پاسخ به:مقالات تخصصي ايثار و شهادت

bardia_m

کاربر طلایی2

تاریخ عضویت : آذر 1389

تعداد پست ها : 6374

پاسخ به:مقالات تخصصي ايثار و شهادت
پنج شنبه 30 دی 1389 9:39 PM

عنوان : تحليل محتواي برنامه ي در سي دوره ي راهنمايي و ميزان توجه آن به ايثارو جهاد و شهادت
كلمات كليدي : تحليل محتوا، برنامه درسي، دوره ي راهنمايي، ايثار و شهادت
نويسنده : سيروس منصوري بككي
موضوعات مقالات :ايثار و شهادت
<>

چکیده

ایثار و شهادت یکی از زیبا ترین جلوه‌های از خود گذشتگی، دیگرخواهی و مجاهده‌ي در راه خداست. بدون شک ایثار و شهادت یکی از ویژگی‌های انسان های مخلص‌است که فی سبیل الله دل به دریا زده تا از این طریق آرامش زندگی دیگران را تامین کنند. ایثار و شهادت چیزی جز دفاع و مقاومت با شور و اشتیاق برای رسیدن به قرب الهی در برابر غاصبان و زیاده خواهان نیست.

در این نوشتار سعی بر این شد تا از روش تحلیل محتوا با محدود سازی آن از جنبه‌ی کمیت نگری، برنامه‌های درسی دوره‌ی راهنمائی را با توجه به میزان توجه آن به ایثار و شهادت مورد توجه قرار گیرد. در مورد نمونه‌های مورد بررسی، این نکته لازم به یاد آوری است که کتاب هایی مورد بررسی قرار گرفته، که صبغه‌ی ارزشی داشته، و متونی که از صبغه ی ارزشی ضعیفی بر خورداربوده‌اند، تحلیل نشده اند. نتایج این تحقیق نشان داد که مقوله ی ایثار و شهادت در بعضی متون به نسبت خوب و در بعضی متون نیزبه ندرت به آن توجه شده است.

مقدمه

در تمام کشورها با توجه به آرمان‌ها و ارزش‌ها، برنامه‌های درسی خود را جهت‌دهی می‌کنند. دوره‌ی راهنمایی با توجه به قرار داشتن دانش‌آموزان در مرحله‌ی حساسی از زندگی، به نام نوجوانی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است(صافی، 1381) بنابراین تاکید بر اموری که در جهت اهداف نظام آموزشی است از ارزش و اهمیت والایی برخوردار است. یکی از ویژگی‌های این دوره، این است که نوجوانان در این دوره سعی می‌کنند هر چیزی را از نو ارزیابی کنند و بتدریج در جهت تشخص‌طلبی اخلاقی گام برداند. آنان مایلند که در باره ی معنی حیات، به اعتقادی مستحکم برسند ازاین‌رو به فلسفه‌ی زندگی قانع کننده ای نیاز دارند. مسايل مذهبی، سیاسی و اجتماعی فکر نوجوانان را به خود مشغول می‌کند، ازاین‌رو نقش دست اندر کاران آموزش و پرورش نوجوانان- به‌ویژه معلمان دینی- در دوره‌ی راهنمایی تحصیلی در رشد اخلاقی و اعتقادات نوجوانان این دوره مهم است(صافی، 1381) و ایثار و شهادت یکی از مسايل مهمی است که با مذهب، سیاست و اجتماع ارتباط می‌یابد. از طرف دیگر برنامه‌های درسی یکی از اصلی‌ترین روش‌هایی است که از طریق آن دولت ها می‌توانند دانش‌آموزان را چنان که خود می خواهند پرورش دهند. با توجه به این که یکی از آرمان‌های نظام جمهوری اسلامی پرورش شهروندانی است که با جان و دل در راه میهن وعقیده، جان فشانی کنند ترویج و نحوه ی پرداختن به فرهنگ ایثار و شهادت در برنامه‌های درسی به‌خصوص‌دوره‌ی راهنمایی که از اهمیت بسزایی برخوردار است مورد توجه قرار می‌گیرد.

