مقالات بیابان

تپه هاي ماسه اي يكي از تيپ هاي مناطق بياباني ايران مي باشند كه وسعت قابل ملاحظه اي از مساحت بيابان هاي ايران را اشغال كرده اند. اين تجمع تپه هاي ماسه اي را ارگ مي نامند. يكي از اين ارگ ها، ارگ خارتوران با مساحتي حدود 200000 هكتار مي باشد كه در شمال شرق ايران واقع است. مطالعات ژئومرفولوژي بر روي ارگ خارتوران به منظور بررسي مرفولوژي تپه هاي ماسه اي و همچنين جهت تعيين باد غالب صورت گرفت. اين مطالعات نشان داد كه ارگ خارتوران ساختار رسوبي فعال داشته و شامل دو تيپ تپه ماسه اي مي باشد: تيپ زنجيره هاي هلالي و عرضي شامل اشكال پيش بارخاني و بارخانها و تپه هاي عرضي بوده و تيپ تپه هاي خطي يا كشيده شامل تپه هاي خطي ساده (سيف) و اشكال تركيبي سيف (سيلك) مي باشند. از نظر پراكنش مكاني، تپه هاي ماسه اي ساده و مجزا همانند اشكال پيش بارخاني و بارخانها و نيز سيف در مناطق حاشيه اي و كناري ارگ بوده و تپه هاي مركب بخش داخلي ارگ را اشغال كرده اند.

 نسخه قابل چاپ

طي اين تحقيق، اثر شوري بر جوانه زني سه گونه Haloxylon aphyllum ،Seidlitzia rosmarinus و Hammada salicornica در يازده تيمار (0، 50، 100، 150، 200، 250، 300، 350، 400، 450، 500) ميلي مولارNaCl  بررسي شد. نتايج آناليز آماري نشان مي دهد که از نظر جوانه زني، سرعت جوانه زني، طول ساقه چه و طول ريشه چه بين سه گونه اختلاف معني دار وجود دارد (p<0.05). اثر سطوح مختلف شوري بر جوانه زني، سرعت جوانه زني، طول ساقه چه و طول ريشه چه معني دار است (p<0.05). با افزايش شوري جوانه زني، سرعت جوانه زني، طول ساقه چه و طول ريشه چه کاهش مي يابد. گونه Hammada salicornica مقاومت بيشتري را نسبت به دو گونه ديگر از خود نشان داد.

 نسخه قابل چاپ

به منظور ارزيابي تاثيرات پوشش هاي گياهي Haloxylon aphyllum و Calligonum comosum بر خواص فيزيکي و شيميايي خاك تپه هاي ماسه اي و همچنين تثبيت و اصلاح ماسه زارها در منطقه رضا آباد سمنان اين تحقيق انجام گرفت. بر اساس مطالعات انجام شده در مناطق تثبيت شده و دست كاشت داراي اين گونه ها، اقدام به انتخاب دو منطقه بزرگ کليدي شد. سپس در اين مناطق با توجه به وضعيت پوشش گياهي هشت عدد پلات 100 متر مربعي (10×10) مستقر نموده و در داخل هر پلات علاوه بر مطالعات پوشش گياهي از قبيل تنوع گونه و درصد پوشش، اقدام به نمونه برداري خاك از دو عمق سطحي يعني 10-0 سانتيمتري و زيرين >10cm تا يک متري در زير پوشش هاي دو گونه تاغ و اسكنبيل و بين بوته هاي مذكور شد (با فرض تاثير گذاري پوشش گياهي از طريق بازگشت بيوماس اندام هاي هوايي در سطح خاک اقدام به انتخاب لايه سطحي با عمقي cm 20 – cm 100 گرديد. در مرحله بعدي روي نمونه هاي خاك آزمايش هاي فيزيكي و شيميايي انجام و پس از فراهم آمدن داده ها اقدام به تجزيه آماري با استفاده از طرح کرت هاي دوبار خرد شده و آزمون مقايسه ميانگين شد. مهمترين نتايج اخذ شده نشان داد كه اين گونه ها باعث افزايش ميزان مواد آلي در سطح خاك شده و در دراز مدت سبب بهبودي ساختمان خاك گرديده اند. همچنين باعث افزايش مواد ضروري خاك (N ،P و K) شده اند كه از عناصر ضروري مورد نياز گياهان مي باشند.

