مست خجل پارسا دلیر

نز رندی است طعنه ‌که بر پارسا زنیم

در عهد چون ‌تو صدری انصاف ده رواست

تا ما قدم به مدرسه بر بوریا زنیم

با آه سرد و خاطر افسرده لاف ‌کین

هر روز با شتاب دل ناشتا زنیم

یسار نادرست‌که در عهد چون تویی

ما دم به شکوه از سخن ناروا زنیم

زان جانورکه طعمهٔ او جسم آدمیست

هر شب ز خشم جامهٔ جان را قبا زنیم

چون مطربی‌ که زخمه چنگ دوتا زند

ناخن به جای زخمه به پشت دوتا زنیم

بر تن زنیم زخمه و در پرده‌های جان

چندین نوا ز سوز دل بینوا زنیم

مردم زنند زخمه به چنگ ای عجب‌که ما

از چنگ زخمه بر به تن مبتلا زنیم

تن‌را ز بسکه زخمهٔ چنگ آورد به جوش

هر دم چو چنگ ناله تن تن تنا زنیم

بر غازیان قمّل و براغیث خویش را

همچون مغل به لشکر چین و ختا زنیم

زان‌رشک‌ریزه‌ها که‌چو خشخاش دانهاست

خاک ستم به دیدهٔ نوم و کری زنیم

خشخاش دانه داروی خوابس و ما بدان

ازکوی خواب خرگه راحت جدا زنیم

خشخاش بین‌که بر تن ما تیغ می‌زند

زآنسان‌که تیغ بر تن خشخاش ما زنیم

خشخاش اگر تو گویی ‌کافیون همی دهد

از عیش تلخ طعنه بر افیون هلا زنیم

شب تا به صبح همچو مریدان بایزید

ناخن چو تیغ بر تن خود از جفا زنیم

از فرقت به رنج برنجیم این بهل

کز بوش بوسه بر قدم لوبیا زنیم

خاکستری ‌که مطبخ ما کوه‌ کوه داشت

چندان نه کش بر آینه بهر جلا زنیم

نه‌ کیمیاگریم‌ که تا کوره و دمی

در پیش رو نهاده دم ازکیما زنیم

نه سیمانگار که با مشک و زعفران

چندین طلسم‌کرده دم از سیمیا زنیم

نه لیما طراز کز اسرار قاسمی

سطری سه چار خوانده دم از لیمیا زنیم

نه چون مخنثان بود آن طلعت و توان

تا بهر سیم دامن خود بر قفا زنیم

نه پیله ور که کیسه ز خرمهره پر کنیم

پس چون خران قدم به ره روستا زنیم

ما شاعریم و از سخن روح‌بخش خویش

از بس‌که‌کوس مدحتشان جابجا زنیم

یا حبذا اگر پی مدح و ثنا رویم

وا ویلتا اگر در قدح و هجا زنیم

در عهد چون تویی نه عجب باشد ار ز قدر

بر بام هفت‌ گنبد گردون لوا زنیم

تو فروردین دینی و ما آن ضعیف شاخ

کز باد فرودین دم نشو و نما زنیم

ماهمچو زهره‌،‌شهره‌به‌عشرت‌شدیم‌ازآنک

ساز مدایح تو به چندین نوا زنیم

القصه زین دو کار یکی باید اختیار

تا دم به مدحت تو به صدق و صفا زنیم

یا دولتی‌که باز رهیم از فنا و فقر

یا همتی‌که بر در فقر و فنا زنیم

این جمله طیبتست هنیئاً لنا که ما

در بزم نامرادی جام بلا زنیم

برگ و نوای ما همه در بینوایی است

راه مخالف از چه به یاد نوا زنیم

کسب معاش لایق عقل و نهی بود

نهی است پیش عشق که لاف از نهی زنیم

عشقست چون سهیل و نهی کم بهاسها

با پرتو سهیل چه دم از سها زنیم

یا همچو شمع خرگهی از ریسمان و موم

در پهلوی سرادق شمس‌الضحی زنیم

در هر کجا که همّت ما برکشد علم

حالی قلم به خط ثواب و خطا زنیم

در هر محل‌که چهرهٔ ما بشکفد چوگل

خار ستم به دیدهٔ خوف و رجا زنیم

هر درد راکه دوست فرستد به سوی ما

از وی بلا چنیم و به جان دو تا زنیم

مردم پی جزا در طاعت زنند و ما

از شوق حلقه بر در صاحب جزا زنیم

بر سینه دست از پی عز و علا نهند

ما دست رد به سینهٔ عز و علا زنیم

هرکس هلاک نفس دغا راکند دعا

ما بی‌دعا به سینهٔ نفس دغا زنیم

از مشعر شعور به هنگام بازگشت

خرگه به خیف خوف و منای منی زنیم

الاالله است ملک بقا را خزینه‌ای

ما بر خزینه قفل امانت ز لا زنیم

کبر و ریا فکنده به نیروی عشق پاک

اعلام فقر در حرم‌ کبریا زنیم

جبریل اگر به سدرهٔ با منتهی رسید

ما بارگه به سدرهٔ بی‌منتهی زنیم

دل بد مکن ز طینت قلاش مایه ما

در عین عصمتیم چو لاف از زنا زنیم

در راه خصم زینسوکبش فدا نهیم

با یاد دوست زانسو کأس فدا زنیم

چندین هزار خرمن طاعت رود به باد

چون ما ز بیخودی نفسی بی‌ریا زنیم

این دم مبین به رندی ماکار آن دمست

کز ما ورای جان نفسی آشنا زنیم

خلق از لهیب دوزخ‌ گرم نهیب و ما

از شوق او به خون جگر دست و پا زنیم

خود دوزخی به نقد چرا زآتش خیال

در روح بیگناه و دل بی‌خطا زنیم

با عشق محرمیم چه خیزد ز دست عقل

خودکیست شحنه چون می با پادشا زنیم

دل رند اوستا و بدن اهل روستا

ما راه روستایی از آن اوستا زنیم

ارزان ‌کنیم قمت اجناس روزگار

چون تیغ ترک بر تن حرص و هوا زنیم

منت خدای را که ز مهر رسول و آل

گام شرف به تارک هفتم سما زنیم

همچون هزاردستان در گلشن سخن

هر دم هزاردستان از مصطفی زنیم

گه داستان حیدر کرار سر کنیم

گاهی دم از ملازمت مجتبی زنیم

از چشم آفرینش صد جوی خون رود

هر گه چو نی نوای غم نینوا زنیم

قاآنیا سخن به درازا چه می‌کشی

شد وقت آنکه زمزمهٔ قدکفی زنیم