مقالات تاریخ پزشکی

کثرت، وسعت و تنوع منابع پزشکي نياکان از يک طرف و تخصص گرايي انسان از طرف ديگر اينگونه ايجاب مي کند که هريک از پژوهشگران و گروه هاي تخصصي با سرعت و دقت بالايي در راستاي اهداف تعريف شده خود تلاش کنند و حتي به رقابت بپردازند و در چنين شرايطي فرد يا گروهي موفق خواهد بود که با سرعت و دقت بيشتري راه صحيح را به درستي بپيمايد. مثلا کسي که مي خواهد با ديد تخصصي بهداشت محيط، در زمينه ديدگاه هاي پزشکي نياکان در قانون ابن سينا تحقيق نمايد با عنايت به پراکندگي مطالب ذيربط در دايره المعارف مورد اشاره بايد يک دوره کامل اين کتاب چندهزار صفحه اي را از آغاز تا پايان با دقت، مطالعه نموده و نکته برداري کند که با توجه به جامع نگر بودن اين کتاب و اينکه مجموعه اي از دانش بشر در آغاز هزاره دوم ميلادي در زمينه آناتومي، فيزيولوژي، ايمونولوژي، روانپزشکي، پيشگيري، تشخيص ... و درمان را يکجا در خود جاي داده است مطالعه کامل آن خارج از حوصله يک نفر با تخصص خاصي نظير بهداشت محيط، بهداشت عمومي، پزشکي اجتماعي، بيماريهاي عفوني ... يا جراحي است و حال آنکه اگر همين گنجينه باعظمت را به حافظه رايانه بسپاريم و بانک اطلاعات الکترونيکي تهيه کنيم که با قابليت جستجوي سريع و دقيق در اختيار پژوهشگران مختلف قرار گيرد بدون شک نظر همگي تامين خواهد شد و هريک از محققين، موفق به پيدا کردن گم شده خود خواهند گرديد و تشکيل بانک اطلاعاتي بسترهاي پژوهشي پزشکي نياکان و از جمله کتاب رايانه اي قانون در طب ابن سينا به سه زبان فارسي، انگليسي و عربي، قدمي است در راه تامين اين نياز و توليد اين ابزار.
اهداف:
1ـ تشکيل ابزار پژوهشي سريع و دقيق به منظور پژوهش در متون پزشکي نياکان و از جمله قانون ابن سينا
2ـ ساماندهي و همگن سازي عناوين و زيرعنوانهاي نسخه هاي فارسي، عربي و انگليسي قانون در طب
3ـ کدگذاري کليه عناوين و زيرعنوانهاي قانون در طب ابن سينا و تشکيل نسخه سه زبانه قانون در طب
4ـ درج واژه هاي انگليسي و لاتين مفردات پزشکي در کنار عناوين فارسي و عربي آنها در نسخه مورد اشاره
5ـ مقايسه، مقابله و همگن سازي محتواي نسخ مختلف قانون و تشکيل نسخه اي واحد
6ـ انتشار آزاد و غيرانتفاعي ابزار پژوهشي مورد اشاره از طريق شبکه جهاني اينترنت و لوح فشرده (DVD)
روش اجرا: تايپ اوليه، تصويربرداري و ساماندهي معتبرترين نسخه هاي فارسي، عربي و انگليسي قانون در طب، واژه نامه قاموس قانون، واژه نامه ابنيه و ... مقابله عناوين و زيرعنوانهاي نسخه هاي عربي و انگليسي با يکديگر و با نسخه فارسي، انتخاب کد مشترک و عنوان واحد براي هر سه نسخه، درج عناوين انگليسي و لاتين مفردات پزشکي در عناوين فارسي و عربي و درج شماره صفحات نسخه هاي عربي تهران و بيروت در عناوين فارسي و تشکيل نسخه عربي نوين و نهايتا تعريف ابزار جستجوي سريع در متون مورد اشاره.
نتايج:
1ـ توليد بانک اطلاعات الکترونيک بسترهاي پژوهشي پزشکي نياکان و تعبيه بخشي از آن در سايت اينترنتي وزارت بهداشت در آدرس:
http://www.elib.hbi.ir/persian/LIBRARY.htm
2ـ درج کامل بانکهاي اطلاعاتي توليد شده و واژه نامه هاي مربوطه در لوح فشرده.

