مبحث هفتاد و پنجم طرح صالحین: علل تفرقه میان مسلمانان

بحث دوم مسئله مذهب است. می دانید که در دنیای اسلام همه مسلمانند، ولی فرقه های مذهبی متنوع است، یعنی شیعه، سنی، اسماعیلی، حنفی، مالکی، حنبلی، شافعی و نحله های متفاوت مذهبی موجود است. بعضی از این نحله ها قدرتمندترند و هواداران بیشتری دارند. ولیکن این امر به عنوان یک واقعیت موجود است، مشکلی که وجود دارد، خود این فرقه ها نیست، بلکه مشکل اینجاست که پیروان این فرقه ها ان تعامل سازنده و تحملی را که نسبت به عقاید یکدیگر داشته باشند، کمتر نشان می دهند و این خود مشکل ساز شده و استعمارگران هم از همین زاویه وارد می شوند و مسائل مذهبی را در کشورهای اسلامی تشدید می کنند.)
دیدگاه آقای ملازهی را به عنوان یک نویسنده و مفسر، از منظر جامعه شناسی اینگونه بود، به هر حال، طبیعی است که در جهان اسلام درمورد مسایل گوناگون اختلاف نظرهایی وجود دارد و مذاهب و فرقه های مختلف بر همین اساس شکل گرفته اند. اما نباید از یاد برد که همه پیروان این مذاهب، مسلمانند و دارای مشترکات فراوانی هستند و مسایل مورد اختلاف آنها غالباً جزئی است. آنان همگی خدا، پیامبر، کتاب آسمانی و قبله یکسانی دارند و در بسیاری از اعتقادات و عبادات مشترک هستند. بنابراین، تعصب و چند دستگی دربرابر دشمن و تضعیف امت اسلامی، اساساً نادرست و در جهت مطامع دشمنان است. رهبر انقلاب اسلامی ایران این موضوع را چنین تبیین می کند: «در دعوای مذهبی وقتی که دو طرف با تعصب با یکدیگر مشغول بحث و جدل می شوند، بسیاری از حرف های منطقی لگدمال خواهد شد. در آن صورت، حرف های منطقی را هم دیگر کسی نمی شنود.» بنابراین مسلمانان باید از تعصب و افراطی گری در عقاید خود دوری کنند تا مورد سوءاستفاده دشمنان اسلام قرار نگیرند.

سؤال اساسی این است که مسلمانان با داشتن خدای واحد، پیامبر و کتاب آسمانی واحد و قبله یکسان چرا و بنا بر چه علل و عواملی تفرقه و اختلاف درمیان آنان رخنه کرده است؟
آقای دکتر علی واحدی ضمن اشاره به آموزه های وحدت در اسلام به بررسی علل تفرقه در جهان اسلام پرداخته:
دکتر علی واحدی: (خود اسلام م12ی گوید: که مؤمنان باهم برادرند. در قرآن هم داریم که همگی به ریسمان الهی چنگ بزنید. یعنی اسلام در ذات خود هیچ زمینه ای برای ایجاد تفرقه و نزاع وجود ندارد، بلکه دین اسلام توسعه اش بر وحدت و تفاهم بوده است.
اما ایجاد نفاق و تفرقه بیشتر منشاء خارجی دارد و منشاء خارجی هم که قدرتهای استکباری بتوانند کشورهای اسلامی را تحت سیطره خود درآورند و به اهداف خود برسند، نیازمند ایجاد نفاق و نزاع بین مسلمانان است و از طرف دیگر می بینیم که سران کشورهای اسلامی دراثر وابستگی که به قدرت های استکباری و بین المللی دارند، برای حفظ تحکیم قدرت خود، زمینه ای ایجاد می شود برای ایجاد نفاق در کشور یا کشورهای اسلامی. می بینیم که سیاست شومی که انگلیسی ها از مدتها قبل در جهان اسلام و مسایل جغرافیایی کشورهای اسلامی داشتند، در بین هر دو کشور یک منطقه را به نام منطقه آزاد یا به صورت یک منطقه مشترک باقی می گذاشتند و از این لحاظ بین دو کشور درگیری های سیاسی و نظامی و روانی ایجاد می کردند تا نتوانند آنها آرامش و امنیت و اتحادشان را حفظ کنند. و منشاء داخلی نفاق هم ارتباط دارد به وابستگی کشورهای اسلامی. درحقیقت اسلام خلاف این مسئله را درنظر دارد و بر وحدت اسلام و مسلمانان تأکید می ورزد. چراکه عزت و سرافرازی اسلام و مسلمین در سایه اتحاد بوده و خواهد بود.)

