تعبيرات، اصطلاحات و لغات نادرة تفسيرابوالفتوح رازي
پنج شنبه 13 مهر 1391 4:13 PM
|
تعبيرات، اصطلاحات و لغات نادرة تفسيرابوالفتوح رازي
علامه محمد قزويني
اغلب خصايص نحوي و صرفي و لغوي و تعبيرات نادره زبانفارسي كه در مؤلفات قرن پنجم الي قرن هفتم هجري مانند تاريخبيهقي و كليله و دمنه و قابوسنامه و مرزباننامه و اسرار التوحيد فيمقامات ابن سعيد و چهار مقالة نظامي عروضي و راحةالصدورراوندي و سياستنامه نظامالملك و لبابالالباب عوفي وتذكرةالاوليا شيخ عطار و جهانگشاي جويني و غيرها مشاهدميشود بعينها مع شييء زائد در تفسير حاضر نيز مشهود ومحسوس است، و چون غالب اينگونه خصايص در ديباچة بعضي ازكتب مزبوره كه در اين سنين اخيره به توسط بعضي از فضلاء ايرانيا به توسط حقير راقم اين سطور بهطبع رسيده جمع و مرتب شدهاست لهذا ما مجدداً در اينجا محتاج به بسط كلام در اين موضوع وتعداد اين نوع خصايص مشترك بين كتاب حاضر و كتب سابقالذكرنيستيم، فقط چيزي را كه بيفايده نميبينيم ذيلاً اشاره اجماليبدان نمائيم عبارت است از پارة اصطلاحات و تعبيرات و لغات نادرهكه به نحو عموم از مخصوصات همين كتاب مانحن فيه به نظرميآيد و در ساير مؤلفات آن عهد ظاهراً ديده نشده يا كمتر ديدهشده است و آن از قرار تفصيل ذيل است:از غرايب استعمالات اين كتاب كه در سرتاسر آن بسيار مكرر وكم صفحهاي از صفحات اين كتاب از آن خالي است و ظاهراً درهيچيك از مؤلفات قدما تاكنون به نظر نرسيده است استعمالصيغه فعل مفرد مخاطب است با فاعل جمع مثلاً شما ميآئي وشما ميروي و شما ميخوري و اي مؤمنان صبر كني و از معاصيبپرهيزي و نحو ذلك ممالايعد ولا يحصي كه بعضي امثله آنمحض نمونه ذيلاً مذكور خواهد شد و الا از حد شمار بيرون است، وگويا در بعضي لهجات محلي ايران دال آخر صيغة جمع مخاطب رايعني دال كنيد و خوريد و امثال ذلك را (همانطور كه در بعضي ازلهجات خراسان دال مذكور را قلب بتاء مثناة فوقيه ميكردهاند و بهجاي كنيد و خوريد، كنيت و خوريت ميگفتهاند) در بعضي لهجاتديگر گويا اين دال را به كلي حذف كرده و به جاي كنيد و خوريد،صاف و ساده، كني و خوري ميگفتهاند، و عجب آن است كه مؤلفاين تعبير غريب را مطرداً به جاي تعبير قياسي معمولي و به عوضآن استعمال نميكند بلكه هر دو طريقه را (يعني هم «شماميخوريد» را و هم «شما ميخوري» را) توأماً و عليالسواء و بلكهگاه در ضمن يك جمله و يك عبارت با هم به كار ميبرد، و اينكچند مثالي از اين استعمال عجيب: «و حلال نباشد شما را چيزي كهبه زنان داده باشي باز ستاني» (ج 1 ص 390)، «او را براي آنذوالكفل خواندند كه كفالت و پابنداني هفتاد پيغامبر بكرد و ايشان رااز قتل برهانند و ايشان را گفت شما بروي كه اگر مرا بكشند تنها، بهبود كه شما هفتاد مرد را» (1: 414)، عيسي مريم عليهالسلاماصحابش را گفت: شما از پادشاهان توانگرتري. گفتند: چگونه؟ كهايشان ملك دنيا دارند و ما قوت نداريم. گفت: شما هيچ نداري وآسودهاي و ايشان بهرة تمام از دنيا دارند و هيچ آسايش نيستايشان را» (1: 539)، (رسول عليهالسلام به نزديك قريش آمد وايشان در مسجدالحرام بتان را ميپرستيدند و بتان را بياراستهبودند، ايشان را ملامت كرد و گفت: شرم نداريد كه دين پدر خودابراهيم و اسمعيل رها كرده جمادي را ميپرستي» (1: 546)(وانبئكم بما تأكلون و ماتدخرون في بيوتكم) و خبر دهم شما را بهآنچه خورده باشي و آنچه ذخيره كني» (1: 567)، در خبر است كهاو ]يعني حضرت عيسي ع[ در ايام صبي چون كودكان با او بازيكردندي او ايشان را گفتي مادر و پدر شما به خانه فلان و فلان چيزخوردند و از آن بهري شما را نصيب نهادند و بهري ننهادند، ايشانبيامدندي و مادر و پدر را گفتندي شما فلان طعام خوردي نصيب مانهادي، بياري و از فلان طعام ما را چرا ننهادي؟ ايشان گفتندي:شما چه داني؟ گفتند: ما را عيسي مريم گفت، ايشان گفتندي اينكودك جادو است، كودكان ما را با او رها نبايد كردن كه تباه شوند»(ايضاً 1: 567)، «و كيف تكفرون، چگونه كافر شوي شما»:(613) فلاتموتن الا و انتم مسلمون ونبايد كه مرگ به شما آيد الاشما مسلمان باشي» (1ـ614) «و كنتم علي شفا حفرة منالنار وشما اي جماعت اوس و خزرج بر كنارة كندة دوزخ بودي فانقذكممنها خداي تعالي شما را برهانيد و اين مثل است، يعني شمانزديك بودي كه در دوزخ افتي» (1: 621)، «ولا تهنوا ولاتحزنوا وانتم الاعلون ان كنتم مؤمنين ضعيف دل مشوي باين هزيمت كه بهشما رسيد و دلتنگ مشوي باين غنيمت كه از شما فوت شد و شماغالبتر باشي اگر بقضاء و وعدة خداي ايمان داري» (1: 657)، (ياايهاالذين آمنوا اصبروا) اي مؤمنان، صبر كني و شكيبائي كاربندي، وصابروا و مصابره كني بر وعدههاي خدا. يعني بر انتظار وعدة خدا، ورابطوا و خويشتن را موقوف كني بر جهاد مشركان» (1: 713) بهاختصار)، «در خيبر من كندم، چون شما عاجز بودي، و بايستادمروز احد چون شما بگريختي، و شب غار، جان تسليم كردم چونشما اباكردي و جواب مسائل من دادم چون شما جاهل بودي بهآن» (1: 786). (يبين الله لكم ان تضلوا) خدا بيان ميكند برايشما تا گمراه نشوي (2: 85)، «جلاس گفت: اگر محمد در اين كهميگويد راست ميگويد ما از خربتريم، چون انصاري بشنيد. نام اوعامربن قيس بود گفت والله محمد راست ميگويد و شما از خربتريو بيامد و رسول عليهالسلام را خبر داد» (2: 612)، وقس عليهذهالامثلة نظائرها كه چنان كه گفتيم در اين كتاب بيرون از حداحصاست. ديگر از غرايب استعمالات اين كتاب استعمال پارة ادوات عربياست از قبيل عند و انما و اما (بكسر همزه) و سواء در وسط عباراتفارسي مثل اين كه اين ادوات و حروف و ظروف در آن اوقات درزبان فارسي به كلي مستعمل و رايج بوده است نظير لكن و الا و اما(بفتح همزه) و ولو اين كه و كمااينكه در فارسي امروزه، و اينكبعضي امثلة اين استعمالات: عنده، «اما قتل عمد هر عاقلي بالغ، كه او قصد كشتن غيري كندبهر آلت كه باشد، از آهن و جز آن، از چوب و سنگ و زهر و گلوگرفتن و هرچه به غالب عادت عند آن قتل حاصل آيد قصاصواجب بود» (2: 23)، «در خبر است كه مبشري ديگر آمد عند اين]يعني در وقت فتح خيبر[ و بشارت داد به ولادت حسنبن علي(ع)»(2: 207)، «نوح هم بر اين سيرت هزار سال كم پنجاه ميبود عندآن برايشان دعا كرد» (2: 410 باختصار)، قالت