 نسخه قابل چاپ

از آن جا که در طب نوين، درمان بيماري هاي مفاصل عمدتا از نوع نگهدارنده است، برآن شديم تا در اين مطالعه بيماري هاي مفاصل را از ديدگاه طب سنتي ايران مورد بررسي قرار دهيم، تا شايد بتوانيم راهکار متفاوتي براي پيشگيري و درمان اين اختلال ارايه نماييم.
روش کار، از نوع کتابخانه اي و به شيوه مروري با بهره گيري از منابع طب سنتي ايران و جهان اسلام در قرون مختلف مي باشد. بيماريهاي مفاصل در طب سنتي ايران تحت عنوان «اوجاع مفاصل» نام برده شده است که تقسيم بندي هاي متعددي از انواع آن شرح شده است و با توجه به عوامل مستعد کننده و علل بروز هر يک از آنها روش هاي پيشگيري و درمان اختصاصي براي هر يک ارايه شده است. با توجه به علل بيماري هاي مفصلي و عوامل مستعدکننده بروز آن از ديدگاه طب سنتي ايران به نظر مي رسد با رعايت اصول شش گانه زندگي (سته ضروريه) بتوانيم تا حدود زيادي از بروز بيماري هاي مفاصل جلوگيري کرده و در صورت ايجاد بيماري نيز با روش هاي آسان تر، کم عارضه تر و ارزان تر اقدام به درمان کنيم.

 نسخه قابل چاپ

دوران سالمندي يک پديده طبيعي مي باشد که در آن فعاليت هاي بدني، روحي و رواني فرد کاهش پيدا کرده و اين تغييرات فيزيولوژيک در افراد مختلف يکسان بوده، اما سرعت انجام آن مي تواند متفاوت باشد. تغييرات بدني اين دوران شامل کاهش و ضعف قدرت بدني، اندام ها، نسوج، کاهش کارايي دستگاه گوارش، کاهش هضم و جذب غذا و ... و نيز اختلال و فقدان تعادل رواني، افسردگي، نااميدي و احساس بيهودگي و نظاير آن مي باشند. بي توجهي و عدم رسيدگي به جسم و روان در اين دوران موجب تسريع در پيري زودرس و نهايتا منجر به مرگ زودرس مي شود. سالمندي و توجه به بهداشت جسمي و روحي و رواني ايشان از زمان هاي گذشته، به ويژه در طب سنتي و طب اسلامي مورد توجه دانشمندان اين حوزه بوده و هر کدام برنامه هاي علمي مفصلي براي اين دوران تبيين و توصيه نموده اند، از جمله اين دانشمندان، رازي، ابن سينا و جرجاني مي باشد که در کتب طبي خويش بخش هاي ويژه اي براي طب سالمندان خصوصا بهداشت، ورزش و تحرک سالمندان ملحوظ نموده و دستوراتي را ابراز نموده اند. در اين مقاله با استفاده از روش مطالعه تاريخي و مروري منابع طبي قديمي و مقالات تهيه شده در اين خصوص، سعي مي شود ديدگاه هر کدام از اين بزرگان را در زمينه دوران سالمندي که در قرون گذشته با استفاده از علم بليغ و تجربه وزين و ناشي از تلاش طاقت فرساي خويش به آن دست يافتند، تبيين نماييم.