واقعیت آن است که درکنار علل و عواملی که آقای دکتر واحدی به عنوان عوامل اختلاف و تفرقه در جهان اسلام از آن یاد کردند. بسیاری از تحلیلگران سیاسی و جامعه شناسان، یکی از عوامل دیگر تفرقه و اختلاف درمیان مسلمانان را، توسعه نیافتگی جهان اسلام می دانند.
جهان اسلام با وجود وسعت جغرافیایی و موقعیت اقتصادی مهم خود، و با وجود فرهنگ و تمدن پربار و اثرگذارش، متأسفانه هنوز به توسعه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نرسیده است، هنوز بخش وسیعی از جمعیت جهان اسلام در بی سوادی و فقر اقتصادی به سر می برند و خود فقر و بی سوادی نیز عامل مهم در عدم آگاهی درست از دین و درنتیجه، باعث تشدید اختلافات مذهبی، فرقه ای و منطقه ای می گردد.
هرچند در جهان مسیحیت نیز اختلافات فراوان و ویرانگری درمیان فرقه های مختلف ازجمله میان کاتولیک ها و پروتستان های مسیحی وجود داشته است، اما عامل توسعه سیاسی، فرهنگی و اقتصادی اجتماعی در اروپا و جهان مسیحیت، جلو تکرار اختلافات مذهبی را به طور قابل ملاحظه ای توانست بگیرد.

نظرآقای ملازهی درمورد توسعه نیافتگی در جهان اسلام و تأثیر آن در اختلافات مذهبی و فرقه ای: 
محمد ملازهی: (تجربه اروپا را شما درنظر بگیرید. در مقطعی از تاریخ اروپا شما می بینید که واقعاً بین پروتستان ها و کاتولیک ها جنگ های 30 ساله خونین بوده، یعنی شما درنظر بگیرید که چرا این دو گروه باهم مخالف بودند؟ دلیلش این بود که آنها توسعه نیافته بودند. اما اکنون می بینید که اروپا اینگونه نیست دیگر مردم تحمل شان در مقابل عقاید دیگران بالا رفته است. یعنی جامعه از نظر رفاه اجتماعی به سطحی رسیده و توسعه فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و علمی به جایی رسیده که این مسائل جزئی را توانسته حل و هضم کند و می پذیرد هرکس عقیده خود را داشته باشد و بتواند بیان کند، اما هنوز نتوانسته ایم بفهمیم که جایگاه ما کجاست؟ و چگونه می توان این جایگاه را ارتقا داد؟نه اینکه برگردیم به عقب. قطعاً می دانید که دنیای اسلام در مقاطعی از تاریخ حرف اول را در دنیا می زده، یعنی تمدن اسلامی واقعاً افراد بزرگی را به تاریخ بشریت سپرده، مثلاً می بینیم که طب ابوعلی سینا را در دانشگاه های خارجی درس می دهند، اینگونه نیست که ما هیچ چیز نداشته باشیم. زیربناها واقعاً بود، اما حکومت ها، دیکتاتورها، بازی های سیاسی و بی ثباتی سیاسی، فقر عمومی، عدم توسعه اقتصادی، و رشد اقتصادی سبب شده که دنیای اسلام در زیر فرقه گرایی و قوم گرایی باقی بمانند و کمر خم کنند.)

و اما تلاش برای ایجاد تفرقه و اختلاف میان مسلمانان در یکی دو سال اخیر افزایش یافته است، در این خصوص آیت الله خامنه ای معتقد است، تشدید جریان تفرقه افکنی در جهان اسلام توسط دولت های غربی، به ویژه امریکا درپی شکست های آنها در چند سال اخیر است. دولت امریکا در چند سال گذشته با شعار دروغین مبارزه با تروریسم به چند کشور اسلامی حمله کرد یا آنها را تحت فشار قرار داد. اما اکنون مشخص شده است که راهبرد نظامی گرایانه واشنگتن در عراق و افغانستان شکست خورده و مردم ایران، لبنان و فلسطین نیز دربرابر تهدیدات و توطئه های امریکا همچنان مقاومت می کنند. در چنین شرایطی، دولت های غربی به دسیسه قدیمی خود روی آورده اند که متأسفانه در گذشته زیان های بسیاری به مسلمانان وارد کرده و آن ایجاد چند دستگی و بدبینی میان آنهاست.رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیام حج خود در این زمینه تصریح کرد: «یکی از کارآمدترین حیله های دشمن، افروختن آتش اختلاف است. آنان به صرف پول و تلاش سراسیمه و بی درنگ، درپی آنند که مسلمانان را سرگرم اختلاف میان خود کنند و بار دیگر با بهره گیری از غفلت ها و کنج فهمی ها و تصعب ها، ما را به جان یکدیگر بیندازند.»آقای دکتر علی واحدی ، درخصوص استراتژی جدید امریکا، رژیم صهیونیستی و انگلیس، برای ایجاد نفاق و تفرقه در جهان اسلام می گوید:

 دکتر علی واحدی: (خود استراتژی جدیدی که امریکا و انگلیس دارد، تقریباً با هماهنگی رژیم صهیونیستی سیاست های ایجاد تفرقه و خصوصاً دامن زدن به مسئله شیعه و سنی را در بین مسلمانان روی دست گرفتند.
منظور از این کارها و خصوصاً اهداف اسراییل این است که درمقابل نهضت های بیداری خواهانه و بیداری جویانه که در جهان اسلام بوجود آمده و مسلمانان رجعتی به ارزش های اسلامی کردند، بایستند.

می بینیم که طرح خاورمیانه بزرگ که از اهداف مهم امریکا در منطقه بود و می خواست با استفاده از این طرح بر جهان اسلام سیطره یابد، اما به شکر خدا با بیداری اسلامی و با حضور به موقع مسلمین این طرح هم در لبنان، افغانستان و عراق خنثی می شود و با این حرکتی که در جهان اسلام وجود دارد، مسلمانان به سوی ارزش های اسلامی روی آورده اند و می بینیم که روز به روز قدرت و دامنه گسترش آگاهی اسلامی وسعت می یابد. آنها برای اینکه با این جریان مقابله کنند، با حربه پوسیده و تکراری خود به تضعیف جهان اسلام از راه نفاق وارد عمل شدند و می خواهند حرکت های آزادیخواهانه اسلام را خنثی کنند، اما جهان اسلام بیدار شدند و علمای شیعه و سنی باهم متحد شدند و فتوای اتحاد دادند. لذا هیچ مسلمانی حق ندارد بنابر فتواهای صادره، برادر دیگر خود را به خاطر شیعه یا سنی بودن به قتل برساند. می بینید که دشمنان از راه های مختلفی درصدد آسیب رسانی به جهان اسلام است.
از ابزار نظامی، سیاسی گرفته تا این ابزار جدید. لیکن تمام ابزارهای دشمنان خنثی شده و نتوانست جلو بیداری جهان اسلام و حرکت ضد استکباری مسلمانان را بگیرند. اما اگر مسلمانان توجه نکنند به این توطئه غرب و جلو آن گرفته نشود، خدای ناکرده می تواند جهان اسلام را زمینگیر کند و دشمنان مجدداً حاکم شوند بر مسلمانان و سرمایه های اسلامی و موجودیت اسلام را در خطر قرار دهند. تمام دشمنان بسیج شده اند که از ناحیه نفاق و تفرقه به مسلمانان آسیب وارد کنند، ما امیدواریم با هوشیاری مردم مؤمن و مسلمانان جهان اسلام این نقشه دشمنان هم نقش برآب شود.)

آیت الله العظمی خامنه ای به مصداق های روشنی از تلاش دولت های غربی برای ایجاد اختلاف در میان مسلمانان که متأسفانه آگاهانه یا ناآگاهانه به دست برخی از مسلمانان انجام می شود، اشاره دارد.
ایشان تکفیر بعضی مسلمانان و یا اهانت به برخی دیگر، خیانت به جوانان ازجان گذشته لبنان که ارتش رژیم صهیونیستی را شکست دادند، تلاش برای شکست دولتهای مردمی در فلسطین و عراق، مسلمان کُشی در عراق و مطرح کردن خطر موهوم «هلال شیعی» را ازجمله مصادیق روشن اختلاف افکنی و تضعیف مسلمانان می داند و خطاب به عاملان اینگونه تفرقه افکنی ها می فرماید:«آنها چه بدانند و چه ندانند، مجرمانی به شمار می روند که تاریخ اسلام و نسل های آینده از آنان به نفرت یاد خواهند کرد و آنان را مزدوران دشمن غدار خواهند دانست.»جالب آن است که تفرقه افکنان حتی کوشیدند از اعدام صدام، دیکتاتور بزرگ عراق نیز در جهت ایجاد اختلاف میان شیعه و سنی سوءاستفاده کنند.رهبر معظم انقلاب در سخنان اخیر خود به شیعیان و اهل سنت توصیه می کند که ضمن حفظ عقاید خود، از دعوا و دشمنی و تعصب بپرهیزند. چراکه دشمن درصدد زمینه سازی برای برادرکشی درمیان مسلمانان است.

نگاه امام به مسئله وحدت

تلاش در جهت بیداری فردی و گروهی مسلمانان و ایجاد وحدت برای پیاده کردن اسلام واقعی در جهان و بازگشت عزت و کرامت مسلمانان، از خصوصیات بارز امام خمینی(ره) بود. امام وحدت را به عنوان یک استراتژی قبول داشت؛ وحدت ملی برای حفظ کشور، به غارت نرفتن منافع ملی؛ انسجام و اتحاد اسلامی، برای حفظ عزت مسلمانان و ضربه نخوردن اسلام و قرآن، و اتحاد بین مستضعفان برای مبارزه با استکبار؛ زیرا ایشان بارها و بارها بر اتحاد برای پیروزی مسلمانان تأکید نموده و میوه‌های وحدت را پیروزی، نابودی دشمنان، شکوفایی، پیشرفت کشور و مسلمانان و ... بر می‌شمرند. امام خمینی(ره) وحدت را علت محدثه و مبقیه نظام اسلامی و اسلام و وحدت را ضامن بقای مسلمانان دانسته‌اند (جمشیدی و محمدی، 1389ش، ص59).

وحدت مورد نظر امام از مرحله بیداری شروع و با مرحله اتحاد جهانی مستضعفان خاتمه می‌یابد که نتیجه آن اجرای عدالت در سطح گیتی خواهد بود. از عوامل ایجاد وحدت، می‌توان به تحمل حرفهای مخالف و اعتقاد به حل مشکل از طریق گفت‌وگو اشاره کرد که این امر میسر نمی‌شود مگر با خودسازی و مبارزه با نفس؛ از این رو، در اندیشه امام، مسئله مبارزه با نفس، برای رسیدن به وحدت بسیار مهم و ضروری است تا جایی که وی قائل است کسانی که مسائل تفرقه‌انگیز را مطرح می‌کنند دردِ دین و اسلام ندارند بلکه در بند خودخواهی هستند (ایرانی، 1388ش، ص72).

