جایگاه حفظ قرآن در قرآن

وَاذْکُرْنَ مَا یتْلَى فِی بُیوتِکُنَّ مِنْ آیت اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً احزاب/34.

امروز حفظ کردن آیت قرآن کریم، ارزش و جایگاه، آسیبشناسی، روشهای حفظ، جایگاه تاریخی آن و ...، امروزه به عنوان مباحث مرتبط با علوم قرآن، مورد توجه و عنایت دانشمندان و محققان علوم قرآن قرار گرفته است. در مورد جایگاه و لزوم حفظ قرآن، مقالات بسیار نوشته شده و احادیث متعددی از معصومان علیهمالسلام رسیده است. اما آنچه که ما در این مقاله بدان میپردازیم، پاسخ به این سؤال است که ایا خود قرآن کریم، درباره حفظ آیت، نظر و بیانی دارد یا خیر؟ اصولاً جایگاه حفظ آیت وحی در منظر قرآن چگونه است؟

در پاسخ میگوییم: قرآن کریم در طی چند آیه به این مطلب پرداخته که مفسران گرانقدر هر یک به سهم خود به تبیین این آیت پرداختهاند؛ از آن جمله آیه 34 سوره احزاب است: وَاذْکُرْنَ مَا یتْلَى فِی بُیوتِکُنَّ مِنْ آیت اللَّهِ. در این آیه خطاب به زنان پیامبر صلیاللهعلیهوآله است. بعد از آنکه طی دستورهایی چند، آنان را به جایگاه ویژه ایشان که منسوب به رسول خدا هستند، آگاه میسازد و آنان را به تقوای الهی توصیه میکند، در این آیه به آنان دستور میدهد تا آیت الهی را حفظ کنند: «وَاذْکُرْنَ مَا یتْلَی». کلمه ذکر به معنی یادآوری، به یاد داشتن و همیشه در خاطر و حافظه بودن است. صاحب تفسیر مجمع البیان ذیل همین آیه به نقل از بعضی مفسران مینویسد: «أذکرن» یعنی حفظ کنید آن را و همیشه به خاطر شما باشید تا به موجب آن عمل کنید و این تأکید برای ایشان است که قرآن را حفظ و دستورها و فرامین آن را به یکدیگر یادآوری کنند.

ایشان در ادامه مینویسند: خطاب در این آیه، اگرچه به همسران پیامبر است، اما سایر مسلمانان هم در این موضوع با آنان مشارکت دارند؛ زیرا اگرچه بنا و اساس در اینگونه خطابات، نزدیکان پیامبر مخاطبان اولیه به شمار میروند، اما افراد دیگر نیز در همین حکم با آنان مساوی هستند (پس خاندان پیامبر در انجام این فرمان اولویت دارند و باید همه امت اسلام به حفظ قرآن اهمیت دهند)1.

علامه طباطبایی در مورد همین آیه میفرماید: «از ظاهر سیاق برمیاید که مراد از «ذکر» معنای مقابل فراموشی باشد که همان یادآوری است؛ چون این معنا مناسب تأکید و تشدیدی است که در آیت شده است (و میفهماند که مردم باید امتثال امر خدا را از شما یاد بگیرند، آن وقت سزاوار نیست شما که قرآن در خانههایتان نازل میشود، آیت و اوامر خدا را فراموش کنید) و معنای آیه این است که شما زنان پیامبر، باید آنچه را که در خانههایتان از آیت خدا و حکمت تلاوت میشود، حفظ کنید و همواره به خاطرتان بوده باشد تا از آن غافل نمانید و از خط سیری که خدا برایتان معین کرده تجاوز مکنید2».

تفسیر مواهب علیه مینویسد: «این آیه برمیانگیزد و تشویق میکند بر حفظ قرآن و حدیث (حکمت را به معنای احادیث و حکمتهایی که پیامبر فرموده است، گرفتهاند3».

صاحب تفسیر منهجالصادقین علاوه بر ذکر موارد فوق مینویسد: «نزد همه علمای امامیه (شیعیان) و بعضی از عامه (اهل سنت) حفظ قرآن و حدیث، سنت (مستحب) است و نزد مالک (از بزرگان اهل سنت) واجب4».

در تفسیر اثنیعشری هم میخوانیم: یکی از مفاهیمی که برای «اذکرن» در آیه گرفتهاند، حفظ کردن آیت است و گرچه در آیه شریفه خطاب به همسران پیامبر است، اما از باب اشتراک در تکلیفِ غایبان با حاضران و عمومیت سخنان الهی، دیگران هم شریک در حکم هستند. بنابر این امر به حفظ قرآن و حدیث، شامل تمام امت اسلام میشود و مبنای شریعت هم بر قرآن و حدیث است و لذا تأکید در حفظ قرآن و نشر احادیث وارد شده است5».

انشاءالله در شمارههای بعد آیت دیگری در همین رابطه را بررسی میکنیم.

پینوشتها

1. مجمعالبیان، ج 20، ص114.

2. ترجمه تفسیر المیزان، ج16، ص468.

3. مواهب علیه، ج3، ص479.

4. منهجالصادقین، ج7، ص322.

5. اثنی عشری، ج10، ص 446.