آب انبارها و قنات های یزد رو به تخریب

تاریخ خبر :1393/11/18-آب انبارها همچون بادگیرها بخشی از فرهنگ و اصالت های بومی یزد هستند اما این بناها پس از اینکه تاریخ مصرفشان به پایان رسید، به حال خود رها شده و برخی از آنها به زباله دانی تبدیل شده اند.

آب انبار نوعی مخزن آب سرپوشیده است که در یزد پایین تر از سطح زمین ساخته می شد تا آب مورد نیاز مردم از طریق قنات ها و رودخانه ها به آن جاری یا منتقل و ذخیره شود تا مردم از آن استفاده کنند.

سال هاست که دنیا وارد عصر تکنولوژی شده اما در بافت تاریخی شهر یزد هنوز کارگران با گاری هایشان زباله جمع می کنند.

این گاری ها از سرعت تولید زباله عقب مانده و اکنون خانه ها، آب انبارها و بناهای بافت تاریخی یزد یکی یکی تبدیل به زباله دانی می شوند و بوی تعفن شان تا فاصله های طولانی مشام هر گردشگری را می آزارد.

روزگاری این آب انبارها نعمتی برای شهرهای کویری بوده و مورد احترام خاص مردم نیز بوده است اما امروز از جلال و جبروت آنها کاسته شده و به نوعی سطل اشغال برخی محلات قدیمی شده اند.

آب انبارها که از اصیل ترین بناهای ایرانی به شمار می روند در اغلب شهرهای ایران وجود داشت اما قدیمی ترین آب انبارها مربوط به استانهای کویری از جمله یزد است.

نیاز به آب و آب انبار، در شهری که کم آب ترین شهر کشور نام گرفته به حدی بود که آب انبار کم کم با زندگی مردم عجین شد و در هر محله و کوی و برزنی، نشانی از یک آب انبار بود.

آب انبارها، آن روزها عطش مردم به آب را فرو می نشاندند و امروز میراثی گران بها از رنج آبا و اجدادی را برای ما به یادگار گذاشته اند.

وجود بادگیر بر روی آب انبارها برای خنک نگه داشتن آب و جلوگیری از تعفن آب، ضروری بود از این رو آب انبارها و بادگیرها، سرنوشتی در هم گره خورده دارند.

این سازه های به جا مانده از اعصار و قرون متمادی، امروزه مورد بی مهری و بی توجهی قرار گرفته اند و کم کم به دست فراموشی سپرده می شود و با تخریب آنها و ادامه این روند، ظرف چند سال آینده، اثری از آب انبارها بر جای نخواهد ماند.

یزد که در واقع دومین شهر تاریخی و نخستین شهر خشتی دنیاست در گیرو دار این معضل ناخوشایند گرفتار شده و اگر زودتر به دادش نرسند اثری از این آثار ماندگار برجای نخواهد ماند.

از خانه اربابی، عرب مازار و بسیاری خانه های ثبت ملی شده گرفته تا آب انبارها و حتی بقعه های مقدس اغلب در معرض تخریب و زباله دانی قرار دارند.

آب انبارهای شش بادگیری و پنج بادگیری از آب انبارهای معروف یزد هستند که میراث فرهنگی توانسته تنها به ترمیم ورسیدگی این دو آب انبار معروف بپردازد و بقیه آنها کمتر مورد رسیدگی قرار گرفته و بسیاری از آنها نیز به رغم آنکه دارای شماره و پلاک ثبتی هستند، ویران شده اند و تنها نمایی از آنها باقی مانده است.

به نظر می رسد که مردم به هیچ مخروبه ای رحم نمی کنند و این یعنی هر چه بنا بی سر و سامان تر باشد برای ریختن آشغال مناسب تر است و به نظر می رسد که برخی از بناهای تاریخی همچون آب انبارها بیشترشان بی سر و سامان هستند.

اینکه برخی تصور می کنند اگر دور بنایی حصار و دیوار کشیده شود از حالت زباله دانی خارج می شود تصور نادرستی است و نمونه آن خانه تاریخی و ارزشمند عرب مازار است که حتی بعد از کشیدن دیوار هیچ تفاوتی نکرده و همچنان به عنون سطل زباله نگاه می شود.

آب انبارهای شهر نیز با وجودی که اغلب به ثبت تاریخی رسیده و دارای تابلوی ثبتی هستند و بسته شده اند مملو از آشغال شده اند .

** آب انبارها شاخصه متمایز شهر یزد از سایر شهرهای کشور

یک فعال حوزه میراث فرهنگی با اشاره به اینکه بیشتر آب انبارهای استان یزد وقفی هستند، خواستار توجه جدی اداره اوقاف نسبت به مرمت و بازسازی این ابنیه های تاریخی شد.

امیرترقی نژاد گفت: در استان یزد بیش از 400 آب انبار وجود دارد که 100 مورد آن در شهر یزد است که اغلب موقوفه و اصول حاکم بر طراحی آن تقریبا یکی است.

وی گفت: آب انبارها یکی از شاخص ترین نشانه هایی است که منظر عمومی شهر یزد را از دیگر شهرهای کشور متمایز می سازد.

وی با اشاره به اینکه در باور نیاکان و گذشتگان آب انبارها بسیار ارزشمند و مقدس بودند، تصریح کرد: وقتی مقام معظم رهبری الگوی ایرانی-اسلامی را مطرح می کنند به خوبی می توان شاخصه های ویژگی این الگو را در بافت تاریخی یزد و آب انبارهای آن دید.

این فعال حوزه میراث تاکید کرد: وقتی شهر تاریخی یزد این ویژگی های منحصر بفرد را در خود جای داده است باید مدیریت شهری و اداره اوقاف در این خصوص اهتمام بیشتری داشته باشند.

ترقی نژاد با بیان اینکه شهر یزد در سال 2017 به عنوان شهر نمونه گردشگری از سوی سازمان همکاری های اسلامی معرفی خواهد شد، تصریح کرد: پسندیده نیست که مدیریت شهری اینگونه بی خیال آب انبارهایی باشد که زباله ها در آن جا خوش کرده است.

وی در ادامه یکی از جذابیت های آب انبارهای استان یزد را در نوع بادگیرهای آن دانست و گفت: در برخی مناطق ، آب انبارهای تک بادگیری ، دو بادگیری ، شش بادگیری و هفت بادگیری نیز در استان یزد وجود دارد.

وی افزود: آب انبار تاریخی ˈجنکˈ یکی از این آثار تاریخی است که بر اثر بی توجهی هر روز به مرگ بیشتر نزدیک می شود.

این فعال حوزه میراث فرهنگی اضافه کرد: این آب انبار، قدیم ترین آب انبار تاریخ دار یزد به شمار می آید با این وجود بر اثر بی توجهی امروز شرایط مناسبی ندارد.

ترقی نژاد با بیان اینکه این بنا در مسیر گردشگری و در همجواری مسجد جامع تاریخی یزد واقع شده است ، اظهار کرد: از این رو این آب انبار باید هر چه زودتر مرمت شود.

این بنا در کوچه پشت مسجد جامع یزد واقع شده و بر مدخل ورودی بنا، سنگ نوشته و کتیبه ای از کاشی معرق نصب شده که بر اساس محتوای آن بنا در سال 878 ه.ق از سوی فردی به نام لطف الله ساخته شده است.

تا پیشتر آب انبارهای وزیر و ستی فاطمه و مسعودی نیز زباله دان شده بودند که خوشبختانه بعد از چند مرحله خبری شدن و اطلاع رسانی از سوی رسانه ها کمی از این معضل کم شد.

دقیقا یکسال قبل و در دی ماه سال گذشته، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد از مرمت و پاکسازی آشغال های قدیمی ترین آب انبار تاریخی کشور خبر داده بود.

آب انبار وزیر در همجواری و کنار معاونت حفظ و احیاء سازمان میراث فرهنگی یزد قرار دارد و بیشتر در معرض دید گردشگران خارجی قرار دارد به همین دلیل در اولویت نظافت قرار گرفت .

آب انبار وزیر مربوط به سده 12هجری قمری و یکی از تاریخی ترین آب انبارهای کشور به شمار می رود که در تاریخ 14 فروردین 1357به ثبت آثار ملی ایران رسید.

آب انبار ستی فاطمه هم این روزها حال و روز خوبی ندارد. به جز این اثر تاریخی بقعه ابودردا، آب انبار مسعودی از دیگر بناهایی به شمار می روند که اکنون زباله دانی شده اند.

عمارت نواب، آسیاب دو سنگی آثار تاریخی دیگری هستند که متروکه شده و رو به ویرانی می برند.

گفته می شود، آب انبار ستی فاطمه مدت های طولانی است که تنها تصویری که در ذهن توریست ها به جا گذاشته یک زباله دانی تاریخی است. این در حالی است که این آب انبار با شماره ثبت 14856 در زمره آثار تاریخی ایران جای گرفته است.

با این وجود این بنای تاریخی از قوانین و ضوابطی که برای ثبت آثار تاریخی مقرر شده، محروم است. همین مساله باعث شده که لحظه به لحظه به تخریب نزدیک تر شود.

به گفته ترقی نژاد، آب انبار ستی فاطمه در ضلع شمالی میدان امیرچخماق واقع شده و به دوره تیموریان تعلق دارد. این سازه دارای دو ورودی است؛ یک ورودی در میدان امیرچخماق واقع شده است و ورودی دیگری نیز به عرض سه متر در کوچه مجاور قرار دارد و دو سکوی نیم متری در دو طرف آن دیده می شود. با ورود از این در و پس از طی یک پله بدون سقف، سقف آب انبار شروع می شود.

برای رسیدن به پاشیر (محل برداشتن آب در آب انبار) باید 64 پله طی شود و به همین خاطر در میانه راه، جایی برای استراحت ساخته شده است.

این سکو پس از طی 40 پله در محوطه ای به ابعاد 3×2 متر قرار گرفته که در دو سمت آن، دو غرفه به ابعاد 5 / 1×5 / 1 متر دیده می شود.

آب انبار ˈستی فاطمهˈ دارای پنج بادگیر خشتی و یک مخزن بزرگ است و پوشش خارج گنبد تخم مرغی شکل آن با آجر پوشیده شده است. این پنج بادگیر هشت وجهی کار خنک کردن و تهویه مخزن برای جلوگیری از فاسد شدن آب را بر عهده دارد.

آب انبار مسعودی نیز از دیگر مجموعه هایی است که اقدامی برای ساماندهی و نجات آن انجام نشده است.

آب انبار مسعودی ضلع جنوبی خیابان شهید رجایی واقع شده است.

این بنای تاریخی در تاریخ 25 اسفند 1379 با شماره ثبت 3358 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

یکی دیگر از آب انبارهای پر از زباله آب انبار تالار سرو (سرور) است که با شماره ثبت ۱۵۹۰۴ تاریخ ثبت مردادماه 1385 در فهرست آثار ملی ایران و در محله یا کوی خرمشاه ، تقاطع کوچه شهید هدایتی و کوچه وحدت، جنب تالار سرور قرار دارد.

به دلیل مجاورت آب انبار در کنار تالار سرور به آن آب انبار تالار سرور گویند، البته به شوند مکان ساخت آن در محله خرمشاه به آب انبار خرمشاه نیز شهره است.

به علت مسدود شدن راه پله ها با زباله امکان بازدید از داخل آب انبار تالارسرو (سرور) مقدور نیست.

آب انبار تالار سرو (سرور) حتی مدتها پس از لوله کشی آب در محله خرمشاه فعال بوده و در حال حاضر به علت مسدود شدن دهانه ورودی آن با زباله ها، مسیر راه پله ها و پاشیرها مسدود شده و برای جلوگیری از ریزش بیشتر زباله و همچنین ورود معتادان به آب انبار تالار سرو (سرور) درب ورودی پله ها با آجر بسته شده است.

این اتفاق بیشتر در بخش آب انبارهای زیر مجموعه اوقاف رخ می دهد به عنوان نمونه

آب انبار تاریخی امامزاده جعفر یزد که درست کنار بنای تاریخی این امامزاده قرار دارد نیز به همین درد گرفتار شده است.

در این خصوص ترقی نژاد با اشاره به اینکه آب انبار امامزاده جعفر باقی مانده از دوره قاجار آسیب های زیادی دیده است، گفت: این آب انبار که همجوار امامزاده جعفر است، به زباله دانی تبدیل شده است.

این فعال حوزه میراث فرهنگی با بیان اینکه این بنای تاریخی در سال 1382 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، از هیات امنای امامزاده جعفر و متولیان اداره اوقاف انتقاد کرد و ادامه داد: بهتر است هیات امنا و مدیران متولی به جای اینکه به فکر توسعه حرم امامزاده جعفر باشند، این آب انبار تاریخی را از زباله ها و تعرض هایی که به آن وارد شده است، نجات دهند.

وی اضافه کرد: درست نیست آب انباری که در کنار امامزاده قرار دارد و به نام این امامزاده نامگذاری شده است، چنین وضعیت اسفناکی داشته باشد.

درباره اینگونه آب انبارها میراث فرهنگی معتقد است این بناها باید مورد استفاده قرار گیرد تا از تخریب آنها جلوگیری شود و از سوی دیگر اوقاف به لحاظ شرعی، شرایط دیگری برای حفظ و نگهداری از این بناهای تاریخی مطرح می کند.

** آب انبارها بیانگر اوج شکوفایی و پیشرفت استان

در این خصوص مدیرکل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی استان یزد با اشاره به اینکه این آب انبارها بیشتر جنبه عمومی داشته و معمولا وقف هستند ،گفت: این سازه های آبی زمانی کاربرد داشتند ولی امروز با تغییر سیستم آبرسانی بدون استفاده مانده است.

محمد مهدی شرافت افزود: وظیفه میراث فرهنگی حفظ این آثار گذشتگان است البته در برخی موارد نیز در مرمت آنها همکاری خواهد کرد.

وی افزود: با این حال اگر ایده خاصی مطرح شود همچون عایق بندی آنها برای استفاده به عنوان ذخیره آب برای برخی محلات و یا استفاده به عنوان ذخیره آب خام برای استفاده در فضای سبز آن را بررسی و حمایت خواهیم کرد.

مدیرکل میراث فرهنگی استان ادامه داد: ضمن آنکه آنهایی را که قابل بهره برداری نیست نیز می توان تبدیل به برخی مراکز ورزشی همچون زورخانه کرد.

شرافت تصریح کرد: البته مرمت و بازسازی آب انبارها با توجه به اینکه متولی و واقف داشته و معمولا زیر نظر اوقاف است به عهده میراث فرهنگی نیست ولی چون مجموعه ای فرادستگاهی است می توان همچون قنوات جهاد کشاورزی و آب منطقه ای مسئولیت آن را تقبل کرده اند بازسازی و مرمت کرد.

وی با اشاره به اینکه این آب انبارها بیانگر اوج شکوفایی و پیشرفت استان است ، گفت: این سازه های ارزشمند نحوه آبرسانی را در زمان کم آبی نشان می دهد و امروز با توجه به کاهش شدید بارندگی و کم آبی بوجود آمده می توان اهمیت وجود آنها را بخوبی درک کرد.

به گفته این مسوول ، این آثار در واقع کتاب تاریخ یزد هستند و باید در حفظ آنها تلاش کرد و مانیز هر گونه کمکی را که لازم باشد فراتر از وظیفه قانونی خود در این خصوص دریغ نخواهیم کرد .

مدیرکل میراث فرهنگی استان یزد با اشاره به نحوه جمع آوری زباله ها از بافت تاریخی اضافه کرد: با توجه به وجود این آثار در بافت های تاریخی و برنامه خوب شهرداری یزد برای سال آینده و نگاه خوب به بحث نظافت این بخش امیدواریم شاهد کمترین بازمانده پسماند در بافت تاریخی و آب انبارها باشیم.

شرافت تاکید کرد: باید ضمن انجام کار مشترک در این بخش ،نظارت و برخورد جدی با متخلفان داشته و مانع کثیف شدن این آب انبارها و گستره بافت تاریخی شویم.

وی با اشاره به اینکه پژوهشگران باید برنامه هایی برای زنده نگهداشتن این آثار ارائه کنند، اظهار کرد: معتقدیم این مجموعه ها اگر آب داشته باشد زنده تر است و در این خصوص شهرداری اردکان پیشتاز بوده و طرح های خوبی ارائه کرده و شهرداری یزد هم می تواند برای ذخیره آب خام و آبیاری فضای سبز از این آب انبارها استفاده بهینه کند.

** آب انبارها زیر مجموعه اوقاف

مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان یزد در این مورد در نشستی خبری گفت: آب انبارها زمانی جزو نیازهای اولیه مردم بودند اما اکنون دیگر کاربرد ندارند و از آنها به عنوان وقف انتفاع یاد می شود یعنی به خودی خود وقفی هستند و حتما نیاز نیست که سازندگان، آنها را وقف کرده باشند.

حجت الاسلام والمسلمین غلامرضا عادل اظهار کرد: در استان یزد متاسفانه وحدت رویه ای برای استفاده از آب انبارها وجود ندارد به همین دلیل از برخی از این آب انبارها، استفاده های موردی آن هم تحت شرایط خاصی می شود.

به گفته وی این آب انبارها به طور موردی در اختیار زورخانه ها و در یک مورد خاص در اختیار یک موسسه خیریه قرار گرفته تا به نمایشگاهی برای به نمایش درآورن آثار افراد زیر پوشش آنها درآید.

عادل افزود: افرادی که این آب انبارها را به طور مقطعی در اختیار گرفته اند، به لحاظ شرعی نمی توانند از این مکان کسب درآمد کنند و همین امر نیز سبب شده استفاده از آب انبارها برای مردم بدون توجیه اقتصادی باشد اما در عین حال راهکارهایی وجود دارد تا این بناها از شرایط ناخوشایند موجود ، خارج شوند.

** مردم ،اوقاف و میراث فرهنگی مسوول نظافت بافت تاریخی

خوشبختانه مجموعه بافت تاریخی از محدود جاهایی است که در حال حاضر انباشت زباله جز در خانه های مخروبه و زمین های رها شده دیده نمی شود چون شهرداری هر روز اقدام به جمع آوری زباله در این محدوده می کند در حالی که در سایر مناطق شهر این کار یکر روز در میان انجام می شود.

شهرداری یزد نظافت و پاک‎سازی آب انبارها را وظیفه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و اداره کل اوقاف و امور خیریه می داند و معتقد است این دستگاهها متولی این بناها هستند .

از این رو به نظر می رسد نظافت آب انبارها و خانه های تاریخی متروکه نیازمند مجوز از یکی از این دستگاهها باشد با این حال باید توجه داشت که کسی غیر از ساکنان بافت، در این خانه های مخروبه زباله نمی‎ریزد، بنابراین خودشان باید به نظافت محل زندگی شان اهمیت بدهند و در واقع نگهبان و حافظ این آثار تاریخی و بافت تاریخی همین مردم هستند.

در این خصوص شهردار ناحیه تاریخی یزد در نشستی با حضور جوکار نماینده یزد و اشکذر اظهار داشت: همه روزه جمع آوری زباله در ناحیه تاریخی انجام می شود و مشکل رفع آب های سطحی نیز با حفر چاه های جذبی رفع شده و در مکان های مورد نیاز نیز اگر به شهرداری اعلام شود اقدام خواهد شد.

سید محمود کشفی پور افزود: در رابطه با رفع خطر عمومی نیز اگر به شهرداری اعلام شود اقدام خواهیم کرد و با توجه به اهمیتی که بافت تاریخی دارد لذا برای بازسازی املاک در بافت تاریخی که طبق ضوابط میراث فرهنگی باشد هیچ گونه عوارضی دریافت نمی شود.

اما امروز با توجه به گسترش دامنه خشکسالی ها و کمبود باران طی 16سال گذشته طرح تغییر کاربری در آب انبارهای متروک باید بیش از پیش مورد توجه کارشناسان و مسئولان میراث فرهنگی قرار گیرد.

ناگفته نماند اوضاع آب انبارهای قدیمی بین راهها و جاده ها که خاطرات ناب و قدیمی مسافران دیار کویر را در دل نهفته دارد بهتر از آب انبارهای داخل شهر و درون محلات نیست و نه تنها آب ندارند بلکه برخی از آنها به آشغالدانی تبدیل شده و مسافران از بوی تعفن حاضر به نزدیک شدن به آنها نیستند.