کنترل اجتماعی غیررسمی از منظر آیات و روایات-1

 انسان‌ها طبعاً پاداش‌ها، تشویق‌ها و به دست آوردن منفعت‌های مادی و معنوی را خوشایند می‌دانند و در مقابل، از تنبیه‌ها، مجازات‌ها و مذمت‌ها گریزانند و بر همین اساس، رفتارهای عادی و حتی رفتارهای دینی خود را سامان می‌بخشند.

این تحقیق درصدد بررسی کنترل اجتماعی غیررسمی در متون دینی است. بر اساس این تحقیق، دین مبین اسلام کنترل غیررسمی را به عنوان یک اهرم کنترلی کارآمد مورد توجه قرار داده است. از منظر دین، آمال و آرزوها در نحوة رفتار تأثیر می‌گذارد و باورهای دینی نظیر ثواب و عقاب اخروی زمینة همنوایی افراد جامعه را فراهم می‌نماید. نیز اهرم‌های کنترلی نظیر حیاء، ترس، تمجید و مذمّت، مراقبت و امر به معروف و نهی از منکر سبب کاهش کجروی و هدایت شدن افراد می‌گردد.

کلید واژه‌ها: کنترل اجتماعی، کنترل‌غیررسمی، مراقبت، امربه‌معروف، نهی‌ازمنکر، همنوایی.

انسان‌ها به لحاظ روانی مطابق انگیزش‌ها، کشش‌ها، خواسته‌ها و گرایش‌های درونی رفتار می‌کنند. عوامل درونی و بیرونی سبب می‌شود که در برخی موارد رفتار نادرست، قبیح و برخلاف آداب، سنت و هنجارهای متعارف و متداول جامعه از انسان سر بزند. به همین دلیل، در قرآن به انسان «طغیانگر» و «زیانکار» خطاب شده1  و یادآوری گردیده که تمایلات نفسانی، انسان‌ها را به رفتار کجروانه و نادرست وا می‌دارد. 2

ویژگی پیش‌گفتة انسان می‌طلبد که خواسته‌ها، تمایلات و گرایش‌های گوناگون او، تحت کنترل قرار گرفته و از این طریق زمینة هدایت، تکامل و انجام رفتار درست او فراهم شود. در دین اسلام، کنترل و نظارت انسان‌ها مورد توجه ویژه بوده است، به گونة که نظارت کامل، دقیق و مداوم بر رفتار، کردار و نیات انسان‌ها از سنت‌های ثابت الهی و معیاری برای سنجش، ارزیابی رفتار و اعطای ثواب و عقاب در نظر گرفته شده است. 3

در این تحقیق تلاش شده است یکی از سازوکارهای کنترلی تأثیرگذار مورد بررسی قرار گرفته و نظر دین در مورد آن جست‌وجو شود. «کنترل غیررسمی از منظر آیات و روایات» عنوانی است بیانگر کاوش در نظریه کنترلی دین از خلال آیات و روایات به عنوان یکی از متون معتبر دینی؛ هرچند قرآن کریم کتابی نیست که در حوزه‌های علوم متداول امروزی نظریه‌پردازی کرده باشد. دلیل آن نیز روشن است؛ چراکه در متون دینی هرآنچه برای هدایت انسان لازم است ذکر شده است. با این حال، می‌توان با مطالعة آیات و روایات و کنار هم چیدن آنها، پاسخی برای سؤالات خود به دست آورد. و در مواردی نظریه‌ای را بر اساس آنها سامان داد.

کنترل اجتماعی از مباحث محوری در حوزه جامعه‌شناسی کجروی است. در مباحث کنترل اجتماعی، کنترل غیررسمی از اهمیتی بیشتری برخوردار است. بیشتر بودن اهمیتش بدین دلیل است که کنترل غیررسمی نوعاً هنجارشکنی‌هایی را تحت پوشش قرار می‌دهد که از قلمرو تسلط نظارت‌های رسمی خارج است. بررسی کنترل غیررسمی در جوامع دینی که فرهنگ آنها خاستگاه دینی دارد این بحث را ضرورت می‌بخشد که دین به عنوان بنیاد فرهنگی جوامع دینی چه تدبیری برای جلوگیری از شکستن هنجارهای دینی در نظر گرفته است.