نملة گفتند كه قولمجاز است اشارتي كرد كه ايشان عند آن بدانستند كه احتراز ميبايدكرد» (4: 155) «عمروبن عبدود چون خندق ديد اسب بجهانيدعند آن حال مسلمانان را حال نماند و قوت نماند و خوف شد»(3: 301)، «ناگاهي بادي برآيد و نور ايشان بنشاند، ايشان عند آنحال كه در تاريكي بمانند اين گويند انظرونا نقتبس من نوركم»(5: 247)، و امثلة اين استعمال نيز فوقالعاده بسيار است نمونه را بههمين مقدار اكتفا رفت، انما «عرب گويد هل رأيت مثل ما وقع و الم ترالي ما يصنع فلانو غرض از اين نه رؤيت قلب باشد و نه رؤيت بصر وانما مراد آناست كه سامع را تعجب ميآرد و آن كار در چشم او بزرگ ميكند»(1: 415)، «اين صيغه ]يعني صيغة امر[ مشترك است ميانمعاني بسيار از امر و اباحه و تهديد و تحدي و حكايت و انما امر بهارادة آمر مامور به را امر شود» (1: 637)، (جنة عرضها السمواتوالارض زهري گفت: اين وصف عرض است، فاما طولش جز خداينداند و بعضي اهل معاني گفتند: مرادنه عرض است كه خلاف طولباشد و انما مراد سعت فراخي و بزرگي است» (1 :651)، «اگر گوينددر آيه ذكري رفته نيست فرزندان آدم را، و انماذكر آدم و حوا رفتهاست گوئيم روا باشد كه رد ضمير كنند با آنكه او را ذكر نرفته باشد»(2: 499) و غير ذلك من الامثلة. سواء در تعبير «سواء اگر... و اگر» يعني خواه اين و خواه آن، «وسوگند جز به خدا يا بنامي از نامهاي او درست نباشد، چون گويد وحق الله سوگند نباشد سوا اگر قصد سوگند كند و اگر نه و چون گويدحلفت يا احلف يا اقسم و نگويد بالله يا نامي از نامهاي خدا، نزديكما سوگند نباشد، سوا اگر به نيتش سوگند باشد و اگر نباشد»(1: 214)، «آن كس كه مباح كند مستحق نم نباشد، سوا اگر مؤمنبود و اگر كافر» (2: 211)، «اين هر دو حد ]يعني جلد و رجم[ بر جملهمحصنان باشد سوا اگر پير باشند و اگر جوان» (4 :5)، «تعريضبقذف قذف نباشد به نزديك ماسواء اگر در حال غضب باشد و اگر درحال رضا» (4: 13)، اين ]يعني اكراه كنيزكان بر زنا[ هميشه حراماست سواء اگر ايشان اختيار تحصن كنند و اگر نكنند» (4: 39)، اليغير ذلك منالامثلة، اما بكسر همزه در تعبير «اما... و اما» به تكرار اما يعني يا اين ويا آن در تفسير آيه الله نور السموات والارض گويد: «وصف خدايتعالي كردن به نور بر حقيقت روا نباشد بر سبيل توسع و مجاز روا بودعلي احد الو جوه اما به معني منور ]بكسرواو[ چنانكه گفتيم عدل بهمعني عادل و اما به معني هادي و اما علي طريقالمدخ» (02: 41باختصار)، «رماني گفت كفر تضييع حق نعمت باشد اما بجحود واما آنچه جاري مجراي آن بود در عزم و جزم» (02: 203)،«]قارون[ گفت راي من آن است كه فلان زن فاجره را بياوريم و او راجعلي دهيم تا او در موسي آويزد و او را متهم كند به خود و بروتشنيعزند كه چون اين حال برو برود بنياسرائيل برو خروج كنند اما بكشندو اما بازار او شكسته شود و او را رها كنند» (4: 221)، و ديگر از استعمالات نادرة اين كتاب كه در بعضي از مؤلفاتقدما نيز ديده شده استعمال هيأت «كردماني» است در مورد ماضيناقص يا ماضي شرطيه يا ماضي مطيعي در صيغة متكلم معالغير(به جاي «ميكردم» يا «كرديمي» كه هيئت معمولي اين صيغهاست)، مثال: «زيدبن ارقم گويد كه ما در عهد رسولالله صليالله عليه و آله در نماز سخن گفتماني با يكديگر و چون يكي در نمازپهلوي يكي ايستاده بودي از او پرسيدي كه نماز چند كردي، اوجواب دادي. و چون كسي درآمدي و سلام كردي جواب سلامدادندي و هركس به حاجت خود سخن گفتي و روا بودي تا اين آيهآمد كه وقومواالله قانتين، سخن گفتن حرام شد» (1: 409)، «ساليقحط ناك آمد برايشان و ايشان رنجور شدند، ميگفتند كاشكيبمردماني تا از اين محنت برستماني» (1: 414)، از هربن راشدگويد: چون انس ما را حديثي گفتي از رسول عليه السلام، و ما رامعني مفهوم نشدي، پيش حسن بصري آمدماني و از اوپرسيديمي 1» (1: 636)، «ابوجعفر الباقر روايت كند از جابرعبدالله انصاري كه او گفت: ما جماعت انصار فرزندان را بر عليابوطالب عرض كردماني، هر كه او را دوست داشتي دانستماني كه حلال زاده است و هر كه او را دشمن داشتي دانستيمي 2كه حرامزاده است، و ما جماعت انصار هر كه ما را حاجتي بود بهرسول(ع)، علي(ع) را وسيله كردماني تا حاجت ما روا كردي»(2: 144)، «ولوشئنا لاتينا كل نفيس هداها، اگر خواستماني هرنفسي را هدا 3 بداديمي، يعني اگر ما خواستماني ارادت جبر واكراه هر كسي را قهر كردماني و الجاء برايمان و افعالي كرديمي با اوكه عند آن ملجأ شدي بايمان» (4: 284-285)، «گفتند اگر خدايما را هدايت دادي متقي بودماني يعني براي آن نبوديم كهخدايتعالي هدايت نداد و اين دروغ است بر خداي» 4: 499)، ديگر از استعمالات غريبة اين كتاب الحاق ادات «ها» است دراول بعضي افعال و مخصوصاً در اول فعل «گرفتن» و گويا ايناستعمال ماخوذ از پارة از لهجات محلي ايران است مثال «با اوگويند اقبض فيقبضها گير او هاگيرد بار ديگرش گويند اقبضاوهاگيرد» (1: 8) «و بعضي ديگر گفتند آنكه عقيدة نكاح به دست اوباشد شوهر است و معني آيه چنين گفتند الاان يعفون الا كه زنانعفو بكنند هيچها نگيرند» (1: 405)، «رسول حربه از دستحارثبن الصمةها گرفت و حربه بر گردن او زد» (1: 661 باختصار)،«وقال لاتخذن من عبادك نصيباً مفروضاً، و گفت يعني شيطانهاگيرم از بندگان تو نصيبي مقدر مقطوع» (2: 48)،- «مردم دست بهپشت اوها ميزدند و او را ميانداختند و او واپس مينگريد»(1 :541)، و ديگر لغات نادرة ذيل: انزله كردن. يعني نازل كردن آيه ياكتابي آسماني من جانبالله، واضح است كه اصل اين كلمه از مادةنزول عربي مأخوذ است ولي اين چه اصطلاحي و چگونه اشتقاقيبوده معلوم نشد، مثال: رسول(ص) روي بجهودان كرد و گفت به آن خداي كه تورية بهموسي انزله كرد. كه در اين تورية نعت و صفت من مييابيد»(1 :226)، «خداي تعالي پيغامبران را به بازي نفرستاد و كتابهابهرزه انزله نكرد» (1: 437)، «و در خبر هست كه خداي تعالي دربعضي كتب انزله كرد انا ملكالملوك و مالكالملك قلوب الملوك وتواصيهم بيدي الخ» (1: 536)،- «نجاشي به ايشان گفت: به آنخداي كه انجيل برعيسي انزله كرد. كه بگوي تا در كتابها از ميانعيسي و قيامت هيچ پيغمبري مييابي» (1: 583)،- خداي تعالياين آيه در بلعم با عور انزله كرد و طرفي از حديث او با رسول