۱۵ جمادی الثانی● وفات فخرالمحققین حلی؛ فقیه بزرگ

وفات فخرالمحققین حلی؛ فقیه بزرگ
فقیه بزرگ و عالم شیعی، فخرالمحققین حلی در چنین روزی از سال ۷۷۱ هجری قمری چشم از جهان فروبست.
محمد بن حسن بن یوسف معروف به فخرالمحققین فرزند علامه‏ی حلی، ملقب به فخرالاسلام، فخرالدین و رأس‏المدققین از اعاظم و بزرگان شیعه و دارای جلالت علمی بسیاری بود. وی در نوجوانی به اجتهاد دست یافت. فخرالمحققین مورد تأیید و توجه خاص پدر بزرگوار خود علامه‏ی حلی بود تا آن‏جا که علامه، اتمام مصنفات خود را پس از مرگ به فخر سپرد. ایضاح‏الفوائد، تحصیل‏النجاة و منبع‏الاسرار از جمله‏ی آثار اوست.
• حله، سرزمین فقیهان پارسایی است که خدمات ارزنده‌شان به جهان تشیع، فراموش نمی‌شود. امیرمؤمنان علی (ع) درباره‌ی شهر حله فرمودند: «یظهر بها قوم اخیار» از آنجا، نیک‌مردانی ظهور خواهند کرد. خاندان حلی، از جمله‌ی آن نیک‌مردانی هستند که هم‌چون مهتابی در شب ظلمانی می‌درخشند. در میان آنان، فرزانگان بسیاری پا به عرصه‌ی وجود گذاشته‌اند که علامه فخرالمحققین، یکی از آنان می‌باشد.
محمد بن شیخ جمال‌الدین بن مطهر حلی، معروف به فخرالمحققین، در نیمه‌شب بیستم جمادی‌الاولی ۶۸۲ق در شهر حله، در خانه‌ی یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان شیعه، علامه‌ی حلی چشم به جهان گشود. نام او را «محمد» گذاشتند.
همت عالی و تلاش‌های دلسوزانه‌ی پدر دانشمند از یک سو و استعداد و ذوق و هوش خدادادی فرزند از سوی دیگر، سبب شد که محمد در ده سالگی به درجه‌ی اجتهاد نائل آید. او همانند پدر بزرگوارش، پیش از این‌که به حد بلوغ برسد، از تحصیل نزد استاد بی‌نیاز شد و به مرتبه‌ای از کمالات رسید که در میان دانشمندان عصر خویش و در محافل علمی به «فخرالمحققین» لقب یافت. گاهی هم از او به نام‌های «فخرالدین» و «فخرالاسلام» یاد می‌شود.
اساتید ایشان عبارت‌اند از: علامه حلی پدر ایشان - که فخرالمحققین، بیش‌تر دروس و فنون را نزد پدرش فراگرفت - و رضی‌الدین علی بن یوسف مطهر حلی که عموی ایشان و صاحب کتاب «العددالقویه» است؛ فخر‌المحققین، تعدادی از دروس را نیز در محضر عمویش آموخت.
علامه فخرالمحققین، تألیفات فراوانی دارد که از جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: ۱- ایضاح‌الفوائد؛ (این کتاب، شرح «قواعد» است که این شخصیت بزرگوار، آن را به دستور پدرش تصنیف کرد. بنا به گفته‌ی شیخ بهایی، نظیر آن در فقه استدلالی، تألیف نشده است. آرای فخرالمحققین در کتاب «ایضاح‌الفوائد» مورد توجه فقهاست). ۲- تحصیل‌النجاة (درباره‌ی اصول دین). ۳- شرح کتاب نهج‌المسترشدین علامه حلی (در موضوع علم کلام).
و کتاب‌های غایةالسئول، رساله‏ی پرسش و پاسخ، رساله‏ی فخرید، جامع‌الفوائد، الکافیة‏الوافیة، ثبات الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، حاشیه بر ارشادالاذهان علامه، واجبات الصلوة الثمانیه، شرح مبادی‌الاصول، المسائل‏المظاهریه، منبع‏الاسرار و مناسک حج.
یکی از کارهای مهم فخرالمحققین در عرصه‏ی فرهنگی، صدور اجازات متعدد به بزرگان علم و دانش بود. در ایام گذشته و در میان علما، رسم بر این بود که دانش‏وران و پژوهش‏گران، هنگامی که خود را دارای رتبه‌ای در علم و دانش می‌دیدند، به یکی از اساتید و بزرگان عصر خویش رجوع و دانش خود را عرضه می‌کردند. سپس آن استاد، هنگامی که از معلومات و استعداد و تقوای او مطمئن می‌شد، برای وی اجازه‌ای صادر می‌کرد که در بخشی از آن‏‌ها، علاوه بر این‏که به سطح معلومات و مراتب تقوای اجازه‏گیرنده، اشاره می‌شد، به او اجازه می‌دادند کتاب‌های استاد اجازه‏دهنده و کتاب‌ها و روایات سلسله‏ی اساتید او را نیز نقل کند.
این اجازات، علاوه بر این‏که نوعی مدرک علمی و ارزیابی معلومات وی محسوب می‌شد، به عظمت شخصیت اجازه‏دهنده هم دلالت می‌کرد. گاهی می‌شد که آنان برای همدیگر، اجازات متقابل صادر می‌کردند؛ چنان‌که شیخ حر عاملی و علامه مجلسی از همدیگر اجازه‌نامه دریافت کردند.
بر این اساس، فخرالمحققین، یکی از اساتید و شیخ اجازه محسوب می‌شد که دانشمندان برجسته به او رجوع کرده و اجازه‏ی نقل روایت و کتاب، دریافت کرده‌اند. از اجازه‌ای که ایشان به شمس‌الدین بن محمد وابوالفتوح احمد آوی در سال ۷۰۵ق داده است معلوم می‌شود، فخرالمحققین در بیست و سه سالگی شایستگی مقام صدور اجازه دریافت کرده است.
فخرالمحققین، علامه بر تألیف کتاب و تکمیل تألیفات پدر بزرگوارش در پرورش شاگردان نیز موفق بود برخی از آنان عبارت‏اند از: ۱. محمد بن مکی عاملی جزینی (معروف به شهید اول). ۲. شیخ جمال‏الدین احمد بن متوج بحرانی (نویسنده‏ی آیات‏الاحکام موسوم به منهاج‏الهدایة). ۳. سیدحیدر آملی (نویسنده‏ی کتاب‌های کشکول و منبع‏الاسرار). ۴. سیدتاج‏الدین ابن معید حسینی (که شهید اول از او به‏عنوان اعجوبه‏ی زمان یاد کرده است). ۵. فاضل مقداد بن عبدالله سیوری (نویسنده‏ی کتاب‌های کنزالعرفان، شرح باب حادی‌ عشر، اللوامع‏الالهیه).
شهید اول که سرآمد شاگردان فخرالمحققین است، از فخرالمحققین چنین یاد می‌کند: «بزرگ‌مرد و پیشوای امامیه، طلایه‌دار دانشمندان شیعه، برگزیده‏ی انسان‌های کامل و هوشمند، خاتم مجتهدین و افتخار ملت و دین، ابوطالب محمد فرزند شیخ جمال‏الدین بن مطهر حلی که خداوند، عمر گران‏بهای او را دراز گرداند و از پیشامدهای سوء زمانه نگه دارد».
شیخ حر عاملی نویسنده‏ی وسائل‏الشیعه درباره‏ی فخرالمحققین می‌نویسد: «او عالمی برجسته، فقیهی محقق و بزرگ‏مردی مورد اطمینان بود». وی در ادامه، از قول یکی از دانشمندان آورده است: «فخرالمحققین از چهره‌های درخشان و مورد اطمینان طایفه‏ی امامیه است. او مجتهدی جلیل‌القدر، والامقام و بزرگ‏مرتبه می‌باشد».
متفکر شهید، قاضی نورالله شوشتری نویسنده‏ی کتاب احقاق الحق می‌گوید: «شیخ فخرالدین محمد بن شیخ جمال‏الدین بن مطهر حلی، افتخار آل‏مطهر و خال جمال پدر دانشور بود. در علوم عقلی و نقلی محققی زبردست و در علو فهم و فطرت، مرققی بی‌نظیر بود».
حافظ ابرو دانشمند شافعی‏مذهب و نویسنده‏ی کتاب مجمع‏التواریخ می‌گوید: «او هنگامی که با پدر خود، خدمت سلطان محمد خدابنده به مرکز حکومت وی در سلطانیه‏ی قزوین آمد، دانشمندی جوان، عالی‌مقام، بااستعداد، نیکواخلاق و پسندیده‏خصال بود».
علامه حلی در هر فرصتی از پسرش تجلیل می‌کرد؛ زیرا وی از نظر ادب و اخلاق نیز شخصیتی ممتاز و سرآمد جوانان روزگار به‏شمار می‌رفت. علامه در کتاب قواعد در ستایش فخرالمحققین می‌گوید: «این کتاب را به خواهش محبوب‌ترین خلق در پیش من و عزیز‌ترین آنان، یعنی پسر عزیزم محمد می‌نویسم. من، خالص‌ترین دعای خود را برای خوشبختی و سعادت او اختصاص خواهم داد. او همیشه، یار و یاور و مطیع من بوده است».
در جای دیگر می‌گوید: «خداوند به او عمر طولانی همراه با سعادت و خوشبختی عنایت کند و از حوادث تلخ، او را نگه داشته و مرا فدای او گرداند». بر اثر دعای پدر، فخرالمحققین حدود هشتاد و نُه سال عمر موفق و بابرکت، همراه با خدمات مهم علمی و فرهنگی در طول تاریخ داشت.
سرانجام، فخرالمحققین بعد از سال‌ها زندگی بابرکت و تلاش و کوشش در راه ترویج معارف اهل بیت (ع) در سال ۷۷۱ هجری قمری، ندای حق را لبیک گفت و چشم از جهان فروبست. پیکر پاک آن عالم فرزانه و دانشمند گران‏مایه از شهر حله به نجف، منتقل شد و در کنار قبر علامه‏ حلی به خاک سپرده شد. قبر مطهر او در کنار بارگاه امیرمؤمنان (ع) سال‌های متمادی، محل تجمع عاشقان علم و معرفت و محل رفت‏وآمد دانشمندان و فقیهان بوده است.