هم کنترل‌های رسمی و هم کنترل‌های غیررسمی را می‌توان از منظر دین بحث کرد؛ اما به تناسب موضوع تحقیق، مسئله اصلی پژوهش پیش‌رو این خواهد بود که نظر دین راجع به کنترل‌های غیررسمی چیست؟ این پرسش به نوبه خود دو سؤال فرعی دیگری به دنبال خواهد داشت که در طول تحقیق سعی می‌گردد پاسخی برای آنها به دست آید: یکی اینکه کنترل غیررسمی به عنوان یک اهرم کنترلی، اصلاً مورد تأکید دین بوده است یا خیر؟ و دیگر اینکه در صورت مثبت بودن جواب پیشین‌ سازوکاری که دین در قالب کنترل غیررسمی پیشنهاد می‌کند کدام است؟

«کنترل غیررسمی» در مقابل «کنترل رسمی» مطرح می‌گردد. کنترل رسمی مجموعه اقداماتی است که منابع اقتدار از آنها در مسیر مقابله با وقوع جرم و کجروی در جامعه استفاده نموده و نوعاً با اجبار و الزام‌های برخاسته از ضمانت‌های اجرایی دولتی همراه است.  4کنترل‌های رسمی بر عنصر حقوقی و قانونی مبتنی است5  و صرفاً هنجارهای رسمی را تحت پوشش قرار می‌دهد.

از این‌رو، کنترل غیررسمی سازوکارهایی را تحت پوشش قرار خواهد داد که کنترل اجتماعی را نه از خلال قوانین کیفری و سازمان‌های رسمی، بلکه از طریق تکیه‌کردن بر اصول اخلاقی و ارزش‌ها و هنجارهای متعارف ممکن ساخته و متغیرهایی نظیر: «ترس از پذیرفته‌نشدن رفتار در جامعه»، «نگرانی از طردشدن توسط نزدیکان» و «طرد و تمسخر و سرزنش دیگران» را مورد توجه قرار ‌دهد. 6

بررسی مسئلة کنترل اجتماعی از منظر دین و یا نقش کنترلی دین از انحرافات اجتماعی سابقة دیرینه دارد. اولین تحقیق در این زمینه به نام دورکیم به ثبت رسیده است. او بی‌هنجاری را معلول ضعف کنترل دانسته و جوامع سنتی را سرشار از همبستگی مکانیکی و برخوردار از قواعد اخلاقی‌ قدرتمند می‌داند که یکپارچگی را تقویت نموده و در نهایت زمینه‌های بی‌هنجاری را نابود می‌کند. 7

تحقیقات دیگری که نقش کنترلی دین را برجسته نموده و دین را به عنوان یک نیروی بازدارنده از انواع کجروی‌های اجتماعی معرفی کرده‌اند، تحقیق ایوانز.تی. دیوید با عنوان «بررسی مجدد رابطه دین و جرم» 8 و تحقیق استارک و سیمز بن بریج تحت عنوان «دین، کجروی و کنترل اجتماعی»است.  9در هر دو تحقیق، اهرم‌های کنترلی غیررسمی دین نظیر باورهای دینی و مناسک مذهبی مورد بررسی قرار گرفته است.

در زمینة کنترل دینی با تمرکز بر آموزه‌های اسلامی و با استفاده از منابع معتبر دینی در اسلام، می‌توان به کتاب‌های همنشینی و کجروی 10 و کتاب پیشگیری وضعی از بزهکاری با نگاهی به سیاست جنایی اسلام 11 اشاره کرد که مولفان در ذیل بحث‌های کنترل اجتماعی، به کاویدن این مهم از منظر آیات و روایات همت گمارده و نگاه دینی را در این موضوع به بحث گرفته‌اند.

نظریات مطرح در حوزة کنترل اجتماعی، نظریة «بی‌هنجاری» دورکیم و نظریة «خودکنترلی» هیرشی است. دورکیم نابهنجاری اجتماعی را معلول گسست نظم و ضعف کنترل در جامعه می‌دانست و نظریه بی‌هنجاری خود را بر این مبنای انسان‌شناختی که انسان‌ها موجودی آمیخته با تمایلات است، استوار ساخته بود.

همین مبنا بود که از نظر دورکیم نظارت اخلاقی و اجتماعی و همچنین ضروت انضباط در جامعه را توجیه می‌کرد. 12 او معتقد بود: «هرگاه شیرازه تنظیم‌های اجتماعی از هم گسیخته گردند، نفوذ نظارت‌کنندة جامعه بر گرایش‌های فرد دیگر کارایی‌اش را از دست خواهد داد.» 13 در نهایت، با ضعف نظارت و یا نفوذ بازدارندة جامعه، بی‌هنجاری در جامعه شکل خواهد گرفت.

هیرشی نیز در نگاه اول بر این باور بود که دلبستگی فرد به دیگران، پذیرش نقش یا درگیرشدن در فعالیت‌های اجتماعی و همچنین اعتقاد به ارزش‌های اخلاقی و هنجارهای فرهنگی می‌تواند فرد را از کجروی باز داشته و به سمت رفتار بهنجار هدایت کند.14  اما در نظریة خود کنترلی تأکید داشت که افراد برخوردار از خودکنترلی قوی بیشتر در معرض جرم و کجروی قرار دارند و خودکنترلی قوی احتمال درگیر شدن در جرم را به حداقل می‌رساند. 15

هر دو نظریه رابطة وجود اهرم‌های کنترلی و بازدارندگی را مثبت قلمداد نموده و بر این ایده تأکید می‌کنند که هرگاه اهرم‌های کنترلی در جامعه فعال و نیرومند باشد همنوایی با هنجارها بیشتر میسور است. وانگهی، اگر نظام کنترلی در جامعه رو به ضعف گراید، همنوایی به حداقل رسیده و زمینه‌های ارتکاب جرم و کجروی فعال و تحقق جرم در جامعه بیشتر خواهدشد.

بررسی رابطه کنترل و همنوایی از منظر دین، وابسته به این است که ابتدا به عناصر اساسی دین توجه نموده و سپس رویکرد دین را نسبت به کنترل با تفکیک قلمرو کنترل‌های دینی از غیر دینی مشخص کرد؛ یعنی برای رسیدن به یک چارچوب نظری دینی در باب کنترل، سه گونه مواجهه با دین ضروری است: اول اینکه مشخص گردد آن دسته از عناصر اساسی دین که هم هنجارهای اجتماعی را دسترس‌پذیر می‌سازد و هم بازخورد نظارتگرانه به همراه دارد چیست؟ ثانیاً با بررسی محتوای دین، نقش‌های کنترلی عناصر دینی را جست‌وجو کرد و در گام سوم عناصر کنترلی غیردینی را از چشم‌انداز دین پویید.

دین در نگرش اسلامی به «مجموعه عقاید، احکام و اخلاق داری خاستگاه قدسی و وحیانی» تعریف می‌شود.16  بر اساس این تعریف، دین بر سه عنصر کلیدی استوار است. هر سه عنصر به صورت مرکب حیات دینی انسان‌ها را شکل می‌بخشند. حیات دینی انسان که تأمین کنندة اهداف دینی و انسانی اوست، در بستر قلمروهای دینی سامان می‌یابد.

قلمرو‌های دینی، سازگار با عناصر دینی طراحی و تسهیل کنندة تحقق نقش‌های محوری عناصر دینی به شمار می‌روند. قلمرو ایمان و باور(حوزة عقاید دینی)، قلمرو رفتار (حوزة اخلاق) و قلمرو تشریع (حوزة احکام و فقه) قلمروهای سه‌گانه نظام معیشتی دینی است که هرکدام از آنها ظرفیت‌هایی را در اختیار انسان می‌گذارد تا انسان‌ها در زندگی اجتماعی و فردی به کمال مطلوب برسند.

متناسب با بحث کنترل غیررسمی، لازم است اهرم‌های کنترلی غیررسمی در سه حوزة دینی مورد بررسی قرار گیرد. بازخورد دین نسبت به هنجارشکنی از هنجارهای حاکم در جامعه در هرسه قلمرو ذکرشده و در دو سطح هنجارسازی و نظارت‌گری قابل مطالعه و بررسی است.