بیان و اهمیت مسأله

ایثار در لغت به معنی بذل، گذشت کردن از حق خود برای دیگران، نفع دیگری یا دیگران را به خود ترجیح دادن آمده است و نیز به معنای غرض دیگران را به خود مقدم داشتن، برگزیدن و منفعت غیر را بر خود مقدم داشتن است. شهادت در لغت به معنای گواهی دادن، کشته شدن در راه خدا، شهید گردیدن وشهید شدن است(دهخدا، 1374). اما در معنای مفهومی نیز ایثار فرق زیادی با ایثار در معنای لغوی ندارد ولی در این نوشتار مفهوم ایثار بیش‌تر برای جان فشانی کردن در جبهه و جنگ علیه دشمن برای پاسداری کردن ازعقیده می‌باشد. شهادت یعنی مرگی از راه کشته شدن است که شهید آگاهانه و به خاطر هدفی مقدس و به تعبیر قرآن فی سبیل الله انتخاب می‌کند. بنا بر این هر مرگی نمی‌تواند شهادت باشد و باید با کشته شدن و به‌علاوه هم آگاهانه و هم فی سبیل الله باشد(موسایی، 1369) به‌عبارت دیگر، در فرهنگ ما شهادت مرگی نیست که دشمن ما بر مجاهد تحمیل کند، شهادت مرگ دل‌بخواهی است که مجاهد با همه‌ی آگاهی و همه‌ی شعور و منطق و بیداری و بینایی خویش، خود انتخاب می‌کند(شریعتی، 135.). در سطور بالا معنای شهادت و ایثار به اختصار توضیح داده شد. اما مسله‌ی اصلی این است که تا چه اندازه این موضوع اهمیت دارد. در کشور ما یکی از اصلی ترین هدف‌های آموزش و پرورش تربیت شهروندانی است که با جان و دل از میهن و عقیده ی خود پاسداری و جان فشانی کنند، که این مهم از راه توجه به ترویج فرهنگ ایثار و شهادت محقق می‌شود. ایثار در فرهنگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اسلام به‌عنوان اوج وارستگی مومن و نشانه ی بارز پیوستگی به خدا و مکتب تلقی می‌شود، (صالحی و اکبر پور زنگلانی، 1386). در هر جامعه ای یک سری ارزش‌ها و آرمان‌ها برای آن جامعه قابل تصور است که فلسفه‌ی اجتماعی آن جامعه را شکل می‌دهد. فلسفه‌ی اجتماعی حاکم بر نظام اجتماعی ایران مکتب اسلام است. درمکتب اسلام و به تبع آن افراد و نهاد ها ی مختلف اجتماعی که متاثر از آن می‌باشند، ایثار و شهادت از جایگاهی خاص‌بر خوردار است(همان منبع). نهاد آموزش و پرورش وبه تبع آن دفتر تالیف و کتب درسی نیز، با توجه به فلسفه‌ی اجتماعی حاکم که مکتب اسلام است، عمل می‌کند. از طرف دیگر اهمیت این قضیه یعنی ترویج ایثار وشهادت ولزوم توجه آن درکتب درسی از ان جا نشات می‌گیرد که انسان برای دفاع از خود باید همیشه آماده باشد و برای این کار از بذل جان و مال خود دریغ ننماید.. نکته‌ی دیگر این‌که نگرش‌ها باید نسبت به معنای ایثار و شهادت، به معنی ترویج جنگ و کشتار تلقی نگردد، بلکه به معنای دفاع از خود در برابر دشمن با تفکری آگاهانه باشد. چنان چه قرآن کریم می فرماید:((قاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم. بقره/19.))با آنان که با شما می جنگند بجنگید. به اعتقاد شجاع احمدی یکی از اشتباهات رایج در فهم ایثار و شهادت و یا حتی جهاد، چینش نا صحیح جنگ و خون ریزی با این مفاهیم است. امروزه بعضی بر این اشتباه پافشاری می‌کنند و تمام معنی ژرف ایثار و شهادت و شهید و جهاد را در جنگ با دشمن و ماموریت های نظامی خلاصه می‌کنند در حالی که چنین نیست بلکه ایثار و شهادت چیزی فراتر از کشته شدن است(شجاع احمدی، 1386)و چنان چه قران کریم می فرماید: «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون. ال عمران/169». هرگز کسانی را در راه خدا کشته شده اند مرده مپندار، بلکه زنده‌اند که نزد پروردگار خویش روزی داده می‌شوند. اما از جهت ضرورت توجه به شهید و شهدا، گفته شده که هیچ کس حقی به اندازه‌ی شهدا بر بشریت ندارد زیرا همه‌ی گروه‌های خدمت‌گذار دیگر، مدیون شهدا، ولی شهدا مدیون آن‌ها نیستند یا کمتر مدیون آن‌ها هستند. عالم در علم خود و فیلسوف در فلسفه‌ی خود و مخترع در اختراع خود و معلم اخلاق در تعلیمات اخلاقی خود نیازمند محیطی مساعد و آزادند تا خدمت خود را انجام دهند. ولی شهید آن کسی است که با فداکاری و خود گذشتگی خود و با سوختن و خاکستر شدن خود محیط را برای دیگران مساعد می‌کند، مثل شهید، مثل شمعی است که خدمتش از نوع سوخته شدن و فانی شدن و پرتو افکندن است تا دیگران در این پرتو که به بهای نیستی او تمام می‌شود بنشیند و آسایش کنند و کار خویش را انجام دهند آری، شهدا شمع محفل بشریت هستند، سوختند و محفل بشریت را روشن کردند اگر این محفل تاریک می‌ماند، هیچ دستگاهی نمی‌توانست کار خود را آغاز یا ادامه دهد. (مطهری 1367)چنان است که ارزش ایثار و شهادت بالا می رود. و چنین می‌شود که ایثار و شهادت در برنامه‌ی صریح و مکتوب نظام رسمی آموزش و پرورش جزو اهداف نظام قلمداد می‌شود(مهرام ونبی زاده ی شهری 1386).