اتحاد امت اسلامی از خاستگاه‌های فکری، نظری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فراوانی برخوردار است. امام خمینی(ره) از همین منظر، در یک نگرش کلی مقوله وحدت تاریخی امت اسلامی را مورد توجه قرار می‌دهند. در دیدگاه ایشان، وحدت عملی در حوزه جهان اسلام، شکل دهنده جوامع دینی می‌باشد و عناصری ساختاری این مقوله را عملیاتی می‌نمایند؛ همچون عقیده مشترک، نظیر عقیده به توحید، قبله واحد، قرآن و کتاب آسمانی واحد و بسیاری از مشترکات دیگر، و همچون هویت مشترک، که همان هویت اسلامی می‌باشد و همچون دشمن مشترک و سرنوشت مشترک. مجموعه این عناصر، عناصر شکل دهنده به قواره جامعه اسلامی است که در جای جای قرائت امام خمینی(ره) از مقوله وحدت مشاهده می‌گردد (نوایی، 1386ش، ص10).

بینش امام خمینی(ره) این است که روابط کشورهای اسلامی، اگر معطوف به اشتراک عقیده، وحدت کلمه و دیگر مشترکات باشد، اختلافات و زمینه‌های جدایی فروکاسته می‌شود و هویت جدید و فعالی بروز و ظهور می‌نماید. در نگاه امام خمینی(ره)، اختلافات مسلمانان، ریشه در طبیعت، جغرافیا، زبان و فرهنگهای بومی و از همه مهم‌تر، توطئه‌ها و ترفندهای سلطه‌طلبان عالَم دارد که با تکیه بر عناصر فوق، سعی در تشدید اختلافات، تفرقه و برجسته کردن نقاط افتراق دارد. اختلافات میان کشورهای اسلامی، باید براساس اصول و روشهای استراتژیک مرتفع گردد. گفتگو، تفاهم، تقریب، احساس مشترک و باور به سرنوشت مشترک، مقوله‌های وحدت‌ساز را تشکیل می‌دهد. امام می‌گوید: «اگر مسلمانان، آن عزت و عظمتی را که در صدر اسلام داشتند، بازیابند، به اسلام و وحدت کلمه روی آورند، آن اتّفاق بر محور اسلام بود که آن قدرت و شجاعت مافوق‌الطبیعه را به وجود آورد» (خمینی، 1368ش، ج5، ص32). امام همواره وحدت را در تمام مراحل زندگانی سیاسی و دینی خویش مد نظر داشته و نه تنها قبل از پیروزی انقلاب که دشمن مشترک؛ تمام اقشار جامعه را تهدید می‌کرد، به وحدت می‌اندیشید، بلکه پس از پیروزی نیز بر آن پای می‌فشرد و وجود آن را از علل محدثه و مبقیه انقلاب اسلامی اعلام می‌کرد.

امام وحدت را «عامل قدرت» و تفرقه را موجب «سستی پایه دیانت»، تلقی کرده و هشدار می‌دهد: «تفرقه موجود در بین کشورهای مسلمان یا از خیانت سران ممالک اسلامی و یا از جهل و بی‌اطلاعی آنان است ... سنی و شیعه مطرح نیست، در اسلام کرد و فارس مطرح نیست، در اسلام همه برادر و با هم هستیم. یک دسته از مسلمانان؛ سنی، یک دسته حنفی و دسته‌ای اخباری هستند ... در یک جامعه‌ای که همه می‌خواهند به اسلام خدمت کنند و برای اسلام باشند، این مسائل نباید مطرح شود. ما همه برادر و باهم هستیم ... . اینها دلیل اختلاف نیست، ما نباید با هم اختلاف و یا یک تضادی داشته باشیم. برادران شیعه و سنی باید از هر اختلافی احتراز کنند. امروز اختلاف بین ما، تنها به نفع آنهایی است که نه به مذهب شیعه اعتقاد دارند و نه به مذهب سنی اعتقاد دارند و نه به مذهب حنفی و یا سایر فرق. آنها می‌خواهند نه این باشد و نه آن، راه را این­طور می‌دانند که بین این دو اختلاف بیندازند. ما باید توجه به این معنی بکنیم که همه ما مسلمان هستیم و همه ما اهل قرآن و اهل توحید هستیم و باید برای قرآن و توحید زحمت بکشیم و خدمت کنیم» (همان، ج12، ص259).

وحدت جهان اسلام برای امام آرمانی بزرگ تلقی می‌شد به گونه‌ای همواره بر وحدت تأکید داشت: «انشاءالله روزی همه مسلمانان با هم برادر و همه ریشه‌های فساد از همه بلاد مسلمانان کنده بشود و این ریشه فاسد اسرائیل از مسجدالاقصی و از کشور اسلامی ما کنده شود. ان­شاءالله تعالی با هم برویم و در قدس نماز وحدت بخوانیم» (همان، ج12، ص283). «مسلمانان به دستورات اسلامی رفتار کنند و وحدت کلمه خود را حفظ نمایند و از اختلاف و تنازع، که مایه شکست آنها است، دست بکشند» (همان، ج1، ص203). «ما محتاج به وحدت هستیم در سالیان دراز. همیشه قرآن کریم به ما دستور داده و به مسلمانان دستور وحدت داده برای سراسر عالم و در سراسر تاریخ. ما محتاج به این هستیم که عملاً وحدت را محقق کنیم» (همان، ج19، ص15). «وحدت مذهبی است که این اجتماع عظیم و فشرده را ایجاد می‌کند. اگر علاقه به استقلال دارید، وحدت مذهبی داشته باشید» (همان، ج1، ص64). «تنها راه بازیابی عظمت و عزت و شکوه بینش اسلام و مسلمانان، مسئولیت پاسداری وحدت و برادری دینی، تنها ضامن استقلال سرزمینهای اسلامی است» (همان، ج1، ص192). «رمز پیروزی مسلمانان در صدر اسلام، وحدت کلمه و وحدت ایمان بود» (همان، ج6، ص49).