همان‌گونه که در نمودار شمارة2 نیز بیان گردیده است، می‌توان قلمرو شریعت (احکام فقه) را به عنوان سطح هنجارساز و قلمرو اعتقاد و ایمان را به عنوان سطح نظارتی دین مطرح نمود. فقه و شریعت، هم هنجارهای دینی را در جامعه معرفی می‌کند و هم سازوکارهای رسمی همچون «حدود»، «دیات»، «قصاص» و «تعزیرات شرعی» و غیررسمی نظیر امر به معروف و نهی از منکر را برای تثبیت و تحکیم هنجارها به خدمت می‌گیرد. 17

ایمان و باروهای دینی نظیر ایمان به علم خداوند، ایمان به روز حساب و کتاب و ایمان به آثار و پیامدهای رفتار باعث به وجود آمدن سازوکار کنترلی غیررسمی می‌گردد و از این طریق افراد را با هنجارهای مطرح‌شده از سوی دین همنوا می‌سازد.در میان دو قلمرو ذکرشده، قلمرو رفتار قرار دارد. قلمرو رفتار نقطه تلاقی دو سطح هنجارساز و نظارت‌گری است.

در قلمرو رفتار، عنصر اخلاقی دین نقش ایفا نموده و با فراهم‌سازی انگیزه‌های لازم برای رفتار و دسترس‌پذیر ساختن ضمانت‌های اجرایی برای رفتار‌های بهنجار دینی، نظام پاداش و تنبیه کارآمد شکل گرفته و در نتیجه همنوایی صورت می‌گیرد.طرح این چارچوب به ما کمک خواهد کرد که اهرم‌های کنترلی دینی را بررسی نموده و بر همین اساس، دسته‌بندی کنیم.

برای بررسی کنترل غیررسمی از منظر آیات و روایات، باید به دو پرسش اساسی پاسخ گفته شود. اول اینکه آیا کنترل غیررسمی به عنوان یک اهرم کنترلی کارآمد مورد توجه دین بوده است یاخیر؟ در صورت مثبت بودن پاسخ. نوبت به دومین پرسش می‌رسد و آن اینکه سازوکار کنترلی که دین به عنوان کنترل غیررسمی پیشنهاد می‌نمایند کدام است؟ چه خصوصیاتی دارد؟ و آیا سازوکار مطرح‌شده در آیات و روایات ظرفیت فراهم‌سازی یک سیاست کنترلی در کنار سیاست‌های مرسوم در جهان را دارد؟

‌دین در سیاست کنترلی خود، هم به کنترل‌های رسمی توجه داشته است و هم به کنترل‌های غیررسمی. و از سویی سازوکارهای کنترلی دین بگونه‌ای طراحی شده است که سازوکارهای رسمی و غیررسمی به صورت همسو عمل می‌نماید و این مسئله یکی از نقاط قوت سیاست کنترلی دین به شمار می‌رود؛ زیرا کنترل‌های غیررسمی اهرم‌ها و سازوکارهای درونی را در خود جای داده و کنترل‌های رسمی و بیرونی هنگامی کارآمد خواهد بود که با اهرم‌های درونی همساز باشد. 18

از متون دینی شواهد مختلفی مبنی بر توجه دین به کنترل‌های غیررسمی به دست می‌آید. دین هم به واکنش‌های روانی افراد نسبت به بازدارنده‌های غیررسمی توجه داده است و هم میزان بازدارندگی بازدارنده‌های غیررسمی را به نمایش گذاشته و هم روحیة «پاداش‌خواهی» و «تنبیه‌گریزی» انسان را مورد تأکید قرار داده است.

از بسیاری آیات و روایات چنین بر می‌آید که رفتار انسان‌ها به طرز قابل توجهی متأثر از کنترل‌های غیررسمی است. به عبارت دیگر، انسان‌ها به اهرم‌های کنترلی غیررسمی سریعتر واکنش نشان می‌دهند. در احادیث، نحوة تأثیر دیگران بر رفتار در ذیل عنوان «حیاء» مطرح گردیده است.

حضرت امام صادق(ع) در روایتی انجام بسیاری از امور واجب دینی را متاثر از حیاء برشمرده و می‌فرمایند: «إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأُمُورِ الْمُفْتَرَضَةِ أَیْضاً إِنَّمَا یُفْعَلُ لِلْحَیَاءِ فَإِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ لَوْ لَا الْحَیَاءُ لَمْ یَرْعَ حَقَّ وَالِدَیْهِ ... وَ لَمْ یَعِفَّ عَنْ فَاحِشَةٍ؛ همچنین بسیاری از امور واجب بخاطر حیاء انجام می‌پذیرند. به درستی اگر مردم حیاء نداشته باشند حق والدین خود را مراعات نکرده ...و از رفتار زشت خودداری نخواهند کرد». 19

در قرآن‌کریم میزان تأثیر کنترل غیر رسمی بر رفتار افراد را می‌توان از آیه 63 «مائده» استنباط کرد. در این آیه شریفه، خداوند خطاب به علمای یهود و نصارا می‌فرماید: «لَوْلاَ یَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَالأَحْبَارُ عَن قَوْلِهِمُ الإِثْمَ وَأَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا کَانُواْ یَصْنَعُونَ؛ چرا علمای نصارا و یهود ملت خود را از گفتارهای گناه‌آلود و رشوه‌خواری باز نمی‌دارند؟!»لحن آیه گویای این امر است که اگر علمای نصارا و یهود نهی می‌کردند، آنان از گفتن ‌حرف‌های آلوده و رشوه‌خواری خودداری ورزیدند. از این‌رو، از لحن عتاب‌گونة قرآن‌کریم می‌فهمیم که افراد از نهی‌کردن اطرافیان به خصوص افراد ذی‌نفوذ، تأثیر می‌پذیرند.

انسان‌ها طبعاً پاداش‌ها، تشویق‌ها و به دست آوردن منفعت‌های مادی و معنوی را خوشایند می‌دانند و در مقابل، از تنبیه‌ها، مجازات‌ها و مذمت‌ها گریزانند و بر همین اساس، رفتارهای عادی و حتی رفتارهای دینی خود را سامان می‌بخشند.20  در دین، به خصوصیت روحی انسان توجه شده و سازوکار کنترلی اسلام بر نظام پاداش و تنبیه استوار گردیده است. پاداش و تنبیه‌هایی که دین در نظر گرفته است، از سنخ پاداش‌های فوری و زود گذر دنیوی نیست، بلکه آمیزه‌ای از پاداش‌های دنیوی و پاداش‌ها و تنبیه‌های جاویدان اخروی است.شواهد قرآنی و روایی زیادی بر ادعای مذکور وجود دارد که از باب اختصار به مواردی از آنها اشاره می‌شود.

در احادیث این مسئله مورد توجه قرار گرفته است که آرزوها و ترس در نحوة رفتار انسان نقش دارد و انسان‌ها می‌کوشند رفتارخود را به گونه‌ای انجام دهند که آرزوهایشان برآورده شده و از پیامدهای خوفناک رفتار برحذر باشند. حضرت امام صادق(ع) به این خصوصیت عمومی انسان اشاره داشته و می‌فرمایند: «مَنْ رَجَا شَیْئاً عَمِلَ لَهُ وَ مَنْ خَافَ مِنْ شَیْ‏ءٍ هَرَبَ مِنْهُ؛ کسی‌که امید چیزی را داشته باشد برای رسیدن به آن عمل می‌کند و کسی‌که از چیزی می‌ترسد از آن گریزان است». 21

امام سجاد(ع) در ذیل تذکر به خوف از خداوند و توجه نمودن به عقاب‌هایی که خداوند وعده داده است، فرموده‌اند: «فَإِنَّهُ مَنْ خَافَ شَیْئاً حَذِرَهُ وَ مَنْ حَذِرَ شَیْئاً نَکَلَهُ؛ به درستی کسی‌که از چیزی خوف داشته باشد از آن دوری می‌کند و کسی‌که از چیزی دوری کند دیگر سراغش نمی‌گیرد». 22

برخی از دلایل قرآنی و روایی حاکی از این است که ثواب و عقاب و بهشت و جهنم بر رفتار انسان تأثیر گذاشته و انسان‌ها سعی می‌کنند آن‌گونه عمل کنند که به ثواب‌های اخروی دست یافته و از عقوبت‌های اخروی در امان بمانند. حضرت پیامبر(ص) مشتاقان بهشت را پیشی‌گیرنده به کارهای خیر و خائفان از جهنم را تارک شهوات می‌دانند:«مَنِ اشْتَاقَ إِلَی الْجَنَّةِ سَارَعَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ مَنْ خَافَ النَّارَ تَرَکَ الشَّهَوَاتِ؛ کسانی به بهشت علاقه‌مندند به کارهای نیک می‌شتابند و کسانی که از آتش جهنم می‌ترسند از رفتار شهوانی دوری می‌گزینند». 23

احادیثی دیگری قریب به مضمون فوق از معصومان(ع) نقل شده است؛ نظیر «مَنْ أَحَبَّ الدَّارَ الْبَاقِیَةَ لَهِیَ عَنِ اللَّذَّاتِ؛ یعنی کسی که سرای جاوید را دوست دارد از لذت‌ها دوری می‌کند».24  و یا «مَنْ خَافَ الْعِقَابَ انْصَرَفَ عَنِ السَّیِّئَاتِ؛ کسی که از عقاب می‌ترسد از گناهان رویگردان است». 25از شواهد ذکرشده چنین استفاده می‌شود که از نظر دین، رفتار افراد تحت تأثیر پاداش و تنبیه ماورایی به عنوان کنترل غیررسمی است.