روش‌شناسی

روش مطالعه‌ی مورد استفاده در این مقاله، روش تحلیل محتوا و با محدود سازی آن به جنبه ی کمیتنگری است. تحلیل محتوا تکنیکی پژوهشی است برای استنباط، تکرارپذیری ومعتبر از داده‌ها در مورد متن آن‌ها "تحلیل محتوا تکنیکی پژوهشی شامل شیوه‌های تخصصی در پردازش داده‌های علمی است. (کریپندروف، 1383 نقل از کمالی کارسالاری، 1386). گال و همکارانش نیز تحلیل محتوا را"یک فن پژوهشی برای توصیف عینی، نظام‌دار وکمی ظاهر محتوای رسانه‌ی ارتباطی "(گال ودیگران1386) تعریف کرده‌اند. آری ویاکوبز و رضویه معتقدند که تحلیل محتوا می‌تواند روش خوبی برای برسی متون درسی باشد(مهرام و نبی زاده، 1386). باور به شش نوع از طرح‌های تحلیل محتوا اشاره می‌کند که ساده ترین آن‌ها توصیف تعداد فراوانی موارد شمارش شده در متن است(باور2..5، نقل از مهرام و نبی زاده شهری، 1386)که روش استفاده شده در این تحقیق نیز روش مذکور می‌باشد. جامعه ی مورد بررسی ما کتاب های درسی دوره‌ی راهنمایی بوده و از بین کتاب های درسی، دروسی که صبغه ی ارزشی داشته‌اند انتخاب شده اند که این دروس شامل تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی، تاریخ، تعلیمات اجتماعی و فارسی می‌شود.

واحد ثبت در تحلیل شامل کلمات مرتبط با ایثار و شهادت، مضامین مرتبط با ایثار وشهادت، و نهایتاً شخصیت‌ها و تصاویر مرتبط در متون مورد بررسی می‌باشد. بنا بر این در قسمت کلمه تکرار، کلمات مرتبط با ایثار و شهادت، در مورد شخصیت‌ها تعداد شخصیت‌های ایثار گر و شهید در متون درسی و در مورد تصاویر، تصاویری که پیام‌های ایثارگری و جهاد و شهادت را می‌رسانند مورد نظر بوده است. در واحد مضامین به‌جاهایی که محتوای آن اظهار نظر در زمینه‌ی ایثار و شهادت بوده مورد توجه قرار گرفته است.

یافته‌ها

توصیف کمی تصاویر استفاده شده در کتاب های درسی هر یک از پایه های تحصیلی و تصاویر مرتبط با ایثار وشهادت که در جدول شمارهی(2) آمده، یکی از یافته‌های تحقیق حاضر است. از دیگر یافته‌های ارائه شده در پژوهش حاضر، تعداد کلمات، شخصیت‌ها و مضامین استفاده شده در ارتباط با ایثار و شهادت در هر یک از دروس مورد بررسی است که در جدول شمارهی(2)آمده است.

جدول شماره(1)توصیف کلی نمونه کتاب های مورد بررسی در فرایند تحلیل محتوا

پایه‌ی تحصیلی	نام کتاب	سال چاپ	تعداد صفحه	تعداد تصویر
اول راهنمایی	تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی	1387	1.8	16
	تاریخ	1386	91	65
	تعلیمات اجتماعی	1387	77	55
	فارسی	1387	194	46
دوم راهنمایی	تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی	1387	1.8	14
	تاریخ	1387	68	5.
	تعلیمات اجتماعی	1387	82	4.
	فارسی	1387	194	46
سوم راهنمایی	تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی	1385	114	5
	تاریخ	1385	97	62
	تعلیمات اجتماعی	1386	71	23
	فارسی	1386	174	27

کادرشماره(1) کلمات مرتبط با ایثار و شهادت در کتاب های مورد بررسی

شهید چمران، امام علی(ع)، از خود گذشتگی، شهید عباس بابایی، امام حسن(ع)، انتفاضه، عاشورا، سپاه، رئیس علی دلواری، امام رضا(ع)، ایثار، کاوه آهنگر، خرمشهر، عمار، ، یاسر، سمیه، حضرت ابو الفضل، امام خمینی(ره)، بسیج، ارتش، شهید رجایی، خاکریز، 22 بهمن، خانواده شهدا، امام محمد باقر، پیامبر(ص)، فلسطین اشغالی، جنگ تحمیلی، دشمن، جهاد در راه خدا، دفاع، رشادت، حضرت اسماعیل(ع)، شهید محمد جواد تند گویان، حضرت زیب(س)، جهاد در راه خدا، امام زمان(ع)، رشادت، شهید مطهری، مالک اشتر، مقاومت، امام موسی کاظم(ع)، شب عاشورا، حضرت ابراهیم(ع)، عمل صالح، آزادگی، پاسداری، حضرت نوح(ع)، شهید بهشتی، شهادت، میرزا کوچک خان جنگلی، دفاع، رشادت، امام صادق، سید جمال الدین اسد آبادی، دزفول، بردباری، امیر کبیر، بسیجیان، باقر خان، ستار خان، استقامت و پایداری، شهید محمد خیابانی، شهید با هنر، شهید مفتح، جانباز ان، جبهه، جنگ، شهید، شهدا، حضرت عیسی(ع)، حضرت موسی(ع)، امام موسی کاظم، امام هادی، امام حسن عسکری(ع)، امام سجاد، امام حسن عسکری، ایثار، گلوله، اسلحه، پادگان، پیروزی، شهید مدرس، خانواده شهدا، وصیت نامه، جنگ تحمیلی، دفاع،

تعداد	تعداد صفحات	تعداد تصاویر	نام کتاب	تعداد کلمات	تصاویر	شخصیت‌ها	مضامین
کل کتاب ها			نام کتاب	مرتبط با جهاد وایثاروشهادت
سال اول 4 کتاب	47.	182	تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی	121	2	5	1.
			تاریخ	21	2	5	3
			تعلیمات اجتماعی	26	5	_	3
			فارسی	85	11	8	1.
سال دوم 4 کتاب	452	14.	تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی	144	4	1.	13
			تاریخ	129	7	2.	16
			تعلیمات اجتماعی	3.	3	1	1
			فارسی	64	8	4	6
سال سوم 4کتاب	456	117	تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی	82	3	19	34
			تاریخ	54	21	12	15
			تعلیمات اجتماعی	7	4	3	6
			فارسی	36	3	2	7

جدول شماره‌ی(2)توصیف کمی ویژگی‌های مورد مطالعه‌ی در پایه های اول و دوم و سوم راهنمایی به تفکیک هر یک از دروس مورد بررسی بر اساس نتایج جدول شماره‌ي(2) دروس مورد بررسی در پایه ی اول راهنمایی از لحاظ تعداد کلمات مرتبط با ایثار و شهادت، تعلیمات دینی وفرهنگ اسلامی بیش‌ترین فراوانی و کتاب تاریخ کم‌ترین فراوانی را دارا می‌باشد. در قسمت تصاویر درس فارسی بیش‌ترین فراوانی و تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی و علوم اجتماعی مشترکا ازکم‌ترین فراوانی برخوردارند. در قسمت شخصیت‌ها کتاب فارسی بیش‌ترین فراوانی و کتاب علوم اجتماعی از کم‌ترین فراوانی برخوردار می‌باشند.

2) بر اساس نتایج جدول شماره(2)در پایه ی دوم راهنمایی از لحاظ تعداد کلمات مربوط به کادر(1)کتاب های تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی بیش‌ترین فراوانی وتعلیمات اجتماعی از کم‌ترین فراوانی برخورداراست. در قسمت تصاویر کتاب تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی بیش‌ترین تصاویر، مربوط به فرهنگ ایثار وشهادت و جهاد و کتاب تعلیمات اجتماعی کم‌ترین تصاویر را به خود اختصاص‌داده است. در قسمت شخصیت کتاب تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی بیش‌ترین فراوانی و کتاب اجتماعی از فراوانی کمتری بر خوردار بوده است. در قسمت مضامین کتاب تاریخ بیش‌ترین فراوانی و درکتاب اجتماعی در این زمینه کم‌ترین اشاره ای داشته است.

3)بر اساس نتایج جدول شماره(2)در پایه ی سوم راهنمایی از لحاظ توجه به کلمات مرتبط با ایثار و شهادت کتاب تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی از بیش‌ترین فراوانی و کتاب تعلیمات اجتماعی از کم‌ترین فراوانی برخوردار بوده و در بخش تصاویر کتاب تاریخ بیش‌ترین اشاره را از آن خود کرده و بقیه ی دروس در سطح پایین تری قرار گرفته. اند. در قسمت شخصیت و مضامین کتاب تعلیمات دینی بیش‌ترین اشاره ولی درس تعلیمات اجتماعی و فارسی کم‌ترین توجه را به خود اختصاص‌داده‌اند. بعلاوه کتاب فارسی در قسمت شخصیت و کتاب اجتماعی در قسمت مضامین کم‌ترین اشاره در زمینه‌ی ایثار و شهادت را به خود اختصاص‌داده‌اند.

به‌طور کلی در قسمت کلمات به‌طور میانگین کتاب تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی در صدر قرار دارد. در قسمت تصاویر کتاب تاریخ بیش‌ترین تصاویر مربوط به فرهنگ ایثار و شهادت را به خود اختصاص‌داده است. در قسمت شخصیت‌ها باز هم تاریخ بیش‌ترین اشاره را داشته و در قسمت مضامین، کتاب تعلیمات دینی و فرهنگ اسلامی بیش‌ترین اشاره را داشته است. وکتاب های علوم اجتماعی از هر لحاظ به‌طور متوسط از کم‌ترین اهمیت برخوردار بوده‌اند.

نکته‌ی دیگر که در این‌جا قابل ذکر است این است که در واحد ثبت، که شامل کلمات مرتبط با ایثار و شهادت، شخصیت‌ها و مضامین است بیش‌تر به شهدای صدر اسلام توجه شده و کمتر به شهدای هشت سال دفاع مقدس اشاره شده است.

