الف) تاریخچه قسم

انسانها در همان هماره تاریخ برای تاكید خبریا وعده خود از روشهای مختلفی استفاده می‌كردند . گاه از كلمات مخصوص استفاده می‌كردند و گاه این كار را با گرفتن دستها انجام می‌دادند؛ چنانكه در تاریخ رومیان و عبرانیها و عربها، گرفتن دست نشانه عزم و تاكید بر انجام آن كار بود كه با گذشت زمان آن را « یمین » نامیدند.

تاریخ قسم در میان ملتهای مختلف و اقوام گوناگون تاریخی است، بس كهن، در میان ملتهای بدوی، هر طایفه طبق عقیده خود اشیا و موجوداتی خاص را مقدس می‌دانستند و درمقام اثبات مدعای خود بدان سوگند میخورند تا از این راه حقانیت سخنان خود را اثبات كنند. مثلاً یهودیان به تورات، مسیحیان ، انجیل و عرب حجاز به لات و عزی قسم یاد می‌كردند.

1ـ الف :‌قسم در عصر جاهلی : با بررسی شعر و نثر دوران جاهلی،انواع قسمرا در ادبیات این دوران میتوان یافت. آنان گاهی قسم را با « ن» تأكید همراه می‌كردند؛ گاهی قسم به « اله، رب، ...» در اشعار خود میآوردند و گاه به آب و ستارگان و بتو غیره قسم یاد میكردند كه تمام این موارد، نشانه ارزش و اهمیت قسم نزد عربهای دوران جاهلی است.

این نمونه‌های اندك كافی است كه نشان دهد شیوه بیانی قسم تنها مربوط به عالم اسلام نیست و در شعر ونثر جاهلی به گستردگی به كار رفته است. شعرایی مانند: « اعشی»، «خنساء» ، « نابغه» و « امروء القیس» از الفاظ قسم در اشعارشان بیشتر استفاده میكردند، مانند قسم به خداوند در این شعر خنساء:

«سأبكیها و الله ما حسن والله

و ما اثبت الله الحیال الروایسا

به خدا قسم تا جایی كه خداوند كوهها را ثابت نگه میدارد برای هر دو [برادرم] گریه میكنم[3]».

و یا قسم به اسم قبیله در این شعر دوران جاهلی :

« متی ماتزنا من بعصبة*** وغسان نمنع حوضنا ان یهدما؛

هر گاه ما را بیند، كه از قبیله معد هستیم، نخواهیم گذاشت كه حوض آب را از بین ببرند[4]».

2ـالف : قسم در صدر اسلام: طلوع اسلام و دگرگونی شگرف و گسترده‌ای در ابعادزندگی و فرهنگ مردمان روزگار جاهلی ایجاد نمود. بنا به گفته ابن فارس،‌همه شیوه‌ها و مأثر به جای مانده آنان را تغییر داد و آنان را از ظلمات به نور دعوت كرد و دینهای قبلی را مسخ كرد.

این دگرگونی را قرآن در قسم نیز به وجود آورد ودر شیوه بیانی قسم تغییراتی ایجاد كرد و به جای قسم به امور فردی و ناچیز مانند قسم به قبیله، شمشیر،... قسم به «الله»را جایگزین كرد و به مظاهر والا و عظیم هستی قسم تعالی داد و به طور كلی شیوه صحیح قسم را به آنها آموخت و آن را از سطح مسائل معیشتی خرد و ناهنجار به مسائل عقیدتی و قدسی رساند .