همان‌گونه که مشاهده می‌شود، امام رمز پیروزی، بقا و تداوم انقلاب اسلامی را وحدت می‌دانند (فولادی، 1387ش، ص82). مسئله تشکیل حکومت یکی از مهم‌ترین مسائلی بود که مورد عنایت حضرت امام خمینی بود و هم از نظر عملی در راه تحقق آن نهایت سعی خود را نمود و سرانجام هم با پیروزی انقلاب اسلامی به تحقق آن مبادرت ورزید. البته از دیدگاه امام خمینی حکومت یک سازمان اجرایی و ابزاری است و فی نفسه هدف نمی‌باشد. بدین معنا که مطلوبیت آن وابسته به مطلوبیت اهداف متعالی آن است. برخی از اهداف متعالی حکومت عبارت است از: تحقق قسط و عدل در جامعه، اجرای قوانین، برقراری نظامات اسلامی، حفظ وحدت جامعه و امت اسلامی و ... .

یکی از مهم‌ترین دلایل امام خمینی برای تشکیل حکومت، تأمین وحدت و اتحاد امت اسلامی است (جمشیدی، 1378ش، ص43). ایشان در این باره می‌فرمایند: «ما برای اینکه وحدت امت اسلامی را تأمین کنیم، برای اینکه وطن اسلام را از تصرف و نفوذ استعمارگران و دولتهای دست نشانده آنها خارج و آزاد کنیم، راهی نداریم جز اینکه تشکیل حکومت بدهیم ... تشکیل حکومت برای حفظ نظام و وحدت مسلمانان است ...» (خمینی، 1368ش، ج5، ص43).

از دیدگاه امام خمینی تحقق جمهوری اسلامی به عنوان حکومتی مطلوب و شایسته برای جامعه انقلابی ما نیز حاصل این وحدت بود و بنابراین حفظ آن نیز برای بقای این وحدت لازم و ضروری است. در واقع وحدت ضروری تشکیل حکومت و تشکیل حکومت عامل ضروری برای حفظ وحدت است. این دو ملازم یکدیگر هستند. حکومت عدل الهی با اعتصام به حبل‌الله و برای ایجاد و استمرار این اعتصام به وجود می‌آید. در واقع به تعبیر حضرت امام وحدت برای حفظ نظام لازم است و حکومت برای تأمین وحدت ضروری (جمشیدی، 1378ش، ص43).

در حقیقت می‌توان وحدت و همبستگی ملی و اسلامی را از مفاهیم و دالهای مرکزی گفتمان امام خمینی(ره) دانست که با رویکردی راهبردی و معقول مورد تأکید همیشگی ایشان بود. امام خمینی(ره)، از میان نهادها، گروهها و مراکز مؤثر بر وحدت و همبستگی، بیش از همه بر نقش مراکز تولید فکر، اندیشه و فرهنگ نظیر حوزه و دانشگاه تأکید داشته است. بنابراین از منظر امام خمینی(ره)، وحدت ریشه در توحید و وحدانیت دارد. پس از بررسیهای انجام شده و مطالبی که ذکر گردید می‌توان چنین بیان نمود که اندیشه وحدت در نگاه امام خمینی(ره) از مهم‌ترین و ناب‌ترین اندیشه‌های آرمانی معظم له محسوب می‌شود که این اندیشه نقطه عطف تاریخی در وحدت اسلامی محسوب می‌شود، آرمان و فکر وحدت امام از آنجا ناشی می‌شود که تفرقه در میان امت اسلامی نتایج ذلت‌باری به بار آورده که جبران آنها شاید هرگز امکان‌پذیر نباشد؛ زیرا اجانب بر مسلمانان سیطره یافته و جوامع اسلامی تحت سلطه استعمار فرو پاشیده‌اند، مسلمانان شخصیت و شرافت انسانی خود را از دست داده و در همه ابعاد عقب مانده‌اند، بنابراین استقلال و آزادی و عظمت خود را از کف داده و به شرق و غرب وابسته شده‌اند، با توجه به این شرایط ننگین است که امام ضرورت وحدت را شدیداً لمس و احساس می‌کند و برای اصلاح جامعه بشری قیام می‌نماید تا با ایجاد همبستگی اسلامی و بالاتر از آن بین مستضعفان جهان از دخالت ابرقدرتها در مقدرات کشورهای اسلامی جلوگیری نموده و آنان را به سر منزل پیروزی رهنمون گردد.

امام استقلال، آزادی و عدالت را لازمه و زمینه‌ساز وحدت تلقی می‌کرد و از امکاناتی همچون مسئله فلسطین، مناسک حج، مراسم برائت از مشرکین ... برای ایجاد وحدت بهره‌گیری می‌کرد و با انگیزه دفاع از کیان اسلام، امر به معروف و نهی از منکر، انسان‌سازی، کسب استقلال و آزادی و شرافت برای همه انسانها و مسلمانان، گسترش عدل الهی و اسلام در جهان و جلوگیری از اختلاف و تفرقه؛ ایده وحدت‌طلبانه خویش را ابراز نمود، امام دامنه و دایره شمول وحدت را بسیار وسیع و فراگیر می­دانست به طوری که همه انسانها، مستضعفان عالم، مسلمانان جهان، همه مذاهب اسلامی و حتی دیگر ادیان الهی را دربر می‌گرفت و بالاخره می‌توان چنین بیان نمود که وحدت اسلامی مورد نظر امام ثمرات فراوانی برای مسلمانان به بار آورده و در آینده نیز ثمرات شیرینی پدید خواهد آورد که پدیده انقلاب اسلامی ایران، جنبشهای آزادی‌بخش اسلامی و دیگر ملل مستضعف، هراس استکبار جهانی از مسلمانان و سیادت و آقایی مسلمانان از آن جمله است. بنابراین آرمان وحدت امام خمینی موجب پیروزی و رمز بقاء امت اسلامی است.

علل تفرقه و جدایی بین مسلمانان از دیدگاه امام خميني

طلوع فجر انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی(ره) پرچمدار نهضت اسلامی و بزرگ منادی وحدت و تقریب مذاهب اسلامی، باعث شد تا نور امیدی سرشار از تفاهم، یکپارچگی، برادری و انسانیت در قلب مشتاقانش جلوه‌گر شود. امام با اطلاع کامل و دقیق از گذشته تاریخ جهان و ایران و با توجه به آنچه نقشه‌های رنگارنگ و پلید قدرتهای سلطه‌گر بر سر این مرز و بوم آورد‌ه‌اند، به محض ورود به ایران، در 12 بهمن ماه سال 1357ش در نخستین سخنرانی که در بهشت زهرا ایراد فرمود، ملت مسلمان ایران را به وحدت کلمه و دوری از تفرقه و جدایی فراخواند. علل تفرقه از دیدگاه امام(ره) عبارتند از: 1. توطئه‌های شوم قدرتهای سلطه‌گر؛ 2. دوری مسلمانان از اسلام و قرآن؛ 3. اختلاف آراء و فتاوای عالمان مذاهب اسلام؛ 4. دسیسه‌های دشمنان داخلی انقلاب اسلامی. ما در این نوشتار تنها به شرح یکی از موارد فوق اکتفا می‌نماییم.

عوامل و اسباب تحقق وحدت اسلامی از نظر امام

عوامل و اسباب تحقق وحدت از نگاه امام عبارتند از: 1. پیروی از دستورهای قرآن کریم؛ 2. تشکیل حکومت و امت واحده؛ 3. برادری؛ 4. تقیه یا پرهیز از اختلاف؛ 5. پیروی از سیره امامان در خصوص مناسک و عبادات با اهل­سنت. در این نوشتار تنها به شرح یک مورد اکتفا می‌نماییم.

تقیه یا پرهیز از اختلاف

از نظر امام خمینی(ره) تقیه دو حالت دارد: اول؛ تقیه اضطراری که در مورد بیم از زیان جانی و مالی و آنچه متعلق به او است، و بیم از ضرر به برادران ایمانی و نیز بیم از ضرر به حوزه اسلام و ترس در ایجاد اختلاف کلمه مسلمانان به کار می‌رود. دوم؛ تقیه به منظور مدارا کردن برای آنچه مطلوب وحدت مسلمانان با محبت و دوستی و مدارا با اهل­سنت است، بدون اینکه ترس و بیم در کار باشد. به هر حال تقیه به معنای سازش با ستمکاران و عدم اعلان مبارزه ضد آنها و اختیار سکوت در مقابل آنان نیست.

امام صادق(ع) در خصوص تقیه به منظور مدارا می‌فرماید: «از عملی که باعث ننگ و عار ما می‌شود بپرهیزید. مایه سرافرازی ما باشید نه سرافکندگی. در نماز جماعت آنها (برادران اهل­سنت) شرکت، و بیمارانشان را عیادت کنید و در مراسم تشیعشان حضور به هم رسانید و مبادا آنان در کارهای نیک بر شما سبقت گیرند که سزاوار است شما بر آنان پیشی بگیرید. به خدا هیچ چیز محبوب‌تر از تقیه نیست» (بزرگی، 1384ش، ص40).

ماهیت وحدت از دیدگاه امام

برای بررسی ماهیت وحدت باید به ویژگیها و خصوصیات آن از منظر امام توجه داشت. بنابراین به برخی از ویژگیهای کلی وحدت از دیدگاه ایشان اشاره می‌شود که عبارتند از: 1. اعتصام به حبل‌الله؛ 2. مصلحت عمومی امت اسلامی؛ 3. مصالح اسلام و شرع مقدس؛ 4. توحید کلمه و عقیده؛ 5. وحدت کنش، حاصل وحدت عقیده؛ 6. جماعت و امداد خدایی؛ 7. تکلیف الهی و شرعی «تقدس وحدت»؛ 8. برادری اسلامی (وحدت مبتنی بر برادری اسلامی)؛ 9. وحدت، شرط تداوم رحمت و رسیدن به سعادت ابدی؛ 10. حکومت ابزار تحقق وحدت (جمشیدی، 1378ش، ص38). در این نوشتار تنها به شرح توحید کلمه و عقیده می‌پردازیم.

توحید کلمه و عقیده

ماهیت وحدت همچنین با مفهوم توحید در عقیده یا به عبارت دیگر «توحید کلمه» یا «توحید اعتقاد» روشن می‌گردد. بر این اساس «کلمه‌ای واحد»، «نظری واحد»، «اعتقاداتی واحد» و «جهان‌بینی واحد» وجود دارد که همه بدان ملتزم خواهند بود. چنین وحدتی عامل رشد و پشرفت، تعالی و تکامل جامعه خواهد بود و می‌تواند مدینه فاضله و حکومت مطلوب را ایجاد نماید. به بیان امام: «یکی از مقاصد بزرگ شرایع و انبیای عظام، که علاوه بر آنکه خود مقصود مستقل است، وسیله پیشرفت مقاصد بزرگ و دخیل تام در تشکیل مدینه فاضله می‌باشد، توحید کلمه و توحید عقیده است ...» (خمینی، 1387ش، صص309و310).

در صدر اسلام نیز که جامعه‌ای فاضله تشکیل گردید و پس از آن نیز مسلمانان توانستند قسمت عظیم دنیای آن روز را تحت سلطه خود درآورند، بر اثر همین وحدت کلمه و عقیده بوده است و به تعبیر حضرت امام براساس وجود شمه‌ای از وحدت و اتحاد مبتنی بر اخوت و برادری بین مسلمانان بوده است. چنین وحدتی حول یک جهان‌بینی مشترک شکل می‌گیرد و ایجاب می‌کند که مسلمانان به عنوان صاحبان این مکتب و جهان‌بینی، وحدت لازم را در راستای آن داشته باشند. «پس بر هر مسلم غیور دینداری لازم است برای [حفظ] شخص خود از فساد، و نوع اهل دین از نفاق و نگهداری حوزه مسلمانان و نگهبانی وحدت جمعیت و احکام عقد اخوت خود را از این رذیله [تفرقه‌جویی] حفظ کنند ...» (همان، ص311).

بنابراین از دیدگاه دینی و اعتقادی، افتراق کلمه و جدایی عقاید، دوگانگی و چندگانگی در نگرشها و اعتقادها امری مذموم و ناپسند است، در حالی که وحدت کلمه و وحدت اعتقاد امری پسندیده و مطلوب تلقی می‌شود. امام خمینی در بحث از افتراق کلمه و جدایی و تفرقه جهت آن را از گناهان کبیره می‌داند و مسلمانان را مأمور به ایجاد دوستی، برادری، مواصلت و نیکویی به یکدیگر و مودت و اخوت در راه ایجاد اتحاد کلمه و وحدت کلمه می‌داند. ایشان در بحثی چنین مطرح می‌کنند: «مسلمانان مأمورند به دوستی و مواصلت و نیکویی به یکدیگر، مودت و اخوت. و معلوم است آنچه موجب ازدیاد این معانی شود، محبوب و مرغوب است و آنچه این عقد مواصلت و اخوت را بگسلد و تفرقه در بین جمعیت اندازد، مبغوض صاحب شرح و مخالف مقاصد بزرگ اوست. و پر واضح است که این کبیره، اگر رایج شود در بین جمعیتی، موجب کینه، حسد، بغض و عداوت شده و ریشه فساد، در جمعیت بدواند، درخت نفاق و دورویی در آنجا ایجاد کند، و برومند نماید، و وحدت و اتحاد جامعه را گسسته کند، پایه دیانت را سست کند و از این جهت بر فساد و قبح آن افزوده گردد» (همان، صص209-211).

اما مهمترين امري كه در سخنان امام نيز ديده مي شود نداشتن توحيد كلمه و دخالت بيگانگان و توطئه هرچه بيشتر ايشان مي باشد كه به منظور ايجاد اختلاف و عمق بخشيدن به اختلاف نظرات هرچند كوچكتر مي باشد. انشاله با ظهور هرچه سريعتر آقا امام زمان عج. تمامي كدورتها ازبين بروند و دنيايي آزاد از بحث و كينه داشته باشيم.

اصل وجود اختلاف در میان جوامع بشری امری طبیعی بوده و حتی گاه وجود عقل و طبیعت بشری نیز چنین امری را اقتضا می‌کند. اما گاه اختلاف تنها اثر تخریبی در پی داشته و مورد مذمّت عقل و شرع واقع می‌شود.

از جمله این نوع اختلاف، جدایی از حق و حقیقت، به جهت منافع شخصی و امیال نفسانی است

. وجود بسیاری از اختلافات دینی نیز در زمره همین نوع از اختلاف قرار می‌گیرد؛ لذا از اختلاف به معنای منفی -که جدایی از حق به جهت نفس و شخص باشد- باید پرهیز کرد و این عمل در عقل و شرع مورد نکوهش واقع شده است.

قرآن کریم در آیه‌ای علت شیوع اختلاف و افتراق در میان پیروان ادیان آسمانی که منشأ واحدی دارند و همه به دین واحدی ختم می‌شوند، را این‌گونه بیان می‌دارد: «وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَینَهُمْ وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِی بَینَهُمْ وَ إِنَّ الَّذینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفی‏ شَکٍّ مِنْهُ مُریب»؛[1] آنان پراکنده نشدند مگر بعد از آن‌که علم و آگاهى به سراغشان آمد و این تفرقه جویى به خاطر انحراف از حق (و عداوت و حسد) بود و اگر فرمانى از سوى پروردگارت صادر نشده بود که تا سرآمد معینى (زنده و آزاد) باشند، در میان آنها داورى می‌شد و کسانى که بعد از آنها وارثان کتاب شدند نسبت به آن در شک و تردیدند، شکى همراه با بدبینى!.

این آیه در واقع جواب از سۆال مقدّری است که از آیه قبل به وجود می‌آید.خداوند در آیه قبل به انبیای الهی دستور داده دین را بر پا دارند و دچار تفرقه نشوند.

حال این سۆال پیش می‌آید که با این توضیح چرا در میان ایمان‌‌آورندگان به ادیان الهی تفرقه و جدایی به وجود آمده است؟

خداوند در جواب، آیه مورد بحث را بیان می‌فرماید. همچنین آیه شریفه، این تفکر که دین موجب اختلاف در میان ابناء بشر شده است را نفی کرده و بیان می‌کند که دنیا‌دوستی و حسادت و ظلم مسبب ایجاد اختلاف در دین الهی و پیروان آن بوده است.

وجود این‌ که خداوند با فرستادن پیامبران و دین و قانون شریعت، اراده کرده بود تا همه در یک مسیر که همان صراط مستقیم بود، قرار گرفته و راه تعالی را طی کنند، اما برخی از مردم به خاطر هوای نفس و حسادت و حُب دنیا و وجود دشمنی در بینشان، از پذیرش قوانین الهی و طی کردن راه کمال سر باز زدند و مسیر خود را از مۆمنان جدا کرده و باعث تفرقه در جامعه شدند. اما این گمراهی و مخالفت با حق، از روی جهل و نشناختن راه صحیح نبود، بلکه آنها حق را به خوبی می‌شناختند و به صورت آگاهانه و به خاطر پیروی از خواسته‌های نفس، بنده شیطان و هوای نفس خود شدند.

در این بین برخی از عالمان ادیان مختلف نیز جزو جدا شوندگان از مسیر حق بوده‌‌اند. این افراد به دلیل خُبث باطن، آموزه‌‌های دینی را تحریف کردند؛ مانند برخی از مسیحیان که حضرت عیسی(علیه السلام) را به عنوان خدا معرّفی کرده و یا مانند یهودیان که به او تهمت دروغ‌گو بودن زدند.

خداوند یکی از علل اصلی افتراق از حق را حسادت و ظلم برخی بر برخی دیگر دانسته است که البته سرچشمه آن‌، امیال نفسانی و وسوسه‌های شیطانی دانست

تفرقه ها

تفرقه و پراکندگی که دشمن پدیدآورد در طول سالها چنان ریشه دار و عمیق شد که سراسرحیات مردم را در برگرفت و زندگی فکری و اعتقادی مردم را در معرض خطرقرارداده. دامنه آنرا لااقل در دو جنبه به صورت عیان و آشکار می بینیم:

1- در زمینه اعتقادی:

به علت غلبه هوا ازسوی برخی از گروهها، اعمال سلیقه ها در دین ازسوی گروههای دیگر، طرفداری حق ازسوی جمعی خاص، تفرقه هایی درعرصه اعتقادی پدیدآورد که جلوه آن در مذاهب و خطوط فکری موجود در جامعه دیده می شد. بدعتهای جدید در دنیای اسلام بعدها منجر به پایه گذاری مکاتب فقهی مختلفی شد.

2- در زمینه اجتماعی:

شیوه کار در حکومت عباسیان شعار تفرقه بینداز و حکومت کن؛ بود. دامنه تفرقه که از افکار شروع شده بود در برگرفت حیات اجتماعی را تا حدی که مردم دسته دسته و فرقه فرقه شدند. علما هم از یکدیگر جدا گشتند. برخی به خاطر تقیه کوشیدند به دیگران نزدیک نشوند. گروهی از ترس دستگاه سیاسی روز راه انزوا گرفتند. وضع بگونه ای درآمد که شیعه ای اگر به شیعه ای دیگر برخورد می کرد با او سلام نمی کرد و حتی انقلابیون که از نظر فکر در جهت مقابل دستگاه بودند با هم وحدت ونداشتند و برخی تند بودند و برخی کند، برخی براساس فلان سلیقه عمل می کردند و برخی براساس سلیقه ای دیگر و حتی نسبت به دشمن همرأیی نداشتند.

این آشفتگی دربین شیعیان نیز وجود داشت. بسیاری ازشیعیان جرأت نمی کردند که خود را شیعه بخوانند. برخی شیعه بودند ولی در برابرشیعه دیگر اعتقاد خود را مکتوم می داشتند. عده ای بی تفاوت و در خط و فکر و دنیای ویژه خود بودند.

منبع: کتاب احیاگر تشیع.