چه افرادی از سپاه امام علی(ع) گریخته و به دشمن پناهنده شدند؟

کدام یک از یاران امام علی(علیه السلام)، آن حضرت را تنها گذاشتند و به سمت معاویه رفتند؟ و دلیل این فرار چه بود؟

 

پاسخ اجمالی

گرچه نمی توان ردپایی از تمام فراریان را در کتب تاریخ و روایت یافت، اما نام و ماجرای برخی از این فراریان را می توانیم در منابع جستجو کنیم. افراد و گروه هایی چون: 1. مقیس بن عمرو بن مالک(نجاشى)، 2. طارق بن عبد الله بن کعب نهدى، 3. حنظلة بن ربیع(حنظله کاتب) و گروهی از اطرافیانش، 5. ابن معتم و گروهی از اطرافیانش،  4. عبد الله بن عبد الرحمن بن مسعود، 5. قعقاع بن شور، 6. مصقلة بن هُبیره، 7. یکی از دوستان امام علی(علیه السلام) که درخواست کمک مالی از ایشان داشت ، 8. نعمان بن عجلان، 9. یزید بن حجیّه، 10. گروهی از مردم مدینه.
 

پاسخ تفصیلی

با توجه به تحقیق و جست وجو در منابع حدیثی و تاریخی؛ تعدادی از اصحاب و یاران امام علی(علیه السلام) را یافتیم که به سوى معاویه گریخته و آن حضرت را تنها گذاشتند:
نجاشى
«مقیس بن عمرو بن مالک»، مشهور به «نجاشى» از شاعران صدر اسلام و یکی از یاران امام على(علیه السلام) و از کسانى بود که با سروده هاى خود مردم را به سپاه حضرتشان فرا می خواند، از سویى مردم را براى پیکار می شوراند و از سوى دیگر، معاویه و یارانش را رسوا می ساخت و زشتکاری هاى آنان را آشکار می کرد. اما وقتی در ماه رمضان شرابخواری و روزه خوارى کرد، امام(علیه السلام) بر او - مانند دیگر معصیت کاران - حد جارى کرد و خدمات گذشته اش، على(علیه السلام) را از اجراى حدّ الهى باز نداشت. نجاشى که سرسختى و قاطعیتِ امام را در اجراى حدود الهى دید از ایشان دلگیر شده و با فرار خود به معاویه پیوست.
در روایتی چنین می خوانیم:
نجاشى در روز اوّل ماه رمضان بیرون آمد. بر ابو سمّال اسدى گذر کرد که در آستانه خانه اش نشسته بود. به نجاشى گفت: کجا می روى؟
نجاشی: به کُناسه[1] می روم.
ابو سمّال: آیا میل دارى کلّه ها و دمبه هایى بخورى که از اوّل شب در تنور بوده و حالا خوب پخته و بار آمده است؟
نجاشی: واى بر تو، در اوّلین روز از رمضان؟!
ابو سمّال: از آنچه که یقین نداریم، رهایمان کن!
نجاشی: بعد از آن چه؟
ابو سمّال: شرابى سرخ فام به تو می نوشانم که جان را خوش می سازد و در رگ ها جارى می شود، شهوت را می افزاید، غذا را هضم می کند و لکنت زبان را می برد.
هر دو شراب خوردند. در پایان روز، نعره هایشان بلند شد. همسایه اى داشتند که شیعه و از یاران على(علیه السلام) بود. خدمت آن حضرت رفت و داستان آن دو را گزارش داد.
حضرت علی(علیه السلام) گروهى را فرستاد. خانه را محاصره کردند. ابو سمّال به خانه هاى بنی اسد پرید و گریخت، امّا نجاشى را نزد على(علیه السلام) آوردند. صبح که شد، شلوارى به پایش کرده و علاوه بر هشتاد ضربه تازیانه بابت میخواری، بیست شلّاق هم اضافه تر زد.
نجاشی گفت: اى امیر مؤمنان! حدّ شراب را دانستم، این تازیانه های اضافی براى چه بود؟!
فرمود: براى گستاخی ات بر خدا و روزه خواری ات در ماه رمضان!
سپس او را با همان شلوار در معرض تماشاى مردم قرار داد...  به دنبال این ماجرا، نجاشی به معاویه پیوسته و على(علیه السلام) را هجو کرد.[2]

طارق بن عبد الله
وقتی امام على(علیه السلام) بر نجاشى حد جارى کرد، گروهی از یمنی هایى که با على(علیه السلام) بودند ٓ و در رأس آنها طارق بن عبد الله بن کعب نهدى - خشمگین شدند و طارق به امام گفت: اى امیر مؤمنان! فکر نمی کردیم که معصیت کاران و مطیعان و تفرقه انگیزان و وحدت طلبان، نزد حاکمان دادگر و سرچشمه هاى نیکى، در کیفر یکسان باشند، تا آن که رفتار تو را با نجاشى دیدم. دل هایمان را رنجاندى و کار ما را پریشان ساختى و ما را به راهى کشاندى که فکر می کردیم پوینده آن در دوزخ است!
على(علیه السلام) آیه ای را تلاوت فرمود: «این بزرگ است، مگر بر خاشعان».[3] اى برادر! جز این است که او یکى از مسلمانان است که حرمتى را شکسته و ما هم حدّى که کفاره اش بود را بر او جارى ساختیم؟! خداوند می فرماید: «دشمنی با گروهى(و دلگیری از آنان) شما را به بی عدالتى وادار نکند. دادگرى پیشه کنید که به تقوا نزدیک تر است».[4]
طارق در حالی که به ظاهر پوزش طلبیده و ماجرا برایش حل شده بود از نزد على(علیه السلام) بیرون آمد. هنگام برگشتن، مالک اشتر(که خود از اهل یمن بود) به او برخورد و گفت: طارق! تو به امیر مؤمنان گفته اى که: دل هاى ما را رنجاندى و کارهایمان را پریشان ساختى؟!
طارق گفت: آرى، من گفته ام!
مالک اشتر به او گفت: به خدا سوگند، آن چنان نیست که گفته اى. همانا دل هاى ما مطیع و شنواى او و کارهایمان براى او هماهنگ و یک پارچه است.
طارق خشمگین شد و گفت: اى مالک! به زودى خواهى فهمید که ماجرا چیز دیگری است! شب که فرا رسید، او و نجاشى به سوى معاویه گریختند.[5]

حنظله کاتب و ابن معتم و گروهی از اطرافیان آن دو
على(ع) به حنظلة بن ربیع(حنظله کاتب) که از صحابیان بود فرمود: «اى حنظله! طرفدار منى یا دشمن من؟!».
گفت: نه طرفدارت و نه دشمنت!
فرمود: «پس می خواهى چه کنى؟».
گفت: به رُها[6] که یکی از مناطق مرزی است می روم و منتظر می مانم تا این ماجرا (جنگ صفّین) به پایان رسد.
او به خانه اش رفت و در را بست. شامگاهان به همراه 23 نفر نزد معاویه گریخته و به دنبال او گروه بسیاری از اطرافیانش نیز به او پیوستند. در همین ماجرا، ابن معتم نیز با 11 نفر از اطرافیانش به معاویه پیوست، امّا این دو گروه همراه معاویه نجنگیدند بلکه از هر دو لشگر کناره گرفتند. وقتی حنظله گریخت، خانه اش را به دستور امام على(علیه السلام) ویران کردند.[7]
عبد الله بن عبد الرحمن
عبد الله بن عبد الرحمن بن مسعود در جنگ صفّین همراه امام على(علیه السلام) بود. او ابتدا همراه معاویه بود. سپس به على(ع) پیوسته، و مجدداً به نزد معاویه برگشت. آن گاه على(ع) او را «هَجَنّع» نام نهاد، یعنى «دراز»![8]
قعقاع بن شور
او  فرماندار «کَسکَرْ»[9] و «مسیان»[10] بود که بیت المال را صرف خوش گذرانی و کامجویی هاى خود می کرد و وقتی فهمید که امام علی(ع) از کار او آگاه شده است، اموال را برداشت و نزد معاویه رفت.[11] دل سیاهش زندگانی اش را آلود و کارش به جایى رسید که بعدها به فرستاده امام حسین(علیه السلام) به کوفه؛ مسلم بن عقیل، خیانت کرد و براى پراکندن یارانش از اطراف او کوشید و با پسر اشعث و کسانى همچون او همدست بود.[12]
امام على(علیه السلام) فرمود: «از من مال طلب می کنید؟! من قعقاع بن شور را بر کَسکَر گماردم و او به زنى صدهزار درهم مهریّه داد [و او را به عقد خود درآورد]. به خدا سوگند! اگر همسری مناسب بود، این مقدار مهریّه به آن زن نمی داد».[13]