 نسخه قابل چاپ

مقدمه: بهتر است پيش از هر چيز، بحث را با اين عبارت «دليسي اوليري» آغاز کنيم که ميگويد: «ميان تمدن و بيماري واگير، شباهت گونه اي وجود دارد. هر دو در نتيجه مجاورت و آميزش از مردمي به مردم ديگر انتقال پيدا ميکند، و هر جا که يکي از اين دو ظاهر ميشود، نخستين فکر و سوالي که به خاطر ميرسد، آن است که: راه سرايت از کجاست؟...». عموما يونان را بنيانگذار علم در جهان ميدانند، ولي قرنها قبل از آنکه يونان تمدني داشته باشد، در بين النهرين و در سرزميني که اکنون آن را ايران مينامند، علوم مختلف از جمله پزشکي رواج داشته است. تمدني که امروزه به دستياري اروپاييان در جهان نمود دارد، تمدني است که يونانيان قديم بنا نهادند، يونانيان نيز مباني اين تمدن را از ملل باستاني مشرق زمين يعني مصر، سوريه، کلده و هند اخذ نموده اند.
سابقه و هدف: براي آشنايي با مشکلات اپتيکي چشم، لازم است پژوهش گسترده اي در طول تاريخ صورت گيرد که ايراني ها در دوره هاي مختلف تاريخ با مشکلات اپتيکي چشم از جمله انحرافات بينايي، پيرچشمي، دوربيني و نزديک بيني آشنا و با استفاده از امکاناتي همچون عدسي و عينک براي رفع آن اقدام نموده اند. واژه عينک با حضور خود در ادبيات ايران توانسته تحولات و ابداعاتي که براي رفع مشکلات اپتيکي چشمي صورت گرفته را با کمک ادبيات براي هميشه تاريخ حفظ و آنرا از گزند فراموشي مصون نگه داشته و راه هاي تاسيس موزه اپتيک و علوم بينايي را هموار نمايد.
يافته ها: اراده خداوندي بر اين بوده که بشر در نور و روشنايي قادر به ديدن باشد و به همين دليل هميشه تلاش نموده که خود را از تاريکي نجات دهد، خصوصا اگر اين تاريکي در ارتباط با بينايي او بوده باشد. با اتکاي به اين مهم مي توان گفت در مواجه با تاري ديد، تئوري هايي را ارايه و ابداعاتي را بکار گرفته که او را از تاريکي بينايي نجات داده که از جمله مي توان به ياقوت سرخ اشاره کرد که از آن بعنوان ذره بين سود جسته است.
نتيجه: با توجه به وجود عينک استخواني از هزاره چهارم و سوم قبل از ميلاد و چشم مصنوعي در چشم بانويي در شهر سوخته و استفاده از گياه گل عينک براي رفع مشکلات بينايي مي توان نتيجه گرفت که در دوران پيش از تاريخ جهت رفع مشکلات بينايي و زيبايي ظاهر چشم از عينک و چشم مصنوعي سود جسته و در طول تاريخ نيز با استفاده از ذره بين و دارو به خوبي توانسته اين مشکلات را رفع نمايد. بنابراين مي توان نتيجه گرفت تمامي اين تحولات صورت گرفته بر اساس تئوري هاي بينايي بوده که بشر براي رفع مشکلات اپتيکي چشم نخست آنها را ارايه نموده و سپس در پي تحقق اهداف، توانسته بصورت کاربردي آنها را مورد استفاده قرار دهد.

 نسخه قابل چاپ

از ديدگاه بوعلي سينا و ساير حکماي طب سنتي ايران رويا به عنوان يکي از علايم تشخيصي مطرح مي باشد به طوري که برخي از خواب ها از نظر پزشکي داراي اهميت بوده و در تشخيص مزاج يا بيماري کمک کننده اند. محتويات و جزييات روياي فرد مي تواند گوياي وضعيت خاص جسمي و رواني وي باشد. در سوء مزاج ها و غلبه اخلاط، هر فرد متناسب با خلطي که در بدنش افزايش يافته خواب هايي با رنگ و محتواي متناسب با آن خلط مي بيند. به عنوان نمونه در غلبه صفرا، فرد خواب هايي با مضمون آتش و رنگ زرد، در غلبه خون خواب هايي در ارتباط با خون و خونريزي و به رنگ سرخ، در غلبه بلغم خواب هايي با محتواي آب و به رنگ سفيد و در غلبه سودا خواب هايي با مضمون ترس و وحشت همراه تاريکي و به رنگ سياه مشاهده مي کند. آگاهي از محتواي خواب اشخاص با در نظر گرفتن ساير علايم آنها مي تواند در تشخيص افتراقي بيماري ها کمک کننده باشد. همچنين تغيير محتواي خواب در طي درمان نيز مي تواند گوياي تغيير وضعيت جسمي و رواني فرد بوده و پزشک را در جهت درمان درست راهنمايي نمايد و در مجموع ابن سينا و ساير پيش کسوتان پزشکي نياکان به منظور تشخيص باليني وضعيت سلامت و بيماري، علاوه بر علايم و نشانه ها از وضعيت روياها نيز استفاده مي کرده اند.
روش کار در اين مطالعه کتابخانه اي بوده و از کتاب قانون بوعلي سينا و شروح آن و ساير منابع طب سنتي ايران مربوط به قرون مختلف استفاده شده است.