بگفت»02: 488)،- «سپاس خداي را كه مرا به كافه الناس فرستاد بهبشارت، و انذار و قرآن بر من انزله كرد» (3: 314) «وقالوا گفتند اينكافران عصر لولا نزل هذا القرآن، چرا اين قرآن انزله نكردند برمردي من القريتين، از اين دو شهر، يعني مكه وطائف» (5: 511)«حضرت رسول جواب داد و گفت دوش خداي تعالي سورتي بر منانزله كرده است كه از هرچه آفتاب برو آيد دوستتر دارم» (5: 83)، وغير ذلك منالامثلة، بجارده و بيجارده، به معني مهيا و مستعد و معد و آماده، وبجاردن به معني مهيا كردن و آمادهساختن، در فرهنگهايمتداوله اين كلمه به نظر نرسيد. مثال: «رسول(ص) گفت چونمؤمن را وفات نزديك رسد خداي تعالي آنچه براي او بجارده باشدبه او نمايد از ثواب و كرامت» (1: 109)،- و اعتدنا للكافرين عذاباًمهيناً. و ما بجاردهايم براي كافران عذابي خواركننده» (1: 765)،-«كس فرستاد به منافقان كه مستعد و بجارده باشيد كه من لشكريميآرم تا با محمد كارزار كنم» (2: 490)، «ابوهريره روايت كرد ازرسول(ص) كه او گفت: هيچكس نباشد كه بامداد و شبانگاه بهمسجد رود و مسجد بگزيند بر جاهاي ديگر الا او را به نزديكخداي تعالي نزل معد و بجارده باشد در بهشت» (4: 45)، «قالقرينه قرين او گويد يعني فرشتة موكل، هذامالدي عتيد، اين آناست كه به نزديك من نهاده و بيچارده 4 بوده اشاره به ديوانعمل اوست اي معد محفوظ» (5: 138). انداخت، اسماً به معني مكر و توطئه، «و مكر و امكر كردند،يعني كفار بنياسرائيل، و مكر ايشان اينجا تدبير و انداخت قتلعيسي بود و اين آنگه بود كه عيسي را براندند و بيرون كردند»(1: 570)،- «ايشان چون رسول را بديدند و سخن او بشنيدند،دانستند كه آن از نزغات شيطان است، و كيد دشمنان ايمان است، وانداخت جهودان است، سلاحها از دست بينداختند و بگريستند»(1: 613 كه به غلط 631 چاپ شده)، خوار به معني آسان: «كاري خوار يا دشخوار» (2: 641)،-درخت سنب و درخت سنبه به معني موريانه كه به عربي ارضهگويند (4: 362)، رجوع شود به تفسير طبري كه همه جا صريحاً ومكرراً در مورد همين حكايت مانحن فيه يعني حكايت دابةالارضكه عصاي حضرت سليمان را خورده بود در تفسير مادلهم عليموتهالادابةالارض تأكل منساته همه جا ارضه دارد، ككج به معنيتره تيزك كه به عربي جرجير گويند (1: 464)، رجوع شود بهفرهنگها در عنوان ككژوككش، گزارش به معني تفسير (1: 2 كه سهواً گذارش با ذال چاپشده)،- مرجو به معني مرجمك يعني عدس (1: 131 و 4: 67)،-باسه به معني آرزو (4: 224)، و ديگر املاهاي قديمي ذيل: بزغ= وزغ، بيران= ويران،پاداشت= پاداش، پرستدار= پرستار، پرستك= پرستو، پليته=فتيله، تابان= تاوان يعني غرامت، تپنچه= طپانچه، چونين= چنين،خوشك= خشك، دست ورنجين= دست برنجن، زرو= زلو يعني زالوكه كرمي است كه خون ميمكد و به عربي علق گويند، فرسنك=پرستو، و امثلة لغات و تعبيرات نادره و املاهاي قديمي در اين كتاببيش از آن است كه در حوصلة اين مختصر مقاله تعداد همةآنهاگنجايش داشته باشد، غرض در اينجا چنانكه مكرر گفتيم فقطذكر چند مثالي از آنها بود از باب نمونه و بس،
و- وصف اجمالي نسخه خطي كه اساس طبعحاضر است.
