مقدمه

زینب کبری دختر با فضیلت امیرالمؤمنین و حضرت زهرا است. در وصف ایشان جمله معروف امام سجاد که وی را «أنت بحمدالله عالمة غیر معلَّمة»[1] خواندند کافی است. این جمله نشان از بهره مندی آن حضرت از علوم آسمانی اهل بیت و پدر و برادران بزرگوارش دارد.
حضور مؤثر آن حضرت در واقعه کربلا و رسالت عظیم ایشان در کنار امام سجاد برای انتقال پیام عاشوراء حجم اصلی نگاشته های پیرامون شخصیت آن حضرت را به خود اختصاص داده است. گو آنکه خطبه های غراء آن حضرت در کوفه و نیز در برابر یزید در منابع متعدد تاریخی شیعه و سنی یاد شده است.[2]
در این نوشته به زاویه دیگر از شخصیت مهم آن حضرت یعنی شخصیت علمی ایشان اشاره خواهیم کرد. روایاتی که به واسطه آن حضرت منتقل شده است از ویژگی خاصی برخوردار است. مطالعه این روایات نشان می دهد آن حضرت در انتقال میراث معرفتی شیعه نقش مهمی داشته اند. گرچه تعداد روایات ایشان اندک است اما محتوای غنی آن نشان می دهد آن حضرت به نشر معارف عمیق شیعه اهتمام خاصی داشته است.
 

نقل خطبه مشهور فدکیه حضرت زهرا

خطبه مشهور حضرت زهرا در منابع متعددی و با طرق شیعه و اهل سنت نقل شده است. اهمیت این خطبه در نظام معرفتی شیعه به قدری است که ابن طیفور در طلیعه نقل این خطبه جمله معروفی آورده است. وی از زید بن علی بن الحسین این گونه نقل می کند: «مشایخ آل ابی طالب را دیدم که این خطبه را از پدرانشان نقل می کنند و به فرزندانشان یاد می دهند و میان یکدیگر به بحث می گذارند».[3] این جمله نشان دهنده جایگاه خاص این خطبه در منظومه اعتقادی شیعیان است که بحث و گفتگوی از آن به تعمیق باورهای شیعه می انجامد.
یکی از راویان این خطبه حضرت زینب است که در منابع متعددی تمام یا بخشی از خطبه به واسطه آن حضرت نقل شده است. به تعدادی از این منابع اشاره می کنیم:
الف) شیخ صدوق در «من لایحضره الفقیه»
شیخ صدوق در باب «گناهان کبیره ای که خداوند وعده عذاب بر آن داده است» بخشهایی از این خطبه را به نقل از جابر بن عبدالله از حضرت زینب روایت، و تصریح می کند که خطبه طولانی است و فقط بخشی از آن که به بحث مرتبط بوده را انتخاب کرده است.[4]
نیز در مشیخه طریق کامل خود به اسماعیل بن مهران را آورده است[5] که مرحوم خویی این طریق را صحیح می داند.[6]
ب) منابع متعددی نیز این خطبه را به نقل از آن حضرت به صورت کامل آورده اند. از جمله علامه مجلسی ضمن تصریح بر آنکه این خطبه مشهور میان شیعه و سنی است و با سندهای معتبر نقل شده است، خطبه را با چند طریق از جمله سند پسرخاله های هاشمی حسن بن صالح از حضرت زینب نقل کرده است.[7] شیخ صدوق، ابن جریر طبری نیز با طرق متعددی بخش هایی از این خطبه را نقل کرده اند.[8] علامه مجلسی این خطبه را به واسطه امام سجاد و زید بن علی^[9] و ابن ابی الحدید به واسطه عبدالله بن حسن مثنی[10] از حضرت زینب نقل کرده اند.

شکایت فاطمه از ظلم امت اسلام به پیامبر

از جمله مباحث پردامنه نارضایتی حضرت زهرا از شیخین، شکایت از ظلم هایی است که پس از رحلت پیامبر بر ایشان روا داشته شده است.[11] شیخ مفید در گزارشی تظلم خواهی فاطمه را به روایت حضرت زینب نقل نموده است.[12]

نقل روایت ائمه اثنی عشر

ابن شهر آشوب آن حضرت را راوی ائمه اثنی عشر از مادرش فاطمه دانسته است.[13] علامه مجلسی و شیخ حر عاملی روایت را این گونه آورده اند: «زید بن علی از پدرش از عمه اش زینب از فاطمه علیهم السلام نقل کرده است، رسول الله هنگام ولادت حسین بر من وارد شد پس او را از من ستاند و پارچه زردی که در آن پیچیده بود را بیرون آورد و در پارچه ای سفید قرار داد سپس فرمود: «ای فاطمه! او را بستان پس او امام است و پدر نه امامی است که از صلب او هستند و نهمین ایشان قائم است».[14]
 

خبر شهادت حسین

خبر شهادت امام حسین از جمله معارف بلندی است که این همان حدیث معروف ام ایمن است که امام سجاد علیه السلام به واسطه عمه اش زینب کبری نقل می کند. این روایت مهم را ابن قولویه در کتاب ارزشمند «کامل الزیارات» به تفصیل آورده است و در آن حضرت زینب از ام ایمن شنیده است که روزی پیامبر در خانه فاطمه وقایع مهم پس از خویش و مصائبی که بر اهل بیت روا داشته می شود را به تفصیل بیان کرده است.[15]  

طهارت فاطمه

از جمله اعتقادات مهم شیعه، طهارت آسمانی حضرت زهرا است. ابن جریر طبری به روایتی در این موضوع به نقل از حضرت زینب اشاره می کند. ایشان از اسماء بنت عمیس شنیده است که گاهی فاطمه پس از به دنیا آمدن فرزندانش هیچ خونی مشاهده نمی کرد. گویا این واقعه سؤالی در ذهن اسماء می آفریند تا آنکه او از رسول خدا می شنود: « ای اسماء! فاطمه حوریه ای است که به شکل انسان آفریده شده است». [16] این روایت را ابوسعید خدری و امام باقر علیه السلام و بدون ذکر نام حضرت زینب آورده اند.[17]
 

جمع بندی و نتیجه

بر این باور هستیم که هر راوی شرایط نقل روایات عمیق معرفتی را ندارد. تلاش اهل بیت برای حفظ شیعیان و اسرار نیز در همین راستا تفسیر می شود. روایت معروف امام صادق در افشای اسرار توسط بنی کیسان نشان دهنده همین منهج است.[18] مجموعه روایات نقل شده از حضرت زینب حاکی از نقل بی بدیل آن حضرت در نقل معارف خاص اهل بیت است که علیرغم شمار اندک روایات مفاهیم مهم عقیدتی توسط ایشان منتقل شده است.

 

 

نویسنده : حجت الاسلام و المسلمين علیرضا بهرامی

 

---

^[1]. الاحتجاج: ج2، ص 305.

^[2]. به عنوان نمونه ن.ک: بلاغات النساء: ص 34.

^[3]. بلاغات النساء: ص 23.

^[4]. من لایحضره الفقیه: ج3، ص 567؛ وسائل الشیعة: ج1، ص22.

^[5]. من لا يحضره الفقيه: ج‏4، ص531.

^[6]. معجم رجال الحدیث: ج3، ص 190.

^[7]. ن.ک: بحار الانوار: ج29، ص 216 به بعد.

^[8]. دلائل الإمامة: ص109؛ علل الشرایع: ج1، ص 248.

^[9]. بحار الانوار: ج6، ص 107 و 108.  

^[10]. شرح نهج البلاغة: ج16، ص 211.  

^[11]. ابن ابی الحدید در بحث مبسوطی به داستان نارضایتی حضرت زهرا پرداخته، و خود بر خلاف گروهی از عالمان سنی از مجموعه گزارشات رسیده این نارضایتی را نتیجه گرفته است. ن.ک: شرح ابن ابی الحدید: ج16، ص 253.

^[12]. امالی مفید: ص 40.

. مناقب: ج1، ص 295.  [13]

. إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات: ج‏2، ص176؛ بحار الانوار: ج36، ص 350. [14]

. كامل الزيارات: ص262. [15]

. دلائل الإمامة: ص150. [16]

. الثاقب في المناقب: ص221؛ تفسیر فرات کوفی، ص 85 ؛ العیاشی ج1، ص 170 و 172.  [17]

^[18]. ایشان با تأکید بر این نکته که هر مطلبی از معارف بایستی در میان گروهی که ظرفیت فهم آن را دارند منتشر شود می فرماید: «ما زال سرنا مكتوما حتی صار في يدي ولد كيسان‏ فتحدثوا به في الطريق و قری السواد». ن.ک: الکافی: ج2، ص 223.