 نسخه قابل چاپ

زمينه: در کليه دانشکده هاي پزشکي جهان، مبحث فتق هاي شکمي يکي از مهم ترين بخش هاي کتابهاي کالبد شناسي و جراحي است، زيرا هر ساله چند صد هزار نفر در معرض اين نوع جراحي قرار مي گيرند و جراحي فتق هاي جدار قدامي شکم جزو عمل هاي روتين بيمارستانهاي عمومي محسوب مي شود، معالجه کامل اين بيماران وابسته به شناخت کامل مباني تشريحي و مهارت هاي جراحي است. ابن سينا در کتاب مشهور قانون، در اين زمينه مباحث گسترده اي را به رشته تحرير در آورده است، لذا هدف اصلي اين مقاله بررسي ديدگاه ابن سينا در موضوع فتق هاي جدار قدامي شکم و مقايسه آن با منابع پزشکي جديد است.
روش و ابزار: طي يک بررسي کتابخانه اي مطالب مربوط به مبحث فتق هاي ناحيه جدار قدامي شکم از نسخه هاي عربي معتبر کتاب قانون و نسخه هاي الکترونيک موجود در سايت اينترنتي معاونت تحقيقات و فن آوري وزارت بهداشت را انتخاب نموده و مباني کالبد شناسي، جراحي، آسيب شناسي، نشانه شناسي مندرج در اين منابع را با منابع پزشکي عصر جديد، مقايسه و مورد بحث قرار داده ايم.
يافته ها: نتايج اين مطالعه نشان مي دهد که در کتاب قانون اصول تشريحي، جراحي، آسيب شناسي، نشانه شناسي، داروشناسي فتق، به صورت موشکافانه مورد برسي قرار گرفته و در آن کتاب، لايه هاي پوشاننده شکم، عضلات شکم، صفاق جداري و احشايي و رابطه صفاق با غلاف پوششي کيسه بيضه، چادر بزرگ، مجراي مغبني و سوراخ عمقي آن، انواع فتق نافي و مغبي، آب آوردن کيسه بيضه، تشخيص افتراقي انواع فتق و روشهاي درماني آنها مورد بحث و برسي قرار گرفته است.
بحث و نتيجه گيري: مقايسه يافته هاي حاصل از اين مطالعه با نتايج پژوهش هاي عصر حاضر نشان مي دهد که ابن سينا در مورد فتق هاي جدار قدامي شکم، همانند کالبد شناسان و جراحان عصر حاضر به اصول و مباني تشريحي فتق مانند: پوشش شکم، عضلات و صفاق و غشا ها و پرده هاي (فاسياها) جدار قدامي شکم توجه کامل داشته و در کتاب قانون براي اولين بار به سوراخ هاي عمقي مجراي مغبني اشاره نموده و آنرا ثقبان ضيقان (دو سوراخ تنگ) ناميده است و در مورد ارتباط چادر بزرگ با فتق نافي، و انواع فتق هاي مغبي، فتق نافي و فتق کيسه بيضه و رابطه آب آوردن کيسه بيضه ها با غلاف پوششي آن ها و نيز رابطه پوشش غلافي با صفاق شکمي، آن چنان بحث نموده است که حتي بعد از گذشت بيش از يک هزار سال اصول تشريحي و جراحي آن با منابع معتبر پزشکي عصر حاضر انطباق دارد است.

 نسخه قابل چاپ

سابقه و هدف: طبق نتيجه يکي از مطالعات انجام شده در کشور، عصاره هاي آبي و الکلي بذر گياه Trachyspermum copticum (L.) Link (زنيان) که بومي ايران، مصر، افغانستان و هندوستان مي باشد، بر سلول هاي سرطان تخمدان انساني، اثرات سايتوتوکسيک دارند. هدف اين مطالعه، بررسي اثرات غلظتهاي غيرکشنده عصاره هاي آبي و الکلي، و اسانس بذر گياه فوق بر ترشح فاکتور دگرگوني رشد- بتا- دو (transforming growth factor-beta2) از سلول هاي سرطان تخمدان انساني A2780 نوع حساس و مقاوم به درمان با داروي سيس پلاتين بود.
روش بررسي: دو نوع سلول سرطان تخمدان انساني (A2780) حساس و مقاوم به درمان با داروي سيس پلاتين، تحت تاثير غلظتهاي مختلف از عصاره هاي آبي و الکلي بذر گياه زنيان (از 50 الي 7000 ميکروگرم بر ميلي ليتر)، قرار داده شدند. سپس، با استفاده از روش MTT و محاسبه درصد کشندگي عصاره ها، تنها غلظتهايي از عصاره ها انتخاب شدند که طي 24 ساعت انکوباسيون، فاقد اثر سايتوتوکسيک بر سلول ها بودند. براي مجاورت عصاره آبي با سلول هاي حساس، غلظتهاي 50، 100، 200 و 1000، و براي مجاورت با سلول هاي مقاوم، غلظتهاي 50، 100، 200 و 2000 ميکروگرم بر ميلي ليتر انتخاب شدند. براي مجاورت عصاره الکلي با سلول هاي حساس و مقاوم، غلظتهاي 50، 100 و 200، ميکروگرم بر ميلي ليتر انتخاب شدند. به علت سايتوتوکسيک بودن اسانس حتي با غلظتهاي بسيار اندک، اين ماده از مطالعه حذف شد. سوپرناتانت محيطهاي کشت، با تکنيک الايزا از نظر غلظت TGF-beta2 مورد سنجش قرار گرفت. نتايج، با تست آزمون مقايسه ميانگين ها آناليز شