نقش فضاي تفکر و شکل گيري هنر اسلامي

چكيده:

ريشه داشتن فكر و عمل انسان در جهان‏بيني و باورهاي او و وجود اصولي جهاني و مورد قبول همه جوامع، مفروضات مورد قبولي هستند كه به استناد آنها مقاله حاضر سعي در شناسايي تأثير تفكر ديني (بعنوان يك نوع جهان‏بيني) بر شكل گيري هنرمند (انساني كه به خلق آثاري مي‏پردازد) و بر آثار هنري وي دارد. اين كوششي است در جهت آشنايي با چگونگي هدايت و جهت دادن هنرمند و همچنين ويژگي‏هاي آثار وي در قالب اصول جهاني مطابق تفسيري كه تفكر ديني از آنها ارايه مي‏نمايد.

واديِ هنر يكي از قلمروهاي حساسي است كه وجود تفكر ديني خويش و اهميت خود را به وضوح متجلي مي‏سازد. براي هنر هم همچون زيبايي و عشق و آزادي و عدالت تفاسير متفاوت و حتي متضادي ارائه مي‏شود.

اينها جملگي درجات و مراتبي دارند. مراتب مادون آنها از خاك آغاز مي‏شود و به مراتب عاليه‏شان كه در حق تجلي مي‏يابد مي‏رسند. به اين ترتيب هر كس بنا به تمايلي كه به ساحتي از حيات (انساني، مادي نفساني و روحاني) خويش دارد، در مقوله هنر (و زيبايي و عشق و عدالت) نيز به درجه و مرتبه معادل همان ساحت مايل است. به اين ترتيب

آنكه بر ساحت مادي حيات و نيازهاي جسماني خويش متمركز است زيبايي ظاهري و دنيايي را طلب مي‏كند، و آنكه بر ساحت حيات روحاني و معنوي زندگي متمركز و مايل است، به كمتر از زيبايي معنوي و لقاء جمال الهي رضايت نمي‏دهد: «فهبني يا الهي و سيدي و مولاي و ربي صبرت علي عذابك فكيف اصبر علي فراقك.»(1) تفكر ديني هنرمند را هدايت مي‏كند تا اثر هنري خويش را به وجهي و صورتي ارائه نمايد كه ضمن اشاره به خاستگاه مباني خويش، هنرمند و مخاطب را به فضايي هدايت كند كه خاستگاه ارزش‏هاست. تفكر ديني هنرمند را متعهد مي‏كند تا به اصول و مبادي معنويش پايبند باشد.

از جانب ديگر هنر (به طور عام) ويژگي‏هايي را داراست كه در جهت القاء ارزش‏هاي موردنظر هنرمند به مخاطب ايفاي نقش مي‏نمايند. هنر خلق شده در فضاي تفكر ديني و توسط هنرمند متأله نيز از اين قاعده مستثني نمي‏باشد. در عين حالي كه ويژگيها و تأثيرات آن با ساير مراتب هنر كاملاً متمايز است. به اين ترتيب «تأثير فضاي معنوي و ديني بر شكلگيري شخصيت هنرمند» و به تبع آن «برخي ويژگي‏هاي خلق شده در اين فضا» توسط هنرمند معتقد موضوعات اصلي مورد بحث هستند كه در سطور آتي به آن اشاره خواهد شد.

بارزه‏هاي هنرمند در فضاي تفكر ديني

بسياري مفاهيم و موضوعات (همچون زيبايي، عدالت، عشق، انسانيت، راستي، آزادي، هنر) مورد احترام و خواست فطري جملگي ملل و تمدنها و مكاتب فكري و اديان مي‏باشند و بسته به جهان‏بيني و فرهنگ و مباني فكري براي هر يك از آنها تعريفي ارائه مي‏شود كه با هم متفاوت و حتي گاهي متضاد هستند. براي نمونه در كنار احترام به اين مفاهيم و موضوعات از سوي حكيم متأله، كسي كه غيب و متافيزيك را انكار مي‏كند نيز به آنها احترام مي‏كند ولي تعريف اين دو از اين موضوعات كاملاً متفاوت است. به همين دليل سعي بر آن خواهد بود تا در اين قسمت به برخي از اين اصولي كه در فرهنگ ايراني به تبعيت از جهان‏بيني پايه آن، هنرمند را تحت تأثير خويش قرار داده و او را به خلق آثار هنري هدايت مي‏نمايند اشاره شود. ضمن آنكه اين اصول نيز خود غالبا مورد خواست مكاتب مختلف هستند كه سعي بر تبيين نسخه ايراني آنها در پرتو تفكر ديني خواهد بود. در حقيقت، اصول زيراصولي هستند كه هنرمندِ تربيت يافته در تفكر ديني را (با تعريفي كه دين او از آنها دارد) تحت تأثير قرار داده و در شكلگيري شخصيت و هنر او ايفاي نقش مي‏نمايند.

تعبد:

تعبد از صفات الهي هنرمند (و هر كسي) است كه در فضاي تفكر ديني رشد نموده و فعاليت مي‏كند. تعبد موردنظر عبارت از ايمان قلبي و پذيرش اصول و اوامر و نواهي وحياني و نصب العين قرار دادنشان در خلق آثار هنري و اهتمام در معرفي جاذبه آنها به جامعه مي‏باشد. اين تعبد نه تنها با آزادي و نوگرايي و بقيه موضوعات مطرح در اين نوشتار كه به عنوان بارزه‏هاي هنرمندي كه در فضاي تفكر ديني به خلق آثار هنري مي‏پردازد هيچ گونه تضاد و تزاحمي ندارد كه فراتر از آن به دليل بعد معنوي آن كه زمينه آزادي و رهايي انسان از قيد و بندهاي مادي و رستن او از اسارت عالمِ خاك را فراهم مي‏آورد، بستر و فضاي رشد و تعالي انسان و تجلي معقول و حقيقي مفاهيمي چون آزادي و نوگرايي و ساير صفات مطلوب نيز مي‏گردد.

كه سالك بيخبر نبود زراه و رسم منزلها به مي سجاده رنگين كن گرت پيرمغان گويد

در اين وادي هنرمند متأله متذكر به اين موضوع است كه تعبد وي همانند عبادتش نفعي براي معبودش ندارد، بلكه جملگي فوايد مترتب بر آن مثل آزادي و آزادگي و احساس هويت و استقلال نصيب خودش خواهد شد كه به طريق اولي به نحو مناسب نيز آن را به جامعه خويش منتقل مي‏نمايد.

به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت روي زيبا را زعشق ناتمام ماجمال يار مستغني است

اخلاص:

خلوص هنرمند در پرتو تفكر ديني، جان و فكر و جسم هنرمند و همچنين اثر هنري او را از هر گونه ناخالصي، زشتي، پليدي و آلايش، پاك و خالص مي‏گرداند. اخلاص مورد نظر مشتمل بر خالص نمودن فكر و عمل از هر آن چيزي است كه با تفكر ديني و معنويت و عدالت و صداقت آن در تقابل باشند. ضمن آنكه هنر حاصل نه تنها تقويت اخلاص هنرمند كه توسعه و ترويج پاكي و اخلاص در جامعه را نيز در پي دارد.

در واقع سخن در اين است كه پاكي نه منحصر به پاكي ظاهري است، نه توصيه‏اي است براي سايرين، و نه حتي در مقولات نفساني و روحاني محدود مي‏شود، كه فراتر از همه اينها ضرورت و لازمه ايجاد فضا و شرايطي است كه بتوان در آن پاك زيست و ساحت هستي را نيز آلوده نكرد. به بيان ديگر پاكي و اخلاص هنرمند يكي از شروط اصلي خلق آثار پاك و پاك‏كننده است.

تا نگردد ز تو اين دير خراب آلوده شستشويي كن و آنگه به خرابات خرام

عدالتجويي:

«هنري زيبا و پاك است كه كوبنده سرمايه‏داري مدرن و كمونيسم خون‏آشام و نابودكننده اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش و فرومايگي، اسلام مرفهين بي‏درد و در يك كلام اسلام آمريكايي باشد.»(2) توجه به اين كلام كه از بطن تفكر ديني برخاسته است حكايت از لزوم توجه به عدالت و ظلم ستيزي به عنوان ركن اصلي فعاليتهاي هنرمندي دارد كه آثارش در فضاي تفكر ديني شكل مي‏گيرند. يكي از لوازم اصلي تفكر الهي و ديني داشتن، بجاي آوردن شرط امانت و جانشيني خداوند تبارك و تعالي در زمين است كه اهتمام در رعايت كردنِ اصول حاكم بر فعل و خلق الهي (كه از جمله مهم‏ترين آن عدل است) در اعمال انساني يكي از جلوه‏هاي آن مي‏باشد. توجه به اين امر ايجاب مي‏نمايد تا هنرمند متأله به اين اصول توجه نموده و راههاي بكار بستن و تجلي كالبدي بخشيدن به آنها را به تبعيت از آفريدگار خويش كه او خلافتش را عهده‏دار است، وجهه همت خود قرار دهد.

زيباگرايي:

هنرمند ديني چيزي جز زيبايي پديد نمي‏آورد. اين امر بدان معنا نيست كه او زشتيهاي عالم و عملِ انسانها را نمي‏بيند، يا آنها را متذكر نمي‏گردد و در پي شناسايي علل بروز و راههاي رهايي از آنها نيست. بلكه يكي از نقاط اصلي تمركز او محك زدن انسان و اعمال او با معيارهاي برآمده از تفكر ديني خويش، بررسي علل، بيان آن به جامعه، و ارائه راههاي رفع آنهاست. منتها در اين راه از سنت كلام الهي تبعيت مي‏كند كه داستان يوسف و عمل زشت همسر عزيز مصر را چنان بيان مي‏كند كه قصه يوسف احسن القصص ناميده مي‏شود. ضمن آن كه بيش از ترسيم فضاي زشت و آلوده، با قرار دادن انسان در فضاي زيبا و پاك و خالص مي‏توان او را به تفكر و مقايسه دو فضا برانگيخت و اميدوار بود كه او زيبايي را برخواهد گزيد، كه بنا به تعبير مرحوم علامه طباطبايي «انسان مفطور به حب جميل است» و فطرتا دوستدار و خواهان زيبايي بوده و از زشتي و شرّ و پلشتي گريزان است.

عزت:

در فضاي تفكر معنوي، هنرمند فرد دينداري است كه تفكر معنوي، سراسر جهان و زندگيش را فراگرفته است، عزتي را براي خويش و جامعه و بشريت آرزومند است و آن را ترويج و تبليغ مي‏نمايد كه عاري از هر گونه شائبه غرور و خودخواهي و منيت و تفاخر و علوِّ در زمين و بزرگي ظاهري و دنيوي است. عزت مورد نظر او در عين «فقر الي اللّه‏» و به بيان بهتر در نتيجه توجه به اين فقر به منصه ظهور مي‏رسد. اين عزت اجازه هيچ گونه تملق و چاپلوسي و نمايش روحيه كاسبكارانه و مادي‏گرايانه و بهره‏گيري از آن را به هنرمند نمي‏دهد. ضمن آنكه هنرِ برآمده از اين تفكر نيز مبين عزت هنرمند و معرفي كننده عزت مطلوب به مخاطب است. اين هنر عزت خويش را در تحقير ديگران، به خصوص ديگراني كه با او سر عناد و دشمني ندارند، جستجو نمي‏كند.

معنويت‏گرايي:

معنويت‏گرايي از بسياري جهات مي‏تواند موردنظر قرار گيرد كه در اين مختصر به جنبه‏اي از آن كه به نيازهاي انسان متوجه است اشاره مي‏شود. يكي از بارزترين ويژگي‏هاي هنر رايج در جهان مادي‏گراي تحت سلطه تفكر غيرديني (يا غيرمعنوي و حسابگر)، تهييج مشتهيات مادي انسان به منظور ايجاد نياز كاذب در جهت تقاضاي مصرف در جهت تأمين بازار براي توليدات صنعتي است. در واقع، هنر مورد نظر در بسياري زمينه‏ها در خدمت سيستم سرمايه‏داري جهاني قرار مي‏گيرد. اين در حالي است كه هنرمند ديني به جملگي نيازهاي انسان در حد متعادل توجه داشته و تأكيد اصلي و بنيادين خويش را بر نيازهاي معنوي و روحاني كه معمولاً مغفول مي‏مانند قرار مي‏دهد. در عين حال از نيازهاي مادي و فيزيولوژيكي انسان نيز غافل نمي‏ماند، با اين تفاوت كه در اينجا نيازها را متذكر نشده و به عبارت ديگر در پي تهييج آنها نيست بلكه به دنبال هدايت آنها بوده و پاسخگويي به آنها به طريق انساني را جستجو مي‏نمايد. براي نمونه، در حاليكه هنرمندي كه در خدمت سرمايه‏داري است موضوعاتي جنسي را دستمايه اصلي خويش براي تهييج مشتهيات مي‏نمايد و يا حداقل ابايي در استفاده از آن به عنوان ابزاري براي بيان آراء خويش ندارد، هنرمند متأله بدون غفلت از اين نياز و اين موضوعات سعي در كنترل و هدايت آنها دارد. به تعبير مرحوم علامه جعفري تلمبه زدن به فواره‏اي كه خود به خود جهشي بسيار زياد دارد صحيح نيست.(3) بلكه برعكس اين فواره نيازمند كنترل و هدايت است.

حق‏گرايي:

از آنجايي كه در تفكر ديني، انسان كه جانشين خداوند در زمين است و اصولاً نقش جانشيني‏اش ايجاب مي‏نمايد تا اعمال خويش را به صفات فعل الهي متصف گرداند، اهتمام و تعهد هنرمند رشد يافته در اين مكتب و معتقد به اين تفكر نيز در جهت شناسايي اين صفات و تجلي بخشيدن به آنها مي‏باشد. علاوه بر آن ويژگي‏هايي كه در اين مقاله از آنها ذكري رفته است، حق بودن يكي از بارزه‏هاي اصلي فعل الهي است كه به كرّات به آن اشاره شده است (حجر: 85، احقاف: 3 و...) اين اصل علاوه بر اثبات خويش، بسياري زمينه‏ها و پديده‏هايي را كه در جهت مخالف و بر ضد آن عمل مي‏نمايند نفي مي‏نمايد. براي نمونه بازيچه بودن پديده‏ها و بطالت و بيهودگي آنها از وجوه بارز مخالفت و ضديت با حق بودن است كه اينها نيز صراحتا مورد اشاره قرار گرفته‏اند (انبياء: 16، آل عمران: 191 و ص: 27) به اين ترتيب گرايش به حق و بيان آن به انحاء مختلف ويژگي بارز آثار هنرمندي است كه فضاي تفكر ديني‏هادي و راهنماي اوست. و طبيعي است كه اين طريق عاري از خطر و دشواري نخواهد بود.

آرمان گرايي: آرمان‏گرايي نيز از مقولات موردنظر جملگي مكاتب فكري و جوامع انساني است كه در هر مكتب و جامعه‏اي معناي مبتني بر جهانبيني رايج را دارد و تجلي آن در آثار جويندگان آن نيز از يكديگر متمايز است. براي نمونه آرمان‏گرايي مطرح در تفكر ديني در پي تحصيل لقاء الهي است، در حاليكه حتي متدينين ممكن است در مراحل پائين‏تري از اين آرمان‏گرايي خواهان بهشت الهي و رهايي از دوزخ باشند. منكرين حيات اخروي نيز به ظهور جامعه‏اي ايده‏آل حتي براي نسلهاي بعد دل مي‏بندند، و حتي كسي ممكن است آرمان‏هايشان را در دستيابي به برخي آمال دنيوي محدود نمايد. به اين ترتيب ملاحظه مي‏شود كه آرمان‏هاي انسان‏ها با يكديگر متفاوت و در طيف وسيعي از «خور و خواب و خشم و شهوت» تا وصول به قرب خالق هستي در نوسان است، و هر چه انسان‏ها توسعه يافته‏تر باشند آرمان‏هايشان نيز متعالي‏تر خواهد بود.

دي شيخ با چراغ همي گشت گرد شهر كز ديو و دد ملولم و انسانم آرزوست

حاصل آن كه هنرمند تربيت‏يافته در فضاي تفكر ديني هم براي خود و هم براي بشريت آرمان‏ها و اهدافي عالي قائل است كه دستيابي به آن‏ها به سادگي ميسر نيست. ضمن آن كه اين آرمان‏ها انسان ساز بوده و ضرورت دستيابي به آن‏ها رشد انسان و ترقي او به سمت كمال و كسب كرامت‏هاي انساني مي‏باشد. در نتيجه آثاري كه توسط چنين هنرمندي خلق مي‏شوند، به انحاء مختلف به آرمان موردنظر اشاره داشته و در عين ترغيب انسان براي وصول به آن، راههاي طي طريق را نيز به او نشان مي‏دهند.

ميزان‏گرايي:

اين موضوع به معناي باور به وجود معيارهايي براي خلق آثار هنري و براي ارزيابي آثار و آراء مباني آن‏هاست. در حقيقت وجود ميزان در فضاي تفكر ديني، هنرمند را از درافتادن در دام عواقب بي‏بندوباري (به نام آزادي) مي‏رهاند. هنرمند الهي هم براي خويش، هم براي موضوع، هم براي ابزار بيان، هم براي چگونگي بيان، هم براي روش استفاده از ابزار و هم براي ارزيابي نتايج مترتب بر نشر آثار هنري معيارهايي قائل است كه از تفكر و جهانبيني او برخاسته‏اند. در حقيقت او جهان و آثار هنري را از ديد و چشم ديگران (ساير مكاتب) نمي‏بيند، تا خوبي و بدي آن‏ها را نيز مطابق با آراء آنان ارزيابي كند. او با چشم خويش و با بصيرت الهي پديده‏ها را ارزيابي مي‏كند. اين نكته بنيادين مغفولي است كه گريبان گير بسياري جوامع و افراد به خصوص در ممالك جهان سوم مي‏باشد كه به ويژه در مقولاتي چون پيشرفت و توسعه و علم و هنر با معيارهاي غربي وضع خويش را ارزيابي مي‏كنند و در واقع خويش را از ديد بيگانه مي‏بينند. واضح است كه در صورت مغايرت معيارها با جهان‏بيني و فرهنگ بومي و مليِ جامعه نتيجه ارزيابي (مطلوب بودن يا نبودن آن) متضاد با نتيجه‏اي است كه با ارزياب توسط معيارهاي ملي به دست مي‏آيد.

كل‏گرايي:

كل‏گرايي (holism) كه به عنوان نوعي نگرش به پديده‏هاي موجود در عالم هستي، در مقابل جزءگرايي (atomism) رايج در تفكر مدرنيستي مدتي است با قدرت تمام در بسياري مقولات علمي (فيزيك و رياضي و طبيعيات و فلسفه) مطرح مي‏باشد، در حقيقت جلوه‏اي از وحدت يا وحدت در كثرتي است كه از ادوار بسيار دور توسط حكماي الهي مطرح بوده است.

اين جهان كوه است و فعل ما ندا سوي ما آيد نداها را صدا

رواج تفكر جزء گرايانه كه هر پديده‏اي را مستقل از ساير پديده‏ها مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار داده و نتايج حاصل را به عنوان روشي براي برخورد با آن پديده مطرح مي‏نمايد، در مقابل تفكر كل‏گرايانه كه به تأثير متقابل پديده‏ها و نتايج حاصل از اين تأثيرات توجه دارد رنگ باخته است. اين امر به خصوص در مقوله محيط زيست و پديده‏هاي طبيعي به وضوح رخ نموده است.(4) كل‏گرايي كه در واقع بارقه‏اي از وحدت‏گرايي حكماي متأله است در قلمرو هنر نيز كاربردي وسيع دارد، چرا كه مباحثي چون ويژگي‏ها و برآيند اثرات اجزاء متشكله هنرها، رابطه هنرها با يكديگر، تأثير جهان‏بيني و فرهنگ در شكل‏گيري هنر، تأثير هنر بر فرآيند تكاملي فرهنگ و جهان‏بيني، و وحدت بين انسان و محيط و فرهنگ و آثار او را كه امروزه (حتي از نظر علم تجربي نيز) اموري غيرقابل انكار هستند، در بر مي‏گيرد، طبيعي است كه هنرمند متأله كليتي را مدنظر قرار داده و تأثيرات متقابل اين دو عالم بر يكديگر را درك نموده و به انحاء مختلف آن را با مخاطب خويش در ميان مي‏نهد.

رمزگرايي:

رمزگراييِ هنرمندي كه در فضاي تفكر ديني كار مي‏كند، موضوعي اختياري و از روي تفنن نمي‏باشد. بلكه به جهت ماهيت معنوي و غيرمادي موضوعات و مفاهيم مطرح، هنرمند ناچار به استفاده از زبان و ابزاري است كه توسط آنها بتواند مضامين معنوي و روحاني را تجلي كالبدي و عيني بخشيده و به وسيله آنها با مخاطب رابطه برقرار كرده و مفاهيم موردنظر خويش را به وي القاء نمايد.

و آن چه ناديده چشم، آن بينند آن چه نشنيده گوش، آن شنوند

سمبل‏ها و رموز در تفكر ديني علائمي قراردادي كه به سهولت قابل تغيير باشند نيستند، بلكه پديده‏هايي هستند كه در دورانِ طولانيِ عمر بشريت شكل گرفته‏اند. بسياري از آن‏ها نيز استنتاجي مستقيم و بي‏واسطه از متون مقدس مي‏باشند. سمبل‏ها با نشانه‏ها (آن گونه كه در دوران معاصر رواج داشته و البته به اشتباه سمبل يا نماد نيز ناميده مي‏شوند) سنخيتي نداشته و به موضوعات و مضامين معنوي اشاره دارند. در واقع سمبل‏ها ابزار مادي بيان مفاهيم معنوي و غيرمحسوس هستند كه هنرمند و مخاطب او به آن‏ها باور دارند.(5)

چرخ با اين اختران نغز و خوش و زيباستي صورتي در زير دارد آن چه در بالاستي بر

نوگرايي:

با ذكر اين نكته كه از نظر اين نوشتار بين «نوگرايي» مطرح در تفكر ديني و الهي با گرايش به «مدرنيسم» و «تجدد»ي كه در دوران معاصر مدنظر بوده و براساس مكاتب فكري غيرديني شكل گرفته است تفاوت ماهوي و بنيادين (و حتي تضاد) وجود دارد(6)، هنرمند متأله همواره در پي بيان «نو» و در حقيقت كشف بطون و زواياي جديدي از حقايق معنوي و ارائه آن به جامعه خويش است. اين سخن به معناي آن است كه به جهت ثابت بودن و البته صعوبت شناخت و درك حقايق عالم كه نيازمند مراقبه و تزكيه و سير در آفاق و انفس و يافتن صلاحيت لازم است، به علاوه وجود جلوه‏هاي متفاوتي كه از اين حقايق كه خود جلوه‏اي از حقيقت مطلق هستند، هر گونه و هر ميزاني از نوگرايي كه اِعمال گردد كسالت‏آور و يكنواخت نبوده و شباهتي بين آثار متفاوت (الاّ در اصول) نخواهد بود. همانگونه كه غزليات حافظ و مولوي و سنايي و سعدي يك حقيقت واحد و تجليات آن حقيقت را به زبان‏هاي متفاوتي بيان كرده‏اند.

يك قصه بيش نيست غم عشق و اين عجب كز هر زبان كه مي‏شنوم نامكرر است

در واقع نوگرايي مدنظر، عبارت از بيان سير هنرمند در عالم معنا و درك و مكاشفه او از حقايق عالم مي‏باشد، كه با نفي گذشته و فرهنگ كه مدرنيسم مبلّغ آن است و به طريق اولي با مدگرايي و خودنمايي رايج و از خودبيگانگي و تقليد قرابت و نسبتي ندارد. در حقيقت نوگراييِ مطرح در تفكر ديني پاسخي مناسب به روح جستجوگر انسان و به دليل مراتب و درجات معنوي است كه بر عالم هستي حاكم است. ذكر اين نكته نيز ضرورت دارد كه نوگرايي منحصر به هنر نبوده و در همه مقولات حتي ايمان (و البته با معايير خاص خويش) نيز مطرح است به طوري كه «اگر ايمان و علاقه شما نتواند محصول عالي تازه‏جويي روح شما بوده باشد، هوا و هوس‏ها و جوش و خروش‏هاي حيواني آسياب متحرك روح شما را اشغال خواهد كرد.»(7)

نویسنده : محمد نقي‏زاده

سينماي ديني، ممكن يا غيرممكن؟

هنر يا صنعت «سينما» به لحاظ ذات و ماهيت غربي است. با اين حال، بايد گفت كه اين «غرب» قابليت فاني شدن در«شرق» و اين «صورت»، قابليت فناشدن در معنا و اين «نفس» امكان خدمت به عقل را دارد.

بنابراين، نفس تصويري بودن سينما، نبايد ما را بر آن دارد كه پنداريم ميان سينما و معنويت تعارضي آشتي ناپذير وجود دارد. زيرا كه اين تصوير مي تواند تماما و مطلقا درخدمت معنا و مظهر و مجلاي عقل و انديشه باشد. مسئله بسيار مهم، اين است كه هرگز نبايد از ابزار دانستن تصوير براي انتقال معنا هراسي داشت و پنداشت كه تصوير خود في نفسه و منفك از معنا، داراي اصالت است. زيرا كه اين نوع اصالت دادن به تصوير، چيزي جز نابودكردن تصور نيست كه اين نوع اثبات هنر، در واقع، جز نفي هنر نيست، همان گونه كه اصالت دادن به انسان منفك از خداوند و اثبات او در برابر خداوند، چيزي جز نابود كردن و نفي انسان نيست.

اين كه ما تاكنون نتوانسته ايم آن طور كه شايسته است سينما را درخدمت دين قرار دهيم، دليل بر اين نيست كه سينما داراي ذاتي است كه از ديني شدن ابا دارد، يا به اين علت است كه طبق نظر برخي از محققين غربي فلسفه هنر، هر هنري نمي تواند هنر ديني باشد و هنرهاي ديني، تنها آن دسته از هنرها هستند كه از آغاز در ظل و ذيل دين پديد آمده و علاوه بر معنا و محتوا به لحاظ ساختار و قالب نيز متاثر از دين بوده اند.

بر مبناي ديدگاه اين محققين كه متاسفانه برخي از هوشمندان ما را نيز تحت تاثير قرارداده ، هنرهاي جديد به ويژه سينما و تلويزيون كه از آغاز در زيرمجموعه تمدن صنعتي و فرهنگ مادي و غيرديني پديد آمده اند، اساساً نمي توانند هنرهاي ديني باشند و درنهايت، تنها مي توان برخي ظواهر و اعراض آنها را با حفظ ذات و جوهر غيرديني شان، رنگ ديني زد. نقطه كاستي اين ديدگاه، اين است كه تصور مي كند دين همان است كه در سابق بوده و بعد از غلبه صنعت و ماشين و دنياي به اصطلاح جديد،دين افول كرده است و ديگر نيز قرارنيست مجدداً، طلوع كند.

حال اگر اين ديدگاه مخدوش است و اين كه آفتاب دين بار ديگر طلوع مي كند و زمين و زمان را به نور خداوند روشن مي سازد قطعي و حتمي است ديگر چه جاي ترديد وجود دارد كه آيا تكنولوژي و فن مي تواند در خدمت دين قرار گيرد يا خير و آيا سينما و تلويزيون مي توانند ديني شوند يا خير؟ اگر قرار است ما، سينما و تلويزيون را ظرف هايي ندانيم كه مي توانند پذيراي مظروف حق باشند، به طريق اولي، بايد معتقد باشيم كه دنياي صنعتي و ماشيني موجود، امكان ندارد كه تحت سيطره دين قرار گيرد.برخي بر اين اعتقادند كه اين سخن كه غرب يك كل به هم پيوسته است و نمي توان برخي از عناصر آن را اخذ و برخي ديگر را رد نمود و اخذ هر قسمت مساوي با اخذ كل است، فاقد مبنايي علمي و شرعي است. زيرا حقيقت اين است كه دنياي كنوني، آميزه اي از حق و باطل و درست و نادرست است كه بايد با ميزان وحي و نيت، حق ها و درست ها را اخذ و باطل ها و نادرست ها را طرد نمود. نقطه افتراق سينما- آنگونه كه تاكنون از اين پديده استفاده شده- با دين، اين نيست كه مفاهيم ديني را تنها مي توان شفاهي يا كتبي انتقال داد و سينما زبان تصوير است؛ بلكه در اين نكته است كه سينماگران، غالبا حرفي براي گفتن نداشته اند و با اصل پنداشتن سينما كه نوعي وسيله سخن گفتن است، احساس مي كرده اند كه بايد حرف بزنند، لكن اين كه چه بگويند، مهم نيست، بلكه مهم اين است كه بتوانند با زبان فيلم و تصوير، خوب حرف بزنند.

سينماي ديني از نگاه رهبر معظم انقلاب

1ـ اخلاص

مقام معظم رهبري اخلاص را مهم‌ترين عامل براي ماندگاري و اثر بخشي هنر دانسته و مي‌فرمايند: هنر بخشي از فاخرترين و ارزشمندترين مسائل است بايد براي آن ارزش قائل شد و آن را براي خدا خرج کرد.

بر اين اساس توجه افراطي به گيشه و امثال آن ضد هدف به حساب مي‌ايد.

2ـ توجه به معناي صحيح هنر ديني

برخي افراد دانسته و نادانسته هنر و سينماي ديني را مترادف با قشري نگري، تظاهر ريا کارانه و مباحث ديني و ارزشي را جداي از جريان اصلي فيلم دنبال مي‌کنند. آنان تصور مي‌کنند با قرار دادن صحنه‌اي کليشه‌اي از نماز، مسجد، قرآن و... سينماي ديني محقق مي‌شود. در حالي که حقيقت امر جز اين است. رهبر فرزانه انقلاب در تبيين اين امر مي‌فرمايند: هنر ديني لزوما با واژگان ديني به وجود نمي‌آيد. اي بسا هنري صددرصد ديني باشد اما از واژگان عرفي و غير ديني در آن استفاده شده باشد. هنر ديني آن است که بتواند معارفي را که همه اديان و بيش از همه دين مبين اسلام به نشر آن در بين انسان‌ها همت گماشته‌اند و جان‌هاي پاکي در راه نشر اين حقايق نثار شده است نشر بدهد، جاودانه سازد و در ذهن‌ها ماندگار سازد. هنر ديني اين معارف را منتشر کند، هنر ديني عدالت را در جامعه به صورت يک ارزش معرفي مي‌کند ولو شما هيچ اسمي‌از دين و هيچ آيه‌اي از قرآن و هيچ حديثي در باب عدالت در خلال هنرتان نياوريد.

و در بيان ديگر فرموده‌اند:

آن‌چيزي که در هنر ديني به شدت مورد توجه است، اين است که اين هنر در خدمت شهوت، خشونت، ابتذال و استحاله هويت انساني و جامعه قرار نگيرد.

هنر ديني بايد مجسم کننده و ارائه کننده آرمان‌هاي ديني اسلام که البته برترين‌ آرمان‌هاي اديان الهي است باشد.

3ـ القاء معرفت عميق ديني به دست اندرکاران سينما

رهبر انديشمند انقلاب عوامل متعددي را در شکل گيري سينماي ديني و معنوي دخيل دانسته و مي‌فرمايند:

ما اگر احساس مي‌کنيم که به وسيله يک کارگردان يک معرفت عميق صحيحي در يک فيلم منعکس نمي‌شود بايد ببينيم چگونه مي‌توانست به دل اين کارگردان القاء شود تا او بتواند معرفت دروني خودش را منعکس کند و چرا نشده؟! (همه مسؤولند) نمي‌شود رفت سراغ کارگردان و يقه او را گرفت که شما چرا؟ بلکه يک مقدار وزارت ارشاد را يک مقدار سازمان تبليغات را، يک مقدار حوزه علميه را يک مقدار همه آن‌‌هايي که صاحبان انديشه ارزشي هستند را مخاطب قرار داده و مي‌گوييم شما براي برخورداري کشور از اين هنر فاخر چه کرده‌ايد؟!

4ـ تبيين جذاب و دلنشين حقيقت ديني

در نظام ديني سينما بايد ابزاري براي انتقال هنرمندانه آموزه‌هاي الهي به مخاطبين باشد. به تعبير رهبر معظم انقلاب؛ فيلم و سينما وسيله‌اي بليغ و تبيين کننده‌اي رسا براي ارائه برترين‌‌هاي حقايق عالم يعني حقيقت دين به شمار مي‌رود و براي اين منظور دست‌اندرکاران امور سينمايي بايد بر توانائي‌هاي خود بيفزايند. فيلمنامه نويسان با بهره‌گيري از هنر نويسندگي، چهره‌اي درست از مفاهيم و ارزش‌ها را ارائه کنند. از سينماگران و کارگردانان فيلم انتظار مي‌رود با کار خود مفاهيم مذهبي و ارزش‌هاي ديني را به گونه‌اي به تصوير بکشند که در نظر بيننده جذاب‌تر و دلنشين‌تر جلوه کند.

5ـ حراست و صيانت از ارزش‌هاي انقلابي

يکي از مواردي که رهبر انقلاب بر آن تأکيد داشته‌اند، تقويت ارزش‌هاي ديني ملي در آثار سينمايي و توجه اصحاب سينما به برجستگي‌ها و زيبايي‌هاي تلاش ملت بزرگ ايران در جريانات انقلاب اسلامي‌به ويژه حماسه دفاع مقدس است. رهبر انقلاب با اشاره به اين‌که در اين دوران حرف براي گفتن و سوژه براي به تصوير کشيدن بسيار زياد است که بايد اين نکات برجسته استخراج و با زبان هنر براي نسل امروز روايت شود، متذکر گرديده‌اند: کدام معنا استوارتر و عميق‌تر از احساس فداکاري، ايثار و گذشت يک جوان هيجده ـ نوزده ساله که از خانواده‌اي مرفه بلند مي‌شود، مي‌آيد و در ميدان جنگ آن‌چنان فداکاري مي‌کند که انسان مبهوت مي‌ماند؟!

6ـ ايجاد انگيزه و اميد آفريني

سياه نمايي‌ها و زير سؤال بردن ارزش‌ها و آرمان‌هاي ملت انقلابي ايران توسط برخي از فيلم‌ها آن‌چنان بود که رهبر معظم انقلاب به اصحاب سينما هشدار دادند که در اين شرايط حساس، وظيفه خود را به درستي شناخته و از اين موهبت الهي در راستاي منافع و مصالح ملي استفاه نمايند. معظم له اين تذکر را در قالب سؤالي مطرح کردند و طي آن عمق مطلب را منتقل کردند.

اصحاب سينما با توليدات خود بايد روح اميد، شوق پيشرفت، انگيزه کار و تلاش، اعتماد به نفس، اعتقاد به ارزش‌هاي انقلابي و ملي را در جامعه ترويج کنند يا اين‌که نسلي نااميد، پشيمان، متکي به بيگانه و تحقير شده را پرورش دهند؟!

7ـ هدايت و حمايت دستگاه‌هاي فرهنگي

سکاندار تيزبين انقلاب اسلامي‌ايجاد تحول در سينماي کشور را تنها متوجه اصحاب سينما نمي‌دانند بلکه با اشاره به وظايف خطير همه نهادها و دستگاه‌هاي فرهنگي از جمله وزارت ارشاد، سازمان تبليغات، حوزه‌هاي علميه و همه انديشمندان وگلايه از آنان مي‌فرمايند: بايد دستگاه‌هاي مرتبط، زمينه انتقال مفاهيم خوب و متعالي را به کارگردانان سينما فراهم کنند و سپس از فيلم آنان انتظار انعکاس اين مفاهيم را داشته باشند و متأسفانه در اين مورد کم کاري شده است.!

8ـ اهتمام به ارزش‌هاي ملي

متأسفانه برخي از سينماگران نه تنها به ارزش‌هاي اعتقادي مردم پشت کرده‌اند که حتي سرمايه‌هاي ملي آنان را نيز ناديده گرفته و يا تحريف‌ مي‌کنند.

لذا مقام عظماي ولايت توجه اهالي سينما را به زنده نگه داشتن ارزش‌هاي ملي البته به معناي صحيح آن جلب کرده و مي‌فرمايند:

وقتي مي‌گويم ارزش ملي، نبايد فورا ذهن به سمت چهارشنبه سوري برود. ارزش ملي يعني احساس استقلال يک ملت، استقلال فرهنگي، اين‌که يک ملت به فرهنگ خودش تکيه کند؛ اين را تقويت کنيد.

9ـ پيوند هنر و اخلاق

هنر و اخلاق ممزوج يکديگر هستند. اگر يک هنرمند به مرحله بالاتري از فکر، انديشه و درک عقلاني برسد جوهره کارهاي هنري او کيفيت و ارتقاي بيشتري خواهد داشت. نمي‌توان در وادي هنر با انگيزه‌هاي سطحي و ناسالم حرکت کرد و موفق بود؟

10ـ توجه به مظلومان

يکي از رسالت‌هاي خطير سينما توجه به مظلومان و فريادرسي از آنان است. سينماي ديني بايد نداي مظلوميت مظلومان را با زباني رسا و بدون توجه به جوسازي‌ها رسانه‌اي استکبار جهاني به گوش عالم برساند. چنانچه رهبر عظيم الشأن انقلاب نيز چنين توصيه‌اي داشته و با بيان اين‌که بعد از جنگ جهاني دوم يهوديان در سراسر دنيا براي مظلوم نمايي، صدها و بلکه هزاران فيلم توليد کرده‌اند از اين‌که در حق ملت مظلوم فلسطين نشده و حق آنان مورد غفلت واقع شده، اظهار تأسف نمودند.

11ـ هوشياري در برابر دشمن

دشمن به خوبي از تأثيرات فيلم و سينما در جوامع آگاه است. به همين جهت سرمايه‌گذاري هنگفتي در اين زمينه به عمل آورده تا با استفاده از امکانات عظيم رسانه‌اي، دنيا را به تسخير خود درآورد. دشمن در واقع به تعبير رهبر معظم انقلاب از هنر به خصوص فيلم سوء استفاده نمود. و از آن به عنوان ابزاري براي کوبيدن حقايق و فضائل معنوي و سوق دادن به ماديگري و عيش و عشرت مادي بهره‌ها مي‌برد.

راه‌اندازي جشنواره‌هاي هدفمند و کاملا حساب شده براي رسوخ در ايده‌ها و افکار کارگردانان و تهيه کنندگان و سرگرم‌کردن آنان با جوايز بين‌المللي و نهايتا استحاله فکري آنان از جمله ترفندهاي شيطاني دشمن مي‌باشد که متأسفانه در کشور ما نيز جاي پاي زيادي براي خود ايجاد کرده است. از نگاه رهبر ژرف انديش و حکيم انقلاب نيات پليدي در وراي اين جشنواره‌ها وجود دارد و شرکت فيلم‌سازان ايراني در آن به صلاح نيست. لذا معظم له اکيدا توصيه کرده‌اند که با اين مسأله با دقت و عمق بيشتري برخوردار شود و نمايندگان کشورمان در جشنواره‌هايي که با مصالح کشور منافات دارد حضور پيدا نکنند.

12ـ نقد شجاعانه و عالمانه سينماي بي‌هويت غربي‌ها

امروز ايران اسلامي با اقتدار کامل مي‌تواند فعالانه وارد عرصه هنري و سينمايي دنيا شده و چهره واقعي و نيات پليد گردانندگان سينماي جهان به خصوص هاليوود را براي مردم دنيا افشا کند. اما متأسفانه نه تنها چنين نمي‌شود که انفعال و تأثير پذيري از سينماي غرب در بدنه سينماي کشورمان به خوبي مشهود است. لذا مقام معظم رهبري به کارگردانان و تهيه کنندگان سينما تذکر مي‌دهند که «امروز سينماي هاليوود در خدمت اشاعه فحشا، اشاعه پوچي، اشاعه بي‌هويتي انسان، در خدمت خشونت، در خدمت مشغول کردن بدنه ملت‌ها به يکديگر است... . »

13ـ پرهيز از گيشه‌گرايي

يکي از گرفتاري‌هاي‌ سينماي ايران که ريشه در عوامل متعددي دارد مبتلا شدن به آفت گيشه‌گرايي است. در اين نگاه چون اصل بر درآمد بيشتر و تماشاچي زيادتر است، کيفيت، آرمان‌گرايي و تعهد رنگ باخته و به جاي آن سوژه‌هاي مشتري پسند قرار مي‌گيرد ولو آن سوژه‌ها با اخلاقيات و فرهنگ اسلامي‌ايراني سازگار نباشد.

حضرت آيت‌‌ا... خامنه‌اي (مدظله‌العالي) در بيان ضمن انتقاد از مسائل اقتصادي که منجر به پيدايش اين رويه مي‌شود متذکر شده‌اند: اصحاب سينما نبايد به سمت گيشه‌گرايي بروند، چرا که گرايش به مسائل جنسي و شهواني و امثال اين‌ها يک مقدار عاملش همين است. مي‌خواهند فيلم جاذبه پيدا کند، لذا يک مشت افراد به خصوص را جمع مي‌کنند و... به ذهن و دل جوان چيزي مي‌دهند که او را به سمت گناه و فساد مي‌لغزاند.

14ـ استفاده از نيروهاي انقلابي

تجربه سال‌هاي پرافتخار پس از انقلاب نشان داد هر کجا پاي نيروهاي اصيل انقلابي و جوانان مخلص و معتقد به ميان آمده، مشکلات و نارسايي‌ها رخت بربسته است. در عرصه سينما نيز چنين زمينه‌اي وجود دارد لکن به ندرت فرصت براي حضور نسل پرشور و پر تلاش انقلابي و متعهد در اين عرصه مهيا شده است. فلذا مقام معظم رهبري با درايت و تيزبيني هميشگي اصرار دارند که: در مقوله‌هاي هنري من‌جمله فيلم و سينما اگر پاي بچه‌هاي انقلاب به ميدان کشيده شود داراي روح مي‌شود.

15ـ دوري از سينماي وحشت

سينماي وحشت امروز جايگاه خاصي پيدا کرده و در سايه تبليغات حجيم و فراگير ‌هاليوود در متن برنامه‌هاي سينما قرار گرفته و ابزاري براي درآمدهاي نجومي‌سينماگران غربي شده است. در اين فرصت مجالي براي بحث پيرامون تأثيرات منفي القاء وحشت و اضطراب در روح و جان انسان‌ها نيست. همين قدر بايد اشاره کرد که ترويج فرهنگ وحشت و اضطراب با شئون اخلاقي وفطرت انساني ناسازگار است. رهبر انقلاب نيز کارگردانان و برنامه‌سازان سينما را از پرداختن به اين قبيل سوژه‌ها منع کرده و مي‌فرمايند: فيلم‌ها را از حوادث آشفته کننده و برانگيزاننده ذهن و حالت سوهان روح خالي کنيد.

16ـ تقدير و حمايت جدي از فعاليت‌هاي ارزشي

سينماي ايران فراز و نشيب‌هاي زيادي داشته و البته در کنار کارنامه نه چندان درخشان خود آثار مثبتي نيز بر جاي گذاشته است. اخلاق اسلامي‌ايجاب مي‌کند به منظور تشويق برنامه‌سازان مثبت وترويج خوبي‌ها و زيبايي‌ها به نکات مثبت توجه جدي شده و اين قبيل فيلم‌ها برجسته‌سازي شوند.

رهبر هنرمند انقلاب در اين زمينه نيز پيشگام هستند. ايشان ضمن تقدير برخي از آثار به نمايش درآمده، تشکر و سپاس خود را ابراز نموده و از آنان درخواست کرده‌اند آثار ارزشمند بيشتري ارائه کنند. و جامعه را از اين آثار سيراب نمايند.

معظم‌له فرموده‌اند: نسبت به همه کساني که در زمينه هنر تلاش صادقانه، مؤمنانه و خالصانه دارند و اهداف بلند را دنبال مي‌کنند ابراز ارادت و اخلاص مي‌کنم.

تبیین ماهیت هنر اسلامی

همه چیز ساخته اراده خداست. ولی خداوند می گوید: فتبارک الله احسن الخالقین. خداوند به خودش تبریک عرض می کند! چیز عجیبی است! چه تبریکی داشت! مگر چه آفرید؟ هنر بود.

آفرینش انسان هنر بود و هنر هم از انسان است. هیچ موجود هنرمندی غیر از انسان در عالم وجود ندارد.

جبرئیل و اسرافیل و یا حیوانات هنرمند نیستند. ممکن است حیوانی را خوب تعلیم دهیم تا برقصد ولی هنرمند نیست. او حالتی انعکاس و شرطی را بروز می دهد. طوطی حرف می زند و... ولی هنرمند نیستند. در حین عمل قدرت تصمیم گیری ندارد که عملی غیر از آن انجام دهد.

پس باید انسان را تعریف کرد و بگوییم انسان، حیوان هنرمند است و خودش هم هنر خداست. اسماء الله حسنا و همه اسماء که برای خدا به کار می بریم از جانب خود خدا رسیده است. ما نباید اسمی را بکار ببریم که از جانب خودش نرسیده باشد. مثلا کلمه واجب الوجود. همه حکما می گویند خداوند واجب الوجود است. ولی در دعا یا نماز نباید بگویی یا واجب الوجود. در صورتی که کلمه خوبی است. علت العلل و مسبب الاسباب است بلکه باید برای خودش فقط اسم خودش را بکار ببرید. ولی هنرمند را خدا نگفته است. خدا خیلی اسم ها دارد. خالق، عالم، لطیف، خبیر، بصیر و الی آخر و به ازاء هر اسم و صفت یک مظهر در عالم دارد.

قادر؛ پادشاهان مظهر شاهی حق، عالمان و عارفان مرآت آگاهی حق اند. هنرمندان مظهر چه اسمی از اسماء الله الحسنی هستند؟ بدیع. آنجا که می فرمایند: بدیع السماوات والارض. بدیع از مبدع هم بالاتر است. بدیع صفت مبالغه است؛ بدیع یعنی همان خالق ولی با یک چیز اضافه. در خلق و بدیع هر دو آفرینش است ولی بدیع خلق تنها نیست بلکه خلق خاصی است؛ بدعت و بدیع یعنی آفرینش نو. ما همه از نوآوری خوشمان می آید. معادل فارسی آن دقیقا نوآوری است. خداوند نوآوری دارد. حال خدا، انسان را آفرید که بدعت و ابداع خداوند است و خود انسان هم بدیع و مبدع است. صفت ذاتی انسان ابداع است. هیچ موجود دیگری خلاقیت ندارد. بلکه از روی غریزه کار می کند. تصمیم در لحظه نمی توانند بگیرنند. حال چرا؟ چه ویژگی در انسان است که مظهر اسم بدیع است؟ و چه ویژگی در خداوند است که انسان را آفرید؟ خداوند آسمان ها و کهکشان ها را از حیث های متفاوتی آفرید. ولی انسان را به حیث همه صفات الهی آفرید؛ کمال تجلی و تجلی کمال. خداوند هر دو این واژه ها را در آفرینش انسان به کمال رساند. از آنجا که همه صفات خدا در آفرینش انسان تجلی داشتند پس انسان همه صفات خدا را منعکس می کند؛ قهار، جبار، رحیم، عالم و همه چی است. چی هست که انسان نباشد؟ در هستی چی هست که در انسان نیست؟ مرزهای هستی را زبان انسان تعیین می کند. هنوز باز چرا وجود دارد که چرا ما می توانیم منعکس کنیم. به قول هنرمندان یک کنتراست این جا وجود دارد (تقابل). من هم شیطان هستم و هم فرشته، هم رحیم و هم جبار و هم شقی و هم سعید. با این تقابل عوالم انسان خیلی وسیع و گسترده می شود. عوالم انسان عالم موجود فعلی نیست. فیزیکدان و فیلسوف، انسان و عالم بما هو موجود را بحث می کند.

هنر بررسی و آفرینش آنچه که هست، نیست. بررسی چیزهایی هست که می تواند باشد اما نیست.

فیلسوف چیزهایی که هست را بررسی می کند. عالم هم به بررسی موجودات و چیزهایی که هست می پردازد. یک چیزی هست و من بررسی می کنم و یک چیزی باید باشد. فرق هست و باید چقدر است؟ خیلی. هست، هست. باید باشد چی هست؟ عالم هستی تنها آن نیست که آفریده شده است. ولی می توانیم تصور کنیم عالمی می توانسته باشد اما نیست. می شود فرض کرد یا نه؟ می شود فرض کرد خدا عالمی دیگر می آفرید غیر از این عالم که آفریده است و حالا نیافریده است. آن هم برای خودش عالمی است و می شود فرض کرد. می توانست اما نکرد و باز می شود فرض کرد که در آینده هم عالمی باشد که حالا نیست. یکی اینکه می توانسته باشد و اکنون نیست. یکی ممکن است باشد اما حالا نیست. حال چند تا عالم می تواند باشد که الان نیست؟ خیلی. قدرت تصویر و تصور داشته باشید و خیال خود را رها کنید.

کانت می گوید شجاعت فهمیدن داشته باش. شما هم شجاعت تصویر داشته باشید. تصویر کنید. هرچه بیشتر تصویر کنید هنرمندترید. میزان هنر آن است که عوالمی را که نیست تصویر کنید.

حال ببینید عالم هنرمند چه قدر گسترش پیدا می کند. نقاشی های پیکاسو را ببینید. او می داند و یک چیزهایی را تصویر می کند که حال نیست. این هنر آدمی است. امروز در فلسفه بحث از عوالم ممکنه بسیار است. هنرمند می تواند با این عوالم سرو کار داشته باشد. هنرمند می تواند اینگونه اثر بوجود بیاورد. کار هنرمند زیباست. زیبایی چیست؟ چگونه کار هنرمند زیباست؟ اینهمه مجسمه ساز در دنیا وجود دارد. میکل آنژ را در نظر بگیرید. فقط یک هنرمند می فهمد که مجسمه داود میکل آنژ چی هست؟ یا لبخند ژوکوند. چشم تیزبین هنرمند و یا یک ذهن تند می خواهد که بداند لبخند ژوکوند چی هست. زیبایی آن در کجاست و زیبایی در عالم چیست؟

شعر، موسیقی، تئاتر هنر هستند. من می خواهم بگویم هنر تنها در شعر و موسیقی و تئاتر نیست. هنر در نشستن، راه رفتن و نگاه کردن است. می شود هنرمندانه نگاه کرد و یا غیر هنرمندانه. راه رفتن، غذا خوردن، سخن گفتن و زندگی هنر است و می تواند باشد و یا برخی جاها می تواند هنر نباشد. اگر همه چیز هنر باشد آن وقت هنر بی معنی می شود. ولی هنر واقعا همه جا می تواند باشد. حتی عالم را می توان منهای هنر تصویر کرد. می شود جهانی را تصویر کرد که هیچ هنری در آن نباشد. شاید بشود با احتیاط گفت شاید بشود چنین عالمی را تصویر کرد. اما اگر بشود تصویر کرد ارزش زیستن ندارد. بنابراین فضای هنر خیلی گسترده است.

هرکس برای خودش یک مخزن غیبی دارد. عالم غیب کجاست؟ مثلا پشت دیوار پشت سر من عالم غیب است؟ غیب در شماست. حتی برای خودتان هم غیب است چه برسد به من. ساحت هایی دارید که نمی دانید. اینجا به آن آیه قرآن برمی گردم و به کلمه نُنَزِلُهُ تاکید می کنم. حال نزول گاهی از جانب حق است و یا از جانب خودت؛ یعنی هنر از مخزن غیبت به درونت و به قلمت وارد می شود؛ شعر می گویی و حالی شاعرانه به شما دست می دهد، سخنرانی هم چنین است. در خزانه بسته است ولی در لحظه هایی باز می شود. ما همه به جهان غیب اتصال داریم. لحظه هایی در این مخزن باز می شود و از غیب به عقل شما می آید. از عقل به روح و از روح به نفس ناطقه و جسم و دست شما می آید و حرکت می کند و می شود شعر، نقاشی، مجسمه، خطاطی و.... این سلسله مراتب برای یک چشم تیز و ذهن آگاه است. وقتی یک اثر هنری می بینید یا می شنوید مثل خواندن یک شعر حافظ یا دیدن یک نقاشی و مجسمه اتفاق می افتد و همین پروسه شما را به جهان غیب برمی گرداند. البته اگر آمادگی اش را داشته باشید. شما با این اثر هنری، هرچه که می تواند باشد، می توانید به همان مخزن غیب که اثر هنری از آنجا آمده است برگردید. اثر هنری شما را به آنجا می برد. این صعود و نزول است؛ یعنی روح و انبساط ماده. روح، ماده را انبساط و گسترش می دهد.

این هنر معنوی و عرفانی و دینی است. طبق این بیان من، هنر خیلی گسترده می شود. یعنی در شعر و نقاشی و تئاتر خلاصه نمی شود. وحی هم هنر است. نبوت و پیغمبری هم هنر است. اشّد انحاء هنر است. هنری بالاتر از آن نیست.

به نظرم می آید نظامی به این مسئله توجه داشته است. او در صحنه آرایی بی نظیر است. او در صحنه آرایی گویی که نقاشی می کند. شیرین در چشمه را بخوانید. نظامی می گوید: پیش و پسی یافت صف کبریا / پیس شعرا آمد و پیش انبیاء. یعنی شعرا پس از انبیاء هستند. میر فندرسکی کتابی نوشته با عنوان "رساله صناعیه ". آدمی فکر می کند درباره تکنولوژی و صنعت است. رساله صناعیه بیانی دارد که نبوت را صنعت می داند؛ صنعت هم یعنی هنر. ما در عربی معادل کلمه هنر خیلی کم می توانیم پیدا کنیم. از این رو او کلمه صنعت را به کار برده است. بله زیرا از مخزن غیب به زبان حضرت ختمی مرتبت وارد می شود؛ خدا آفریننده هنر است، بدیع است.

حال طبق این معنی که من می دهم معنی هنر بسیار گسترده می شود. البته هر چه انسان آگاه تر باشد، هنرش ظریف تر است و برای اینکه دریچه غیبی گشوده شود و هنر به ما وارد شود چه باید کرد؟ یک مقدار آن موهبت است ولی ما کارهایی می توانیم بکنیم؛ تنزیه، یعنی خودمان را از آلودگی ها بپیرائیم. به هنر هنرمند آلوده ضربه وارد می شود. هنرمند هر چه آراسته تر باشد هنرش شفاف تر است. از معاصی، ستم ها، بداخلاقی ها و بدی ها بپرهیزید. یکی از تعاریف هنر این است که زواید باید زدوده شود. شعر حافظ و سعدی چرا زیبا و فصیح اند؟ زیرا واژه هایی که نباید باشند، نیستند. همانی که باید باشد هست. خود هنرمند هم باید همین گونه عمل کند و آن چیزهایی را که نباید داشته باشد، دور بریزد. حسد، تکبر، بغض و بدی را دور کند. در این صورت ارتباطش با مخزن برقرار می گردد و استعداد خداوند هم که هست، پس هنر شفاف و شفاف تر می شود