نسخة خطي تفسير شيخ جليل ابوالفتوح رازي كه طبع حاضر ازروي آن بعمل آمده نسخهاي است از نسخ كتابخانة سلطنتيطهران در چهار مجلد به قطع نيم ورقي، 31 سانتي متر طول در 20سانتيمتر عرض، به خط نسخ خوش ايراني و كاغذ ترمة نخوديرنگ روشن، و نسخه مجدون است با آب طلا و روي آيات قرآني كهدر ضمن تفسير متفرقه درج شده، همه جا براي تميز دادن ازعبارات فارسي سابق ولاحق خط سرخ رسم شده، ولي آياتي كهمعمولاً جداگانه قبل از شروع در تفسير عدهاي از آنها يكجا نوشتهشده به خط نسخ درشتتري از اصل تفسير و با فرجة زياديبينالسطور نگاشته شده است و لهذا بالطبع محتاج به تميز ازعبارات فارسي نبوده خط سرخ روي آنها ندارد، عدة سطور در هرصفحة از اصل تفسير 23 سطر است و در صفحاتي كه فقط آياتقرآني نوشته شده 11 الي 12 سطر.
پاورقيها:
1- تصحيح قياسي ، و في الاصل : پرسيدندمي ، 2- تصحيح قياي ، و في الاصل : دانستمي ( بصيغه مفرد ) . 3- كذا في الاصل ؛ و الصواب « هدي » 4- تنقيط قياسي ساير مواضع مذكوره در فوق ، و في الاصل : بيجارده ( بحاء مهمله ) . 5- درمتن چاپي تعيين نشده ولي از روي عكس ورق اخير يكي از نسخ خطي اين تفسير ( نسخه نمره 131 ) از نسخ كتابخانه آستان قدس رضوي كه در نزد را قم سطور حاضر است تعيين گرديد . 6- در متن چاپي تعيين نشده يا من نيافتم . 7- ايضاً ، 8- ايضاً 9- در متن چاپي تعيين نشده ولي از روي عكس ورق اخير يكي از نسخ خطي اين تفسير ( نسخه نمره 132 ) از نسخ كتابخانه مزبوره تعين گرديد . 10- در متن چاپي تعيين نشده يا من نيافتم . 11- در طبع تعيين شده ولي فاصله گذارده نشده ، 12- در متن چاپي تعيين نشده يا من نيافتم . 13- در متن چاپي تعيين نشده ولي چون يكي از نسخ خطي اين تفسير ( نسخه نمره 136 ) از نسخ كتابخانه آستان قدس رضوي از اوايل سوره المزمل شروه يم شود كه مطابق همين صفحه است و اين جلد قطعاً جلد بيستم است پس بدون شك آخر جلد نوزدهم و اول بيستم همين جاست . 14- كذا في الاصل بدون ذكر المقول . 15- كذا في الاصل . 16- عدهاوراق اين مجلد نه در فهرست مطبوع كتابخانه آستان قدس رضوي ( 42 – 43 از فصل سوم ) و نه در عكس اوراق اول و آخر اين نسخه كه در نزد راقم سطور حاضر است مذكور نيست . 17- باين تفصيل : نمره 131 عبارت است از مجلدات 7 – 11 ،و نمره 132 مجلدات 12 – 15 ، و نمره 123 مجلدات 11 – 17 ، و نمره 134 دو جلد 16 – 17 و نمره 135 دو جلد 87 و نمره 136 مشتمل است بر مجلد بيستم فقط . 18- از قبيل كتاب الابنيه عن حقايق الادويه تاليف ابومنصور موفق بن علي هروي نسخه وينه مورخه 447 ، و كتاب السامي في الاسامي ميداني نسخه كتابخانه ملي پاريس مورخه سنه 528 ، و همين دو قطعه از تفسير ابوالفتوح رازي از نسخ كتابخانه آستان قدس رضوي مورخه 556 و كيهان شناخت امام حسن قطان مروزي در علم هيئت نسخه ملكي آقاي حاج آقا ضياء الدين نوري پسر مرحوم شيخ فضل الله نوري مورخه 586 ، و شايد يكي دو سه نسخه ديگر كه فعلاً به خاطر نميآيد . 19- معتام يعني برگزيده قال في اللسان : « و قد اعتام يعتام اعتياماً اختار و منه حديث علي انك تنفق مال افيمن تعتام من عشيرتك و حديثه الاخر رسوله المجتبي من خلائفه و المعتام لشرع حقائقه » . 20- كذا ،والصواب حذف « الي » لان رجا متعد بالنفس . 21- كذا في الاصل ، و الصواب « ست » بحذف التاء 22- كذا ، و صواب اسقاط الف « ابن » است در كتابت رجوع شود بمعجم البلدان در تحت همين عنوان . 23- براوستان از قرار قم بوده است . |