توجه اکید به ثواب و عقاب به عنوان نتایج افعال و تأکید بر اینکه خداوند در قیامت برای درستکاران پاداش و برای بدکاران عذاب در نظر گرفته است، گویای اهمیت نقش کنترلی ثواب و عقاب به عنوان کنترل غیررسمی و کارآمد بودن آن در هدایت افراد است. البته ذکر کارآمدبودن کنترل غیررسمی به معنای عدم توجه دین به کنترل رسمی نیست.

چنان‌چه مرحوم مجلسی هم اشاره نموده‌اند، کتاب و سنت بازدارنده‌هایی از جمله حدود، تعزیرات، مذمّت و وعدة عقاب، و همچنین تشویق‌هایی از جمله مدح و ثنا در دنیا و بهشت و نعمت‌های بهشتی در قیامت را در خود جای داده است. 26

پی نوشت ها:

1. «إِنَّ الإِنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ»(عصر: 2)؛ «کَلَّا إِنَّ الإِنْسَانَ لَیَطْغَى» علق: 6.

2.«إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ» یوسف: 23؛ «إِنَّمَا یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ» بقره: 169.

3. ابوطالب خدمتی، «نظارت و بازرسی در اسلام»، معرفت، ش 27، ص46-57.

4 . علی سلیمی و محمد داوری، جامعه‌شناسی کجروی، ص501.

5. هدایت‌الله ستوده، آسیب شناسی اجتماعی، ص142.

6 . علی سلیمی و محمد داوری، همان، ص507.

7. راب استونز، متفکران بزرگ جامعه شناسی، ترجمه مهرداد میردامادی، ص79-81.

8. ر.ک. همان.

9. رادنی استارک و ویلیام سیمز بن بریج، «دین کجروی و کنترل اجتماعی»، ترجمه علی سلیمی، حوزه و دانشگاه، ش 22، ص170-193.

10 . ر.ک: علی سلیمی و همکاران، همنشینی و کجروی.

11  سیدمحمود میرخلیلی، پیشگیری وضعی از بزهکاری، ص305-346.

12 ریمون آرون، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، ص388.

13 لوئیس کوذر، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، ص192.

14حبیب احمدی، «تحلیل نظریه‌های مربوط به کجروی‌های اجتماعی»، روانشناسی و علوم تربیتی، ش 40، ص60ـ61.

15  فرانک پی ویلیامز و مالین دی مک شین، نظریه‌های جرم‌شناسی، ترجمه حمیدرضا ملک محمدی، ص212.

16 عبدالله جوادی‌آملی، شریعت در آینه‌ی معرفت، ص93.

17 هرچند مواردی ذکرشده جنبه‌ی کنترل رسمی دارد اما به صورت غیر رسمی ذهنیت خدشه ناپذیری هنجارهای دینی را در افراد القاء می‌کند که همین مسئله سبب می‌شود همنوای صورت بگیرد.

18 ر.ک: سلیمی، علی و محمد داوری، جامعه‌شناسی کجروی،

19  مفضل بن عمر جعفى کوفى، توحید المفضل، ص79.

20 حضرت امیر المومنین (ع)می‌فرمایند:« إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اَللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ اَلتُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اَللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ اَلْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اَللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ اَلْأَحْرَارِ » نیز برنظام پاداش و تنبیه توجه نموده اند.

21 محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج67، ص357.

22شیخ صدوق‏، أمالی، ص505.

23  محمدباقر مجلسی، همان، ج 74، ص 96

24عبدالواحد بن محمد تمیمى آمدى، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص89.

25 همان

26  محمدباقر مجلسی، همان، ج69، ص265.

غلام حیدرکوشا،کارشناسی ارشد جامعه شناسی

منبع:فصلنامه فرهنگی،شماره سوم

ادامه دارد.................