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

برنامه‌های درسی، به‌خصوص‌در نظام‌هایی که آموزش و پرورش آن‌ها به‌صورت متمرکز اداره می‌شود] کشور ما از آن جمله است[باید چنان با دقت طراحی و تدوین شود(مهر محمدی1384)تا محتوای آن با ارزش‌ها و آرمان‌های مورد نظر هماهنگی داشته باشد. چنان که در تجزیه و تحلیل محتوای کتاب‌های دوره‌ی راهنمایی تحصیلی دیده شد، برخی از کتاب‌ها، مثلا کتاب‌های تعلیمات اجتماعی، که اتفاقا یکی از مربوط‌ترین کتاب‌ها به مضامین ایثار وشهادت است، کمتر بدان توجه شده است. در نهایت پیشنهادات زیر را با توجه به یافته‌ها ارائه می‌کنیم.

1)در کتب درسی در زمینه‌ی ایثار و شهادت به‌خصوص‌شخصیت‌های ایثار گر و شهید، بیش‌ترین توجه به امامان و پیامبران شده و از شهدا و ایثار گران هشت سال جنگ تحمیلی کمتر سخن به میان آورده شده است. که به‌دست اندرکاران برنامه‌ریزی درسی توصیه می‌شود که این مهم را با توجه به ملموس تر بودن این مسأله مورد توجه قرار دهند.

2)طبق نتایج تحقیق، دروس اجتماعی نسبت به دروس دیگر، کم‌ترین توجه را در مورد ایثار و شهادت داشته است و با توجه به این‌که ایثار و شهادت در عین حال که یک مقوله ی فردی است یک مقوله ی اجتماعی نیز می‌باشد لزوم توجه آن را در درس علوم اختماعی دو چندان می‌کند.

3)با توجه به این که فرایند برنامه‌ریزی درسی در ایران کاملا متمرکز می‌باشدوکمتر می‌توان از شهدا و ایثار گران بومی صحبت به میان آورد، توصیه می‌شود که در یایان درس ها و برای تمرین در خانه از دانش‌آموزان خواست تا با توجه به موضوع هر درس در مورد شهدا و ایثار گران فعالیت‌های جانبی انجام دهند.

4) یافته‌های تحقیق حاضر نشان می‌دهد که مقوله ایثار و شهادت به‌صورت سازمان یافته در دروس مورد نظر استفاده نشده است، به‌عنوان مثال در بعضی دروس به‌صورت بسیار جزئی به آن پرداخته شده است. و در مقابل بعضی دروس دیگر به اندازه ی کافی مورد توجه قرار گرفته که توصیه می‌شود که این مبحث به‌صورت سازمان یافته تر در نظر گرفته شود.

منابع و مآخذ

- قرآن کریم

- دهخدا، علی اکبر(1374). لغت نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران

- شریعتی، علی(135.). شهادت، تهران: انتشارات حسینیه ارشاد

- صافی، احمد(1381). آموزش وپرورش ابتدایی، راهنمایی تحصیلی و متوسطه، تهران: انتشارات سمت

- صالحی عمران، ابراهیم؛ اکبر پور زنگلانی، محمد باقر(1386). بررسی میزان تحقق هدف اجتماعی ایثارگری در آموزش و پرورش دوره‌ی متوسطه(مورد مطالعه: دانش‌آموزان و دبیران متوسطه‌ی نظری)، مازندران: مجموعه مقالات همایش آسیب‌شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت.

- کمالی کارسالاری، نعمت الله(1386). تحلیل محتوای مؤلفه‌های هویت ملی در کتب دوره‌ی آموزشی راهنمایی(پایان نامه)، مازندران: دانشکده‌ي علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران

- گال، مریدیت؛ بورگ، والتر؛ ال، جویس(_). روشهای تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی(جلد اول)، به اهتمام احمد رضا نصر، (1386) تهران، انتشارات سمت و دانشگاه شهید بهشتی

- مطهری، مرتضی(1367). قیام و انقلاب مهدی، تهران: انتشارات صدرا

- مهرام، بهروز؛ نبی زاده شهری، بتول(1386). کتاب‌های درسی دوره‌ی ابتدایی و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران:مجموعه مقالات همایش آسیب‌شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت.

- مهرمحمدی، محمود(1383). برنامه درسی: نظرگاه‌ها رویکردها و چشم اندازها، مشهد: انتشارات استان قدس رضوی

- مولایی، میثم(1369). حیات شهید، قم: انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی