رابطه حلم و صبر

لغت‌شناسان بر این اعتقادند که در دنیای واژگان عربی هیچ دو واژه‌ای به یک معنا نبوده و تفاوت‌هایی ظریف با یکدیگر دارند. در این راستا نیز به نگاشتن کتاب‌هایی چون «فروق اللغه» و «فقه اللغه» پرداخته‌اند. توجه به معانی دقیق واژگان در فرهنگ قرآنی و هنگام مواجهه با روایات اهمیت بسیار اساسی داشته و در فهم صحیح از متون دینی تأثیر فزاینده‌ای دارد.

از جمله این لغات دو واژه «صبر» و «حلم» هستند که در فارسی هر دو به یک معنا ترجمه می‌شوند در حالی که تفاوت‌هایی بنیادین با یکدیگر دارند. در این مجال به بررسی معنای اصلی این کلمات با بهره‌گیری از کتب لغت، آیات و روایات پیرامون آن پرداخته می‌شود.

صبر در لغت

كلمه «صبر» به طور كلی به معنای حبس و نگهداری نفس در برابر عمل به مقرراتی كه عقل و شرع معتبر می‏شمارند و یا ترك چیزهایی كه عقل و شرع اقتضاء می‏كنند كه نفوس را از ارتكاب آن حبس كرد می‌باشد.[1]

صبر بر اساس متعلق آن به سه بخش قابل تقسیم است:

1ـ به کار بردن صبر در هنگام عمل به وظائف و استقامت ورزیدن در این راه بدون آنکه تسامح و کم کاری در پی داشته باشد که از آن به صبر در طاعت یاد کرده‌اند. مانند این آیه شریفه که می‌فرماید: فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ‏- 19/ 65،. وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها

2ـ صبر و پایداری در دوری کردن از اموری هم‌چون گناهان، منکرات و محرات که نهی در موردشان وجود دارد. این دسته را صبردر گناه نامیده‌اند. مانند این آیات که در آن‌ها آمده است: قالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ‏ صَبْراً وَ كَیْفَ‏ تَصْبِرُ .... سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ‏ صابِراً .... فَلا تَسْئَلْنِی عَنْ شَیْ‏ءٍ .... أَ لَمْ أَقُلْ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ‏ صَبْراً- 18/ 72.

3ـ صبر در هنگام مواجه شدن با آنچه موافق طبع آدمی نبوده و او را در عذاب و ناآرامی قرار می‌دهد. این نوع از صبر را، صبردر بلا می‌نامند که در این آیات بدان اشاره شده است: وَ اصْبِرْ عَلی‏ ما أَصابَكَ‏- 31/ 17،. وَ اصْبِرْ عَلی‏ ما یَقُولُونَ‏.[2]

روایت زیر از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مۆید این تقسیم‌بندی می‌باشد: «صبر سه گونه است: صبربر مصیبت و صبر بر طاعت و صبر از گناه كردن. هر كه در مصیبت صبر كند تا آن را به تسلی خوبی جواب گوید، خدا برایش سیصد درجه نویسد كه میان هر درجه تا درجه دیگر به مانند میان آسمان است تا زمین و هر كه بر طاعت صبر كند خدا برایش ششصد درجه نویسد كه میان درجه‏ای تا درجه دیگر از عمق زمین است تا عرش و هر كه بر معصیت صبر كند، خدا برایش‏ نهصد درجه نویسد كه میان هر درجه تا درجه دیگر از عمق زمین تا پایان عرش باشد».[3]

صبر در روایات

روایات در زمینه صبر و جایگاه و ارزش آن فراوان وجود دارد و اهل بیت (علیهم السلام) همواره یاران خویش را به صبر در دنیا تشویق کرده‌اند. ارزش صبر تا حدی است که از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است: «صبر سَرِ ایمان است».[4]

ایشان هم‌چنین در توصیف فرد صبور فرموده‌اند: «به راستی آزاده در هر حال آزاد است، اگر گرفتاری برایش رخ دهد در برابر آن صبر كند و اگر مصائب بر او هجوم آورند او را نشكنند و اگر چه اسیر شود و مقهور گردد و به جای رفاه او سختی فرا رسد، چنانچه یوسف صدیق امین (علیه السلام) بود، اینكه او را به بندگی گرفتند و اسیر و مقهور شد آزادیش را لكه دار نكرد و تاریكی چاه و هراس آن به او زیانی نرسانید تا اینكه خدا بر او منت نهاد و آن جبار سركش را بنده او ساخت پس از آنكه مالك او بود، خدا او را رسول خود نمود و به وسیله او به امتی رحم كرد و همچنین است، صبر خیر به دنبال دارد، شما هم صبر كنید و دل به صبر بدهید تا اجر ببرید».[5]

در روایتی دیگر از امام باقر (علیه السلام) آمده است که: «بهشت در میان ناگواری‌ها و صبر است، هر كه در دنیا به ناگواری‌ها صبر كرد به بهشت رود، و دوزخ در میان لذت‌ها و شهوت‌ها است، هر كه دنبال لذت و شهوت خود رود، به دوزخ در آید».[6]

این روایات به خوبی علت سخن امام صادق(علیه السلام) را بیان می‌دارند که صبر را سر ایمان دانستند. زیرا اگر کسی نتواند در انجام وظایف و ترک نواهی صبر نماید و راحتی دنیا را بر سختی آخرت ترجیح دهد از بهشت دور گشته و روی به سوی دوزخ آورده است. در جایی دیگر این امام همام به یکی از یاران خویش فرمودند: «ما صبورانیم و شیعه ما، از ماصبرشان بیشتر است. گفتم: قربانت، چگونه شیعیان از شما صبرشان بیشتر است؟ فرمودند: برای آنكه ما دانسته صبركنیم و شیعه ما بر آنچه ندانند صبر كنند».[7]

وظیفه شیعیان آن است که بر اساس تعالیم رهوران دین حرکت نمایند و اموری را که از عللشان آگاهی ندارند از روی تعبد و بندگی انجام دهند به همین دلیل نیازمند صبر بیش‌تری خواهند بود. زیرا بی‌شک انسانی که نادانسته و تنها به جهت اطاعت از ولی امرش کاری را انجام می‌دهد صبری فزون‌تر از فردی که آگاهانه دست به انجام کاری می‌زند باید داشته باشد.

حلم در لغت

بعضی «حلم» را به معنای «عقل» دانسته‌اند لکن این واژه نمی‌تواند معنای اصلی این کلمه باشد بلکه یکی از مسببات حلم، عقل است.[8]

به طور کلی حلم به معنای انضباط نفس و دور نگهداشتن آن از هیجاناتی چون غضب و احساسات می‌باشد تا حالتی از سکون برای فرد ایجاد شده و از عجله در انجام کار دوری نماید.[9]

«حلیم» از اسماء حسنی و صیغه مبالغه است و معنی آن در باره خدا به معنای مهلت دهنده می‌باشد: «وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ‏». زیرا خدا در عقوبت عجله نکرده و در هر نادانی بنده، غضب نمی‌كند.[10]

حلم در روایات

بزرگانی چون شیخ کلینی در کتب روایی خویش بابی تحت عنوان «حلم» آورده و سخنانی از امامان (علیهم السلام) در زمینه اهمیت و جایگاه آن آورده‌اند. در بینش دینی حلم تا حدی ارزشمند است که عبادت بدون آن تأثیرگذار نیست. هم‌چنانکه امام رضا (علیه السلام) می‌فرمایند: «مرد عابد نباشد، جز آنكه خویشتن‌دار باشد».[11]

شاخصه‌های خویشتن‌داری را در این سخن ابوحمزه به خوبی می‌توان مشاهده نمود که:

«مۆمن عملش را با خویشتن‌داری آمیخته است. می‌نشیند تا بیاموزد (به مجلسی می‌رود كه چیزی بیاموزد) می‌گوید تا بفهمد، (برای فهمیدن سۆال می‌كند، نه برای اظهار فضل) امانتی كه نزدش هست به دوستانش خبر نمی‌دهد (تا چه رسد به دشمنان) و شهادت خود را از دشمنانش پنهان نمی‌كند(به نفع دشمنانش گواهی می‌دهد تا چه رسد به دوستان) و هیچ امر حقی را به قصد خودنمایی انجام ندهد و از روی شرمساری ترك نكند، اگر او را بستایند، از گفتار آنها بترسد و نسبت به آنچه آن‌ها نمی‌دانند، از خدا آمرزش خواهد، گفتار كسی كه او را نشناخته مغرورش نكند و از آمار كردار خود(نزد خدای تعالی) در هراس است».[12]

فرد حلیم در هنگام خشم و غضب سکوت کرده و به بهترین شکل رفتار می‌نماید. در روایتی از امام صادق(علیه‌السّلام) آمده است: «چون میان دو نفر نزاعی در گیرد، دو فرشته فرود آیند و به آن كه سفیه و بی‌خرد است گویند: هر چه خواستی گفتی، خودت لایق آنچه گفتی هستی، و كیفر گفتارت را خواهی دید. و به بردبار گویند: صبر كردی و حلم نمودی، اگر حلمت را به پایان رسانی، خدا تو را می‏آمرزد، سپس فرمود: ولی اگر شخص بردبار جواب او را پس دهد، آن دو فرشته بالا روند».[13]

نتیجه :

بر اساس روایات و سخنان اهل فن می‌توان چنین نتیجه گرفت که حلم معنایی فراتر از صبر داشته و بدان معنی است که فرد در هنگام عمل، سنجیده و حساب‌شده رفتار نماید. به عنوان نمونه زمانی که فردی از او سۆال می‌نماید اندکی تأمل کرده تا بتواند بهترین پاسخ را به او دهد. در هنگام غضب با درنگی کوتاه بر خشم خویش غلبه کرده و بهترین رفتار را از خود بروز دهد. اما صبر در هنگامه سختی‌هاست. این سختی می‌تواند در زمان مصیبت یا انجام واجبات و یا ترک محرمات جلوه‌گر گردد. به تعبیری می‌توان حلم در دربازه‌ای برای صبر در نظر گرفت.

پی نوشت ها :‌ 

[1]. ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13، ص 417.

[2]. التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، ج‏6، ص 183.

[3]. الكافی، ترجمه كمره‏ای، ج‏4، ص 280.

[4]. همان، ص 268.

[5]. همان، ص 274.

[6]. همان، ص 275.

[7]. همان، ص 286.

[8]. قاموس قرآن، ج‏2، ص167.

[9]. التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، ج‏ 2، ص 273.

[10]. قاموس قرآن، همان، ص 168.

[11]. الکافی، ترجمه تکمره‌ای، ج 3، ص 172.

[12]. همان، ص 173.

[13]. همان، ص 174.

عوامل افزایش دهنده صبر و تحمل

کسى که صبر کند بر مصیبت تا آنکه برگرداند مصیبت و شدت آن را به نیکویى عزاى آن (یعنى با صبر جمیل شدت مصیبت را ردّ کند)، بنویسد خدا براى او سیصد درجه، ما بین هر درجه تا درجه دیگر مثل ما بین آسمان و زمین است .

صبر از مقامات سالکین و منازل دین و از مهم‏ترین زمینه‏هاى درک فیض و عنایت الهى است. تا جایى که ائمه اطهار(علیه السلام) به واسطه صبرعظیمشان و عزم استوارشان به مقام شامخ ولایت و امامت نایل شدند« وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا ...» «و از آنان امامان(و پیشوایانى) قرار دادیم که به فرمان ما(مردم را) هدایت مى‏کردند؛ چون شکیبایى نمودند ... » (سجده، آیه‏ى 24)، یعنى ریشه امامت و رهبرى صبراست  

- صبر هرگز به معنى تحمل بدبختی ها و تن دادن ذلت و تسلیم در برابر عوامل شکست نیست بلکه صبر و شکیبایى به معنى پایدارى و استقامت در برابر هر مشکل و هرحادثه است لذا رسول خدا صل الله علیه و آله برای صبر سه شاخه ترسیم نموده و برای هر یک از آنها پاداش مخصوصی ذکر نموده است.

رسول خدا، صلّى اللّه علیه و آله فرموده اند :

«صبر سه گونه است: صبر نزد مصیبت است (پایدارى در برابر حوادث ناگوار و عدم خود باختگى و شکست روحى و ترک جزع وفزع)، صبر بر طاعت است (مقاومت در برابر مشکلاتى که در راه طاعت وجود دارد)، صبر از معصیت (ایستادگى در برابر انگیزه هاى گناه و شهوات سرکش و طغیانگر) .

پس کسى که صبر کند بر مصیبت تا آنکه برگرداند مصیبت و شدت آن را به نیکویى عزاى آن (یعنى با صبر جمیل شدت مصیبت را ردّ کند)، بنویسد خدا براى او سیصد درجه، ما بین هر درجه تا درجه دیگر مثل ما بین آسمان و زمین است. و کسى که صبر نماید بر اطاعت، بنویسد خدا از براى او ششصد درجه، فاصله درجه ای تا درجه دیگر مثل فاصله قعر زمین تا عرش می باشد . و کسى که صبر کند بر معصیت، بنویسد خداوند براى او نهصد درجه، فاصله درجه ای تا درجه دیگر مثل فاصله منتهاى زمین تا منتهاى عرش می باشد.(اصول کافی، ج‏2، ص 91)

عوامل افزایش دهنده صبر و تحمل:

1- ایمان به هدف: ایمان به هدف محرک باطنی و درونی است که انسان را به سوی هدف می‏کشاند و سختی‏ها و مشکلات را آسان و هموار می‏نماید و باعث می شود تا انسان در گرفتاری‏ها با دلی مطمئن و آرام به راه خود ادامه ‏دهد. هر چه ایمان به راهی که می رویم بیشتر باشد موفقیت و تحمل سختیها و مشکلات نیز در طول مسیر آسانتر است. و خداوند نیز روشن بینی بیشتری به انسان می‏دهد که در انتخاب راه مضطرب و سرگردان نشود چنان که در قرآن می‏فرماید: (وَالَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنا - کسانی که در راه ما به جهاد برخیزند ما آنها را به راه‏های خود دعوت می‏کنیم. عنکبوت 69)

2- تقوا و پرهیزکاری: از موءثرترین رمزهای موفقیت انسان که راه برون رفت وی را در گرفتاری‏ها و مشکلات هموار می‏سازد و صبر و استقامت او را در برابر مشکلات دوچندان، تقوا و پرهیزکاری است که آیات بیشماری بر آن تأکید می‏ورزد. (وَمَنْ یتَّقِ الله یجْعَل لَهُ مِنْ أمْرِهِ یسراً - هر کس از خدای تقوا پیشه کند و پرهیزکار باشد خدا مشکلات کار او را آسان گرداند. طلاق 4). (یا أیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اِن تَتَّقُوا الله یجْعَل لَکُمْ فُرْقاناً - ای اهل ایمان اگر خدا ترس و پرهیزکار شوید خدا به شما فرقان بخشد. انفال 29). همانطور که گفتیم تقوا و دل بریدن از غیر خدا باعث می شود تعلقات انسان به این دنیا اندک شود و در نتیجه تحمل سختیها و ناملایمات آسانتر.

3- دنیاشناسی: یکی دیگر از عوامل موفقیت و تمرین صبر شناخت صحیح دنیا است که این جهان گذرگاهی بیش نیست و محل پاداش و مجازات نمی‏باشد، و دانستن اینکه این دنیا فانی است و انسان آفریده شده تا با آزمایش های مختلف الهی وجودش را صیقل داده و مستعدّ زندگی جاودانه نماید. و خداوند انسان را در رنج و سختی آفریده و شادی و سلامت بدون غم و بیماری نیست. همانگونه که خودش فرموده :لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی‏ کَبَدٍ(بلد/ 4) که ما انسان را در رنج آفریدیم(و زندگى او پر از رنجهاست)!

4- امید قطعی به وعده الهی مبنی بر گشایش سختی ها : اینکه انسان به این وعده الهی که فرموده: إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً «(آرى) مسلّماً با (هر) سختى آسانى است» (الشرح: 6)

و همچنین توجه به این حقیقت که همه این حوادث در پیشگاه خداوند رخ می‏دهد و او از همه چیز آگاه است، کسانی که در یک مسابقه دشوار و طاقت فرسا شرکت دارند همین که احساس می‏کنند جمعی از دوستانشان در اطراف میدان مسابقه آنها را می‏بینند تحمل مشکلات برای آنها آسان می‏شود و با شوق و عشق بیشتری به نبرد با حوادث برمی‏خیزند. جایی که حضور چند نفر تماشاچی چنین اثری در روح انسان بگذارد توجه به این حقیقت که خداوند مجاهدتهای ما را در صحنه‏های آزمایش می‏بیند عشق و شوری وصف ناپذیری برای ادامه این جهاد در ما ایجاد خواهد کرد.( مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج1، ص 532)

5 - تجربه تاریخی: توجه به تاریخ پیشینیان و بررسی عملکرد آنان در برابر آزمایشهای الهی برای پندپذیری و آماده ساختن روح انسان نسبت به امتحانات پروردگار بسیار موءثر است اصولاً اگر انسانی در مسایلی که برای او پیش می‏آید احساس تنهایی کند از نیروی صبر و مقاومتش کاسته خواهد شد امّا توجه به این حقیقت که این مشکلات و آزمایش‏های سخت الهی برای همه اقوام و ملتها در طول تاریخ وجود داشته است سبب افزایش نیروی پایداری انسان می‏گردد و به همین دلیل قرآن مجید به طور مکرر برای دلداری پیامبر و تقویت روحیه او و موءمنان اشاره به تاریخ گذشتگان و حوادث دردناک زندگی آنها می‏کند. (وَلَقَدْ کذّبت رُسل مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَاُوذُوا حتّی اتاهُمْ نَصْرُنا وَلا مُبَدِّلَ لِکَلماتِ الله وَلَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبإی المُرْسَلین - پیش از تو نیز پیامبرانی تکذیب شدند و در برابر تکذیب‏ها، صبر و استقامت کردند و (در این راه) آزار دیدند، تا هنگامی که یاری ما به آنها رسید(تو نیز چنین باش و این یکی از سنت‏های الهی است) و هیچ چیز نمی‏تواند سنن خدا را تغییر دهد و اخبار پیامبران به تو رسیده است. انعام 34).

در این بین بهترین روش برای افزایش صبر و استقامت پیروی از مسیر اهل بیت (علیهم السلام) است. با مطالعه در سیره و روش زندگی آن بزرگواران، به روش برخورد با مشکلات و مصیبتهایی که از جانب حکومتهای جبّار بر آنان تحمیل شد آشنا خواهید شد. و همچنین در مواجه با مشکلات با توسل و استمداد، از آنان بخواهید در پیشگاه الهی شفیع شما باشند تا خدای نکرده با کم صبری و کم طاقتی موجبات نارضایتی خداوند فراهم نشود.

6- بیشتر با افراد خوش خلق و صبور معاشرت کنید. و به رفتارهایی که باعث بی صبری شما می شود توجه نکنید

7- ذکر «لا حول ولا قوة الا بالله» را زیاد بر زبان جارى سازید و سوره والعصر را زیاد بخوانید.

8- روایاتى که در فضیلت صبر رسیده حتما مطالعه کنید.

چراکه اگر کسى بداند ثواب صبر به مراتب بیشتر از چیزى است که از دست داده، زیرا چیزى از دست داده که جز در زندگى دنیا با او نمى‏ماند و چیزى بدست آورده که بعد از مرگ ابد الدهر با او خواهد بود، در اینصورت مى‏تواند به راحتی صبر کند. (ترجمه‏اخلاق ص : 365 )

به طور کلی تفکر و تامل در عواقب امور ، دیدن کمبود ها و نارسایی های دیگران و مقایسه با دارایی ها و شادی های خویش،تقویت روحیه ایثار و از خود گذشتگی و تواضع و دوری از تکبر و روزه گرفتن و ...از عوامل افزایش صبر است.

با سلام 

مسئول گرامی این پست مگه قرار نیست از کپی استفاده نشه پس چرا ثبت میکنین /؟؟ / /؟

صبر یعنی ایوب بودن صبر یعنی مشکلات رو شکلات دیدن ونه ساختن بلکه راهکار مناسب با مشکل پیدا کردن .

السلام علیک یا ابا عبدالله

تا جایی که تونستم تا حالا تو مشکلات صبر کردم

حالا به روش های مختلف

ان شاء الله که از این به بعد بیشتر در این زمینه بتونم موفق باشم و در برابر مشکلات و امتحانات الهی صبر کافی رو داشته باشم

اللهم عجل لولیک فرج

درسته که اجر صبر کردن در موارد نامبرده خیلی زیاده ولی کار خیلی مشکلیه امیدوارم خدا هر لحظه توانش را به ما بدهد تا در آن دنیا شرمسارش نباشیم

فکر کنم صبر بر ترک گناه از همه سخت تر باشه چون شیطون دشمن قسم خورده انسان کوتاه نمی یاد .........!

احسنت بر شما دوست فهیم و گرامی(hoseinh1990)

 امام علی (علیه السلام):

الصبر مفتاح الفرج.

صبر کلید گشایش و فرج است.

خدایا ما صبر امامان واولیا تو رو در برابر سختیها وبلایا نداریم

خدایا به قدر توانمان وصبر اندکمان امتحانمان کن .

خدایا منو ببخش که به خودم اجازه دادم خودی در مقابل تو نشون بدم .

السلام علیک یا ابا عبدالله

سخت هست صبر کردن  اما میشه صبر کرد

چون خدا همراه ماست

چون الگوی مانند حضرت زینب (س) داریم

پس صبر می کنیم

منتظرم!

منتظر دلى از جنس نور،

كسى از قوم خورشيد!

كسى از نژاد نفس هاى گرم!

مردم نيز منتظرند!

و غرق در لحظه هاى انتظار،

نيازشان را از لابه لاى نفس هاى حيران خود بازگو مى كنند..

شقايق ها منتظرند!

منتظر كسى كه به فرهنگ، شبنم ايمان بياورد..

كسى كه آيينه هاى مكدر زمانه را در هم بشكند و اشك هاى ارغوانى را از كوچه هاى پريشانى نجات دهد..

کوچه ها چشم به راهند!

چشم به راه قدم هايى كه زخم هاى بى رحم گمراهى را از چشمان مردم پاك كنند..

كوچه ها منتظر چشمان باران زايى هستند كه با قدم هايش جان مردم را به شبنم اشك ها بشويد..

جاده ها منتظر رهگذرى هستند كه براى هميشه خواهد ماند..

منتظر قدم هايى كه تن مرده كوچه ها را زنده مى كند..

لاله ها منتظرند!

منتظر كسى كه همزاد موج هاى خورشيدى است..

كسى از جنس ابر، پريزاد باران..

عاشقان منتظرند!

عاشقان بى تابند،

بى قرارند، تا هم آواز شيدايى صبح فردا باشند..

آقاجان! عاشقانت صبورند...صبورند........ صبور

بسم الله الرحمن الرحیم

صبر داشتن چند تا مبحث رو داخل خودش داره :

- راضی به قضای الهی بودن

- استواری در ایمان

- کنترل نفس [ خشم، جزع فزع، سستی]

- شخص را کمتر دچار اشتباه و پشیمانی می کند.

ولی برای خودم که خیلی سخت بوده، صبر کردن اونم از نوع جمیل کار هر کسی نیست.

با شما موافقم

سخت هستش

اما باید در حد توانم تلاش کنیم که صبر کنیم بر مصیبت و طاعت و ترک گناه

و ان شاءالله که همه موفق باشیم در این امر