 نسخه قابل چاپ

يكي از عوامل موثر در كاهش توان بيولوژيكي خاك و از بين رفتن پوشش گياهي و نهايتا ايجاد شرايط مناسب جهت توسعه بيابان، شور شدن خاك مي باشد. جهت بررسي اثر آبياري بر شور شدن خاك دشت يزد - اردكان منطقه اي واقع در شمال اردكان مورد مطالعه قرار گرفت. ابتدا اطلاعات منطقه اعم از زمين شناسي، توپوگرافي، اقليم، منابع آب، كشاورزي و ... مورد بررسي قرار گرفت و سپس 8 واحد مطالعاتي كه هر كدام داراي منبع آب مجزا با كيفيت متفاوت از يكديگر بودند مشخص شد. در هر كدام از اين واحدها در سه تيمار اراضي باغي، اراضي زراعي و اراضي باير در سه عمق 30-0، 60-30 و 90-60 سانتي متري خاك اقدام به حفر پروفيل گرديد. اين مساله در هر واحد با سه تكرار صورت گرفت. نمونه ها به آزمايشگاه ارسال گرديد و نتايج حاصله نشان داد كه گرچه آبياري با آب شور در منطقه به تدريج سبب شور شدن خاک گشته و نوع نمك آب آبياري و خاك منطقه نيز يكي مي باشد اما به طور كلي ميزان هدايت الكتريكي عصاره اشباع خاك در مناطق مورد مطالعه در اراضي باير در مقايسه با اراضي باغي و زراعي نشان مي دهد كه آبياري سبب كاهش شوري در اين مناطق شده است وEC  اراضي تحت آبياري نسبت به اراضي باير به مقدار قابل ملاحظه اي كاهش يافته است. از طرف ديگر نيز ميزان  EC در اعماق پايين تر بيشتر از سطح خاك مي باشد. اين مساله نشانگر نقش آبشويي و زهكشي املاح و عناصر توسط آب آبياري به اعماق و در نتيجه كاهش شوري خاك مي باشد و در مناطقي كه شوري اوليه خاك بالا باشد، آبياري مي تواند نقش اصلاح كننده شوري خاك را داشته باشد.

 نسخه قابل چاپ

خشکسالي يکي از پديده هاي اقليمي است که در پهنه وسيعي از کشور ايران به اشکال متفاوت قابل مشاهده است و يا در آينده بروز خواهد نمود. اين پديده محدوديت و کمبود منابع آب شيرين، محدوديدت رشد گياهان زراعي و غير زراعي تغييرات زماني و مکاني به همراه اضافه بارش (کاهش طول دوره رشد) يا کمبود بارش و نوع آن، دما، افزايش تبخير و تعريق و ... را به همراه دارد که بروز اشکال فوق در پهنه سرزميني سبب عدم تعادل طبيعي در مقياس ناحيه اي مي گردد. که نتايج آن آلودگي محيط زيست، تغيير گونه ها، خشک شدن تالابها، افزايش بيماريها، فقر و قحطي مي باشد که پيشرفت آن بطئي و موذيانه بوده و داراي اثرات ويرانگر مي باشد.
اين پديده با توجه به بررسي حاضر در محدوده مرکزي گيلان به صورت تغيرات زماني افزايش يا کاهش عناصر اقليمي قابل مشاهده مي باشد. اثرات اين مساله مي تواند تغييرات گونه هاي گياهي (منابع کشاورزي) و تغييرات بيلان هيدرولوژکي (منابع آب) را به همراه داشته باشد.
جهت بررسي از روش تحليل منطقه اي عناصر اقليمي در محدوده ايستگاه هاي هوا شناسي و تبخير سنجي محدوده مرکزي با استفاده از شاخص خشکي درصد نرمال باران استفاده شده است. نتايج تحقيق نشان مي دهد با روش شاخص درصد نرمال بارندگي مناطق ساحلي و جلگه اي در شرايط خشکسالي و مناطق کوهپايه و کوهستاني در شرايط ترسالي مي باشند و لازمه آن برخورد مناسب با اين مساله توسط برنامه ريزان محيطي، شهري و روستايي است.

 نسخه قابل چاپ

شوري يک مشکل در حال توسعه در خاک هاي کشاورزي است که رشد و نمو گياه را تحت تاثير قرار مي دهد. شوري پتانسيل آبي سوبسترا کاهش داده و جذب آب و مواد غذايي توسط گياه را محدود مي کند. در اين پژوهش اثر غلظتهاي 0،100، 200، 300، 400، 500 ميلي مولار NaCl بر روي جوانه زني، وزن تر و وزن خشک، محتواي يون هاي Na، K، Cl¯، پرولين، قندهاي محلول و نشاسته، هالوفيت Suaeda fruticosa مورد بررسي قرار گرفته است. نتايج به دست آمده نشان مي دهد که با افزايش شوري درصد جوانه زني بذرهاي اين گياه کاهش يافته و در تيمار 500 مولارNaCl  تقريبا بازداشته مي شود. مقايسه گياهان رشد يافته در شوري با نمونه شاهد نشان مي دهد وزن تر و وزن خشک گياهان تا شوري 200 ميلي مولار افزايش و پس از آن کاهش مي يابد. از اثرات ديگر شوري بر روي اين گياهان مي توان به افزايش محتواي پرولين، قندهاي محلول، يونهاي Na و Cl¯ و کاهش محتواي يون K اشاره نمود. ميزان نشاسته نيز تا تيمار 300 ميلي مولار افزايش و پس از آن کاهش مي يابد.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

افزودن مواد آلي به خاك يكي از معمولي ترين روشها براي بهبود خصوصيات فيزيكي خاك است. در آزمايش گلخانه اي نقش كودهاي آلي و شيميايي برخصوصيات فيزيكي خاك پس از برداشت گياه بررسي شد. تيمارهاي آزمايشي شامل تيمار كود گاوي (4 و 8 تن در هكتار)، تيمار كمپوست زباله شهري ( 4 و 8 تن در هكتار) و تيمار كود شيميايي با مقادير نيتروژن و فسفر بترتيب NP، NP، NP، NP كيلوگرم در هكتار و يك تيمار شاهد هر كدام با سه تكرار بود. چگالي ظاهري خاك در تيمارهاي كود آلي در مقايسه با كودهاي شيميايي بطور معني داري كاهش يافت. ظرفيت نگهداري رطوبت، درصد تخلخل و درصد روزنه هاي ريز در تيمار كمپوست و درصد روزنه هاي درشت در تيمارهاي كود گاوي و كمپوست بيشترين مقدار را دارا بودند. در اين تحقيق اثرات مثبت كودهاي آلي در مقايسه با كودهاي شيميايي بر خصوصيات فيريكي خاك بمراتب بيشتر بود.

 نسخه قابل چاپ

يکي از اولين ويژگي هايي که در اغلب مطالعات مربوط به مناطق خشک و بياباني از جمله بررسي ارگ ها، فرسايش بادي، روند يابي حرکت تپه هاي ماسه اي، تثبيت ماسه هاي روان مورد بررسي و مطالعه قرار مي گيرد، خصوصيات مربوط به دانه بندي ذرات ماسه مي باشد که به روش هاي گوناگون و براي مقاصد مختلفي مورد مطالعه قرار مي گيرد. اين مطالعات پايه در ايران به صورت موردي به عنوان اولين گام شناسايي در بسياري از مناطق و به خصوص ارگ هاي گوناگون انجام گرفته است. ولي ضرورت يک بررسي جامع و کلي از ارگ هاي ايران و تعيين همبستگي اين مشخصات با ساير ويژگي هاي مورد نياز چون مسافت حمل، جور شدگي، سرعت آستانه حمل تا حد زيادي به چشم مي آيد.
در اين تحقيق با بررسي نمونه هاي فراوان از ارگ هاي ايران و تقسيم بندي آنها به دو دسته ساحلي و داخلي مقايسه هايي از نظر متوسط قطر ذرات، متوسط نماي ذرات، متوسط چولگي در نمودار هاي زنگوله اي قطر ذرات و سپس فاصله حمل متوسط ذرات صورت گرفت. بر اساس آزمون هاي آماري با اطمينان 99 درصد متوسط قطر ذرات، متوسط چولگي و متوسط فاصله حمل در ارگ هاي ساحلي و داخلي با يکديگر تفاوت معني داري نداشته و تنها متوسط مود قطر ذرات با درجه اطمينان 99 درصد داراي تفاوت معني داري مي باشد. متوسط قطر ذرات در ارگ هاي داخلي از 74 الي 689 ميکرون و در ارگ هاي ساحلي از 100 الي 744 ميکرون مي باشد. 31 درصد نماي قطر ذرات در ارگ هاي داخلي در رده 75 ميکرون، 63 درصد در 150 ميکرون، 2 درصد در 300 ميکرون و 4 درصد در 600 ميکرون است. اين مقادير براي ارگ هاي ساحلي 18 درصد براي رده 75 ميکرون 73 درصد براي 150 ميکرون و 9 درصد براي رده 300 ميکرون است. چولگي در ارگ هاي داخلي از 0.2- الي 2.95 و براي ارگ هاي ساحلي از 1.31 الي 2.71 است. متوسط فاصله حمل داراي 4 رده مي باشد که عبارتند از 3، 5/12، 35 و 125 کيلومتر که براي ارگ هاي داخلي به ترتيب عبارتند از 4 ، 2، 63 و 31 درصد و براي ارگ هاي ساحلي به ترتيب داراي درصد هاي 0، 9، 73 و 18 درصد مي باشند.

 نسخه قابل چاپ

خشكسالي به عنوان يكي از بزرگترين بلاياي طبيعي محسوب مي شود كه تاثير آن بر جوامع بشري بيشتر از ساير بلاياي طبيعي مي باشد. براي بررسي خشكسالي ها چندين نمايه خشكسالي هواشناسي وجود دارد. اگر چه هيچكدام از نمايه ها برتري مطلق نسبت به ساير نمايه ها در همه شرايط ندارند اما از آنجا كه هر يك از نمايه ها براي اهداف معيني سنتز شده اند، بررسي خشكسالي با آنها ممكن است به جوابهاي متعددي مبني بر وجود يا عدم وجود خشكسالي منتج شود و لذا بعضي از آنها براي محيط ها و كاربردهاي خاص بهتر هستند.
در اين مقاله نمايه هاي عدد (Z-Score) Z، درصد نرمال بارندگي (PNPI)، دهكهاي بارندگي (DPI)، ناهنجاري بارش (RAI) و بارش استاندارد (SPI) حوزه آبخيز درياچه هاي بختگان، طشك و مهارلو مورد ارزيابي قرار گرفت. براي اين منظور ابتدا محاسبه نمايه هاي مذكور با استفاده از آمار ماهانه بارندگي در يك دوره آماري 30 ساله (1349-78) مربوط به 8 ايستگاه هواشناسي واقع در حوزه آبخيز درياچه هاي بختگان، طشك و مهارلو در مقايسه هاي زماني 1، 3، 6، 9 و 12 ماهه انجام شد. سپس نمايه ها از مقياس ماهانه به واحد مشترك سالانه تبديل گرديدند و به منظور انتخاب مناسبترين نمايه از همبستگي بين نمايه ها، كمينه بارندگي در طول دوره آماري و ميانگين و انحراف معيار ضريب همبستگي رتبه اي با نوسانات بارندگي سالانه استفاده شد. نمايه هاي دهكهاي بارندگي و درصد نرمال بارندگي مقارن با سال وقوع كمينه بارندگي رخداد خشكسالي بسيار شديد را در تمام ايستگاه هاي تحت مطالعه گزارش نموده از انحراف معيار كمتر و ميانگين بيشتري به ساير نمايه ها برخوردار هستند به همين دليل كارآيي بيشتري نسبت به ساير نمايه ها براي تعيين خشكسالي هاي هواشناسي دارند.

 نسخه قابل چاپ

در اين مطالعه ويژگي هاي جوانه زني و رشد دو گونه Atriplex canescens و A.halimus در محدوده هاي دمايي و سطوح شوري مختلف بررسي شد. در هر گونه با افزايش شوري، جوانه زني در محدوده هاي دمايي مختلف كاهش مي يابد. در محدوده دمايي بهينه يعني 25:10 درجه سانتي گراد، گونه A.canescens در غلظت صفر (شاهد)، 82 درصد و در غلظت 500 ميلي مول NaCl، 14 درصد جوانه زني نشان داد. در گونه A.halimus در غلظت هاي صفر و 500 ميلي مول NaCl به ترتيب 86 و 19 درصد جوانه زني مشاهده شد. سرعت جوانه زني با افزايش شوري در هر دو گونه در تمام محدوده هاي دمايي كاهش يافت، اما بيشترين مقدار سرعت جوانه زني 25:10 درجه سانتي گراد به دست آمد. كمترين مقدار شاخص اولين روز جوانه زني، براي هر دو گونه در دماي بهينه جوانه زني مشاهده شد. همچنين ميزان رشد ساقه چه و ريشه چه در دمايي بهينه بيشترين مقدار بوده و با افزايش شوري از مقدار آن كاسته شده است. در محدوده هاي دمايي بالا با افزايش شوري تفاوت بين طول ساقه چه و طول ريشه چه به كمترين مقدار خود رسيده است.

 نسخه قابل چاپ

اعتقاد بر اين است كه در سطح جهان به دليل وقوع فرسايش خاك، حاصلخيزي خاكهاي طبيعي بين 8 تا 100 درصد كاهش يافته است. در ايران نيز فرسايش خاك خسارات فراواني را به اراضي كشاورزي وارد ساخته است. اگر چه با توجه به مساحت نسبتا گسترده ايران، محدوديت زميني وجود ندارد ولي با محدوديت خاك روبرو هستيم.
در اين مطالعه، دشت ورامين به عنوان يكي از قطب هاي كشاورزي استان تهران بررسي شد. عناصر اصلاحي و تخريبي خاك منطقه شامل انواعي هستند كه تاثيرات متفاوتي بر اراضي دشت ورامين دارند. در اين تحقيق، دو منطقه شمالي و جنوبي دشت ورامين يررسي شدند. اراضي ورامين بازده متفاوتي نسبت به توليد محصولات كشاورزي دارند كه اين به خاطر وجود عناصر آلي و معدني متفاوت در اين اراضي مي باشد. ضمن تعيين اين عناصر، تاثيرات متفاوتشان بر اراضي دشت ورامين بررسي و ميزان حاصلخيزي اين زمين ها با هم مقايسه شد. نتيجه آنكه منطقه شمالي نسبت به منطقه جنوبي، فاكتورهاي اصلاحي بيشتري داشته و از نظر وجود عوامل مخرب، در پايين ترين حد واقع است. همچنين لايه سطحي خاك، در مقايسه با لايه زيرين آن داراي بيشترين فاكتورهاي اصلاحي بوده و از نظر فاكتورهاي تخريبي مانند شوري و نسبت جذب سديم نيز مقادير بيشتري دارد.

 نسخه قابل چاپ

مجله بيابان به عنوان يكي از مجلات علمي پژوهشي وزين بوده كه از 10 سال پيش تا به امروز مقالات پژوهشي در زمينه هاي كشاورزي و منابع طبيعي به چاپ رسانيده است.
به منظور ارزيابي اين مجله، در اين مطالعه تمام مقالات چاپ شده در مجله بيابان از جلد اول (1375) تا جلد دهم (1384) به مدت 10 سال، مورد بررسي قرار گرفتند. در اين رابطه 3 پارامتر "مشاركت نهادها"، "رتبه هاي علمي مولفين" و "موضوعات مقالات" بررسي شدند. نتايج نشان دادند كه از دانشگاه هاي واقع در استان تهران (دانشگاه تهران، دانشگاه تربيت مدرس و دانشگاه شهيد بهشتي) در مقايسه با دانشگاه هاي ساير استان ها، مقالات بيشتري به چاپ رسيده است. همچنين با توجه به نتايج حاصله، مي توان اظهار داشت كه در چاپ مقالات در مجله بيابان، استقبال دانشگاه ها بسيار بيشتر از موسسات و پژوهشكده هاي تحقيقاتي بوده است. از سوي ديگر، ميزان بالاي مشاركت اعضاي هيات علمي با رتبه "استاد" در چاپ مقالات در اين مجله، دلالت بر كيفيت مناسب اين مجله دارد. از نظر شمار مقالات بر حسب عناوين، به جز موضوعات معماري مناطق بياباني و علوم گياهي كه دو كرانه بسيار كم و زياد را نشان مي دهد، بقيه نسبتها تقريبا هم ارز بوده و تعادل برقرار است.
در مجموع بايد گفت هر مجموعه نقاط قوت و ضعفي دارد كه هنر دست اندركاران ان مجموعه، افزايش نقاط قوت و كاهش نقاط ضعف است. اينك كه با اتكال به خدا در سال يازدهم انتشار مجله گام برداشته مي شود، باشد تا با افزايش سرعت، دقت و اطلاع رساني، زمينه ارتقا كمي و كيفي مقالات پژوهشي در مجله بيابان هر چه بيشتر فراهم گردد.

 نسخه قابل چاپ

به منظور بررسي اثرات سديم کلريد با چهار سطح شوري صفر 4، 8 و 12 دسي زيمنس بر متر بر دو رقم گندم نان (Triticum aestivum L.)، پژوهشي به صورت آزمايش فاکتوريل در قالب طرح بلوک هاي کامل تصادفي در 4 تکرار در محيط کنترل شدن انجام گرفت. نتايج نشان داد که با افزايش سطوح شوري از صفر به 12 دسي زيمنس بر متر درصد سبز شدن بوته ها به طور معني داري کاهش مي يابد و در رقم مقاوم به شوري (کوير) درصد سبز شدن به طور معني داري زيادتر از رقم شيراز مي شود. به علاوه، با افزايش سطوح شوري، تعداد پنجه، برگ و ارتفاع بوته به طور معني داري کاهش يافت. در اين پژوهش بين دو رقم گندم از لحاظ ميزان پتاسيم تفاوت معني داري مشاهده گرديد و رقم کوير داراي ميزان پتاسيم بالاتري نسبت به رقم شيراز بود. با اينکه با افزايش سطح شوري ميزان سديم در اندام هاي هوايي هر دو رقم افزايش يافت، ولي اين افزايش در رقم کوير (مقاوم به شوري) کمتر بود. اين امر، ممکن است با مکانيسم دفع سديم در اين رقم همراه باشد. بيشترين ميزان تعداد دانه و وزن ماده خشک از رقم کوير و در کمترين سطح شوري (صفر دسي زيمنس بر متر) به دست آمد. با افزايش سطوح شوري از ميزان وزن ماده خشک گياه و وزن دانه به طور معني دار کاسته شد. در مجموع، چنين به نظر مي رسد که با توجه به اثرات منفي کمتر سديم کلريد بر ويژگي هاي مورفولوژيک، ترکيب شيميايي و اجزاي عملکرد رقم کوير، اين رقم گندم ممکن است براي خاک هاي شور مناسب تر باشد.

 نسخه قابل چاپ

منطقه برم دامغان در حاشيه کوير حاج علي قلي قرار دارد که به علت شور شدن منابع آب و خاک در معرض بياباني شدن قرار دارد در اين تحقيق سعي شده است تا از طريق بررسي عوامل شوري آب و خاک در اين منطقه، راهکارهاي مناسب ارايه شود. وسعت اراضي مورد مطالعه در حدود 1000 هکتار و شامل 7 حلقه چاه عميق و نيز آب رودخانه چشمه علي (با دبي متوسط 30 ليتر در ثانيه) مي باشد.
براي انجام اين تحقيق ابتدا محدوده مورد مطالعه با GPS مکان يابي شد. سپس جهت بررسي خاک منطقه، 15 پروفيل با توجه به الگوي کاشت مناسب و منابع آبي حفر شد و نمونه برداري از آن صورت گرفت. همچنين جهت بررسي آب منطقه، نمونه برداري از آب منطقه انجام شد. با آزمايش نمونه هاي آب و خاک، پارامترهاي مورد نظر معين و همچنين وضعيت زمين شناسي حوضه بالا دست و ميزان تاثير آن روي منابع آب و خاک منطقه بررسي شد. در نهايت آمار و اطلاعات مربوطه توسط نرم افزارهاي SAS وminitab  مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. عوامل شوري آب در منطقه عبارتند از: برداشت بيش از حد آبهاي زير زميني، سازندهاي موجود در محل تغذيه آبهاي زير زميني و شرايط اقليمي. عوامل مهم شوري خاک عبارتند از: آبياري با آب شور، رها کردن زمين، شيوه نادرست آبياري، الگوي کشت نامناسب، شرايط اقليمي و شکل اراضي.

 نسخه قابل چاپ