مقالات تاریخ پزشکی

اين نوشتار در پيوند با مقاله قبلي در شماره پيشين اين نشريه، مقدمه اي کوتاه بر نخستين کوشش هاي ايرانيان براي توسعه اوضاع بهداشت عمومي و شهري به روايت اسناد به دست آمده از آرشيو اسناد تاريخي وزارت امور خارجه مي باشد.
در اين بخش کوتاه تعداد محدودي از اسناد حاوي دستورالعمل هاي مربوط به لزوم انجام يک سري اقدامات بهداشتي در اواخر دوره قاجاريه ذکر مي شود که خود گوياي نخستين تلاش هاي رسمي و دولتي براي ساماندهي نسبي اوضاع بهداشت عمومي و شهري در ايران مي باشد.

 نسخه قابل چاپ

سرزمين ايران در اعصار مختلف تاريخ همواره از کانون هاي مهم علوم گوناگون به خصوص داروسازي و کشت و پرورش گياهان دارويي بوده است. دانش پزشکي در ايران باستان پيش از دوره اوستايي وجود داشته است و با ظهور زرتشت که خود از پزشکان برجسته بوده است، گسترش اين دانش و همچنين علوم مختلف، دامنه وسيع تري يافت که دامنه وسعت آن، تمدن هاي ديگر را نيز تحت تاثير قرار داده است، اما تاثيرپذيري اقوام و ملل ديگر از دانش ايرانيان، متاسفانه مرجع مهم باستاني در تاريخ طب ايران برجاي نمانده است و در گذر حوادث تلخ تاريخي مانند هجوم يونانيان و نابود کردن و به آتش کشيدن پايگاه هاي فرهنگي و اسناد تاريخي، امروزه بسياري از موارد تاريخي اين مرز و بوم به محاق گراييده است. از جمله اين موارد، مي توان به تاريخ پزشکي ايران باستان اشاره کرد که به جز مواردي اندک در اوستا و چند کتاب پهلوي و اشاره هايي محدود در آثار يونانيان، متاسفانه تاکنون مرجع و سند يا کتابي در باب پزشکي ايران برجاي نمانده است. از اين رو، تاريخ پزشکي ايران زمين به علت کمبود منابع مکتوب به سه دوره محدود شده است: دوره نخست، از عصر پيش اوستايي و اوستا تا ظهور ساسانيان، دوره دوم، از آغاز تا انقراض امپراطوري ساساني و دوره سوم، از آغاز اسلام تا عصر حاضرکه از آن به دوران طلايي دانش ايراني ياد مي شود. نوشتار حاضر، پژوهشي مختصر در باب دوره نخست دانش پزشکي در ايران است که با استناد به اوستا از نخستين پزشک آريايي- فريدون- شروع مي شود و تا آغاز امپراطوري ساساني ادامه مي يابد.

 نسخه قابل چاپ

پزشکان دوره اسلامي بيشتر براي درمان بيماري ها از گياهان دارويي و ساير درمان هاي غير جراحي استفاده مي کردند، به همين دليل در ميان نگاشته هاي علوم پزشکي متون مرتبط با ابزار و وسايل جراحي در تاريخ علوم پزشکي دوره اسلامي نسبت به ساير نگاشته هاي اين دوره کمتر ديده مي شود. اين پژوهش که به شيوه توصيفي- تحليلي و به روش کتابخانه اي انجام شده است، مقدمه اي بر ابزارشناسي جراحي در دوره اسلامي است که در آن تاريخچه و سير نگاشته هاي اين موضوع و دانش جراحي در دوره اسلامي مورد بررسي قرار گرفته است. اين پژوهش نشان مي دهد که نگاشته هاي مرتبط با دانش جراحي و ابزارآلات آن در علوم پزشکي دوره اسلامي در مقايسه با ساير شاخه هاي آن، جايگاه ويژه اي داشته و البته در دوره هاي مختلف داراي فراز و فرودهايي بوده است. به علاوه مولف مقاله حاضر نتيجه مي گيرد که دانش جراحي به عنوان شاخه اي از علوم پزشکي در دوره اسلامي از زواياي گوناگون به گسترش اين علوم کمک کرده و اين مددرساني در بررسي نگاشته هاي علوم پزشکي اين دوره در زمينه ابزارآلات جراحي مشهود است.

 نسخه قابل چاپ

طرح مساله طب اسلامي با نگاهي همه سو نگر و با الهام از آموزه هاي امام علي بن موسي الرضا (ع) ضرورت و اهميتي خاص دارد تا به دور از افراط و تفريط با پاي نهادن در جاي پاي رهنمودهاي پيامبر اكرم (ص) و اهل بيت مكرمشان عليهم السلام و به ويژه با خوشه چيني از خرمن آموزه هاي پزشكي حضرت ثامن الحجج عليهم السلام تصويري روشن تر از سامانه طب اسلامي ارايه شود و همان گونه كه در صلوات شعبانيه آمده است نه پيشاپيش و نه دور و وامانده از حركت معصومين عليهم السلام بلكه همراه كاروان هدايت آنها حركت كنيم كه:
«المتقدم لهم مارق و المتاخر عنهم زاهق و اللازم لهم لاحق»

 نسخه قابل چاپ

ابن جزله يکي از اطباي بسيار مهم و طراز اول دوره اسلامي در قرن پنجم هجري قمري است که شهرت جهاني يافته و در اروپا به عنوان يک پزشک حاذق و طراز اول از او ياد مي کنند. آثار وي الگو و منبع بسياري از آثار بعد از خود شد. مهم ترين اثر او تقويم الابدان است که يکي از آثار برجسته علمي در شيوه طب مجدول به شمار مي رود. در اين کتاب به بيش از يکصد بيماري اشاره شده و طرز درمان هاي گوناگون هر يک طي جداولي آورده شده است. طب مجدول يکي از شيوه هاي ابداعي دانشمندان دوره اسلامي است که با تقويم الصحه ابن بطلان بغدادي در حفظ تندرستي و صحت شروع شده و در تقويم الابدان ابن جزله به حد اعلاي پختگي و کمال رسيده است.
در اين مقاله ضمن معرفي مختصر ابن جزله و آثارش، بيشتر سعي شده است تا نوآوري هاي ابن جزله در تدوين و تاليف کتب طبي، بالاخص طب مجدول و تاثيري که وي به آثار پس از خود داشته، برجسته و پررنگ نشان داده شود. در پايان مقاله، نسخ خطي موجود از آثار ابن جزله نيز فهرست وار ذکر شده تا زمينه تحقيق براي محققين فراهم گردد.

 نسخه قابل چاپ

سرزمين اندلس را مي توان مهم ترين چهارراه انتقال علوم طب عربي و اسلامي به اروپا دانست. اين موقعيت منحصر به فرد به اين حقيقت برمي گردد که شهر طليطله در ابتداي قرن يازدهم ميلادي مرکز مهم فرهنگ عربي و اسلامي بود. مترجمين اندلسي در انتقال اين حرکت بزرگ علمي از جمله پزشکي، نقش به سزايي داشتند. ريموند طليطلي، جرارد کريموني، مرقس طليطلي و دومنگو گونسالوو از مترجميني بودند که آثار ارزشمندي از کندي، ابن سرابيون، رازي، زهراوي، ابن سينا، ابن وافد، ابن جزار و ... را از زبان عربي به زبان لاتين ترجمه کردند. آنها دروازه هاي گنج هاي علمي عربي و يوناني را به روي اروپاي لاتين گشودند و اين راه را براي آيندگان نيز ترسيم نمودند.

 نسخه قابل چاپ

در دوره قاجاريه ما شاهد رويكردي جديد نسبت به پزشكي و بهداشت در سير تحولات اجتماعي ايران مي باشيم كه در برخي موارد از طريق تاسيس نهادهايي نظير مدرسه دارالفنون اين تحولات شتاب بيشتري به خود مي گرفت اما در عين حال با توجه به چالش هاي فراواني كه ناشي از گفتمان سنتي در برابر اين رويكرد نوپا به وقوع مي پيوست، روند تحول خواهي در عرصه هاي علمي با مشكلات جدي مواجه مي گرديد به خصوص آنكه تحولات علمي و نوانديشانه در دوره قاجاريه عمدتا در ميان طيف انگشت شماري از نخبگان فكري و سياسي در جريان بود.
حال اين نوشتار مي كوشد تا بخش اندكي از موانع موجود بر سر راه تحولات بهداشتي و پزشكي در ايران دوره قاجاريه را از نگاه اسناد به دست آمده مورد بازيابي قرار دهد. موانعي كه از جانب فرهنگ سنتي عموم مردم، طبيبان سنتي و حكام محلي در تقابل با رويكرد پزشكي مدرن ايجاد مي گرديد و اين محدوديت ها، روند نوخواهي در عرصه هاي علمي را كندتر مي نمود. همچنين لازم به ذكر است در تاليفي (در دست چاپ) از نگارنده همين مقاله، تحولات پزشكي در ايران دوره قاجاريه با تفصيل بيشتري مورد بررسي قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

نخستين انجمن تاريخ علوم و پزشکي در ايران به نام «انجمن ايراني تاريخ علوم و طب» به همت جمعي از دانشوران و پزشکان، در سال 1341 ش/ 1961 م در تهران برپا شده است. هدف اصلي اين انجمن، بررسي تاريخ علوم مختلف و دانش پزشکي در ايران و شناساندن آثار علمي دانشمندان و پزشکان برجسته ايراني در طول تاريخ بوده است. در اين مقاله، افزون بر «پيشينه انجمن ايراني تاريخ علوم و طب» نخست، به طور گذرا به تاريخچه پزشکي، به ويژه پزشکي نوين در ايران پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

شكل گيري و فرايند اقتدار امپراطوري هخامنشي در جهان باستان، پديده اي بود كه جنبه هاي زيادي از تاريخ سياسي، اجتماعي و علمي دنياي قديم را تحت تاثير قرار داد. در جنبه سياسي منجر به تشكيل حكومتي فراگير و مقتدر شد كه پهنه وسيعي از شرق را زير پرچم واحدي گرد آورد و با تامين امنيت نسبي، زمينه هاي تعامل موثر بين فرهنگ هاي مختلف را فراهم آورد.
اما وجود چنين تمركزي در قدرت، با فعاليت آزاد گروه هاي مذهبي به جاي مانده از گذشته، از جمله مغان زرتشتي كه بزرگان دربار ماد بودند، در تعارض قرار گرفت و بروز دشمني ويژه پادشاهان هخامنشي با آنان باعث گشت تا عرصه فعاليت آنها محدود گردد.
اين نوشتار بر اين است كه توضيح دهد اولا مغان و پيشوايان مذهبي، وارثان چه جنبه هايي از فرهنگ و علوم ايران باستان بوده و ثانيا ايجاد محدوديت براي آنها چگونه باعث انتقال دانش طبي ايرانيان قديم به دنياي غرب و يونان شد.

 نسخه قابل چاپ