مصقلة بن هُبَیره
مصقلة بن هبیره، از چهره هاى سرشناس مردم عراق و از یاران امام على(علیه السلام) بود. او از سوى ابن عبّاس، حاکم «اردشیر خُرّه»[14] شد. هنگامى که عموزادگانش به سراغ وى می آمدند، از بیت المال و خراج به آنان می داد، از این رو، على(علیه السلام) او را مورد سرزنش قرار داد. نیز گفته اند سرزنش شدنش به این جهت بود که براى فدیه نصاراىِ بنى ناجیه پانصد هزار از بیت المال داد و همه را به بیت المال برنگرداند و نزد معاویه رفت.[15]
بنى ناجیه قومى بودند که در ساحل دریا سکونت داشتند و ادّعاى نسب در قریش داشتند. مسیحى بودند و مسلمان شدند و دگربار از اسلام برگشتند. امیر مؤمنان علی(علیه السلام)، معقل بن قیس تمیمى را در پى آنان فرستاد، جنگجویانشان را کشت و فرزندانشان را به اسارت گرفت. آنان را نزد على(علیه السلام) آورد. مصقلة بن هبیره آنان را به صدهزار درهم خرید و آزاد کرد و پنجاه هزار درهم نزد آن حضرت فرستاد. امام هم نپذیرفت. او هم اموال را بیرون برد و در خانه اش آنها را زیر خاک کرد و به معاویه پیوست. على(علیه السلام) هم خانه او را ویران کرد، ولى آزادى آنان را تنفیذ کرد.[16]

نعمان بن عجلان
به امام على(علیه السلام) خبر رسید که نعمان بن عجلان، مال و خراج بحرین را برده است. امام(علیه السلام) این نامه را به وى نوشت: «...همانا کسى که امانت را سبُک شمارد و تمایل به خیانت داشته باشد و خود و دین خود را منزّه ندارد، در دنیا به خویشتن خلل وارد ساخته است و آنچه در آینده (قیامت) او را فرا خواهد گرفت، تلخ تر، ماندگارتر، شقاوت بارتر و طولانی تر است. از خدا بترس! تو از خاندانى شایسته اى. پس همان گونه باش که بر تو گمان می رود. اگر آنچه از تو به من خبر رسیده درست باشد، برگرد. رأى مرا درباره خود دگرگون مساز و حساب خراج را پاکیزه کن، سپس برایم بنویس، تا نظر و فرمانم به تو برسد، إن شاء الله!».
وقتی نامه امام على(علیه السلام) به او رسید و دانست که آن حضرت از بردن مال آگاه شده است، به معاویه پیوست.[17]

یزید بن حجیّه
وى از یاران على(علیه السلام) بود[18] و در جنگ هاى آن حضرت در رکابش بود[19] و امام(علیه السلام) او را یکى از شاهدان در ماجراى حکمیّت قرار داد.[20]
على(علیه السلام) او را به حکومت رى و دستبى[21] گماشت،[22] ولی راه خیانت پیش گرفت؛ چرا که به گفته ابن اثیر، او بر سی هزار درهم از بیت المال دست یافت. امام(علیه السلام) از او خواست که کمبود حاصل در بیت المال را بپردازد و او انکار کرد. حضرت او را تازیانه زد[23] و زندانى کرد. او از زندان گریخت و به معاویه پیوست[24] و آن گاه که معاویه می خواست حجر بن عدى را به قتل برساند، به زیان حجر شهادت داد.[25]

یکی از دوستان امام علی(ع)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: یکى از دوستان امیر مؤمنان از آن حضرت مالى خواست. و علی(علیه السلام) فرمود: «سهم من که رسید، با تو قسمت می کنم». او گفت: برایم بس نیست!
سپس نزد معاویه رفت. معاویه هم به او اموالى بخشید. وى نامه اى به علی(علیه السلام) نوشت و اموالى را که دریافت کرده بود، به آن حضرت خبر داد. امام علی(علیه السلام) به او نوشت: «...مالى که در دست توست، پیش از تو صاحبانى داشته و پس از تو نیز به آنان خواهد رسید. سهم تو همان قدر است که براى خویش آماده کرده اى. صلاح خود را بر صلاح فرزندانت برگزین. تو ثروت را براى یکى از دو نفر گرد می آورى: یا مردى است که با آن ثروت، در مسیر طاعت خدا کار می کند و با آنچه تو بدبخت شدى او سعادتمند می شود، یا مردى است که با آن در نافرمانى خدا کار می کند. پس با ثروتی که برایش اندوخته اى تو بدبخت می شوى. هیچ یک از این دو شایسته نیست که بر خودت ترجیح دهى و بار آنها را بر دوش خود بکشى. پس نسبت به گذشتگان امید رحمت خدا را داشته باش و نسبت به ماندگان به رزق خدا اعتماد کن».[26]

گروهی از ساکنان مدینه و اطراف آن
امام على(علیه السلام) در نامه اى به سهل بن حُنَیف انصارى (فرماندار آن حضرت در مدینه) چنین فرمود: «... به من خبر رسیده که افرادی از منطقه تو مخفیانه به معاویه می پیوندند. اگر شمار آنان از افراد تو کم می شود و کمک هایشان کاسته می شود، غصّه نخور. در گمراهى آنان و تسلّاى تو همین بس که آنان از حق و هدایت گریخته، به پستىِ کورى و نادانى افتاده اند. آنان اهل دنیا، دنیا طلب و دنیازده اند، عدالت را شناخته، دیده، شنیده و دریافته اند و دانسته اند که مردم در نزد ما در برابر حق برابرند. این است که به سوى امتیازطلبى گریخته اند. پس دور باشند آنان از رحمت خدا! به خدا سوگند! آنان از ستم نگریخته و به عدالت نپیوسته اند. ما امیدواریم که در این کار (خلافت) خداوند دشوارى را بر ما آسان و سختی ها را هموار سازد. إن شاء الله. والسّلام!».[27]

 

 

 

 

 

پی نوشت ها :

[1]. نام محلّه اى در کوفه. یاقوت حموی، شهاب الدین ابو عبد الله، معجم البلدان، ج 4، ص 481، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، 1995م.

[2]. ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات ، محقق: حسینی، سید عبدا لزهراء، ج 2، ص 366 ٓ 368، قم،  دار الکتاب الإسلامی ، چاپ اول ، 1410ق؛ ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، محقق: ابراهیم، محمد ابوالفضل، ج 4، ص 88 ٓ 89، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404ق.

[3]. بقره، 45.

[4]. مائده، 8.

[5]. الغارات، ج 2، ص 369 ٓ 370.

[6]. یکى از شهرهاى شام در شمال شرقى فرات، که امروز در ترکیه واقع است و به نام اورفا شناخته می شود.

[7]. نصر بن مزاحم، وقعة صفین، محقق: هارون، عبد السلام محمد، ص 97، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1404ق.

[8]. الغارات، ج 2، ص 365.

[9]. همان.

[10]. شرح نهج البلاغة، ج 3، ص 13.

[11]. همان، ج 4، ص 87.

[12]. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق: ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 5، ص 369 و 381، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق؛ دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، الاخبار الطوال، ص 239، قم، منشورات الرضی، 1368ش.

[13]. الغارات، ج 2، ص 365.

[14]. یکى از بزرگ ترین نواحى فارس، که اردشیر بابکان آن را بنیاد نهاد، و از جمله شهرهاى آن شیراز و میمند و کازرون بود. معجم البلدان، ج 1، ص 146.

[15]. ابن عساکر، ابو القاسم علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج 58، ص 269، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

[16]. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج 10، ص 139 ٓ 140، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[17]. یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب ، تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 201، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی تا.

[18]. تاریخ مدینة دمشق، ج 65، ص 147.

[19]. ابن اثیر شیبانی، أبو الحسن علی بن محمّد، الکامل فی التاریخ، تحقیق، شیری، علی، ج 2 ص 367، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1408ق.

[20]. تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، ج 5، ص 54؛  تاریخ مدینة دمشق، ج 65، ص 147.

[21]. دستبى، معرّب دشتبى، منطقه اى در جنوب غربى تهران امروز است. آن زمان وسیع بود و بین قزوین تا همدان را شامل می شد. ر. ک: معجم البلدان، ج 2، ص 454.

[22]. الغارات، ج 2، ص 360؛ تاریخ مدینة دمشق، ج 65، ص 147.

[23]. الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 367.

[24]. ر. ک: الغارات، ج 2، ص 360 ٓ 362؛ الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 367؛ تاریخ مدینة دمشق، ج 65، ص 147.

[25]. ر. ک: الغارات، ج 2، ص 360 ٓ 362؛ الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 367؛ تاریخ مدینة دمشق، ج 65، ص 147؛ تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، ج 5، ص 273.

[26]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 8، ص 72، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[27]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، نامه 70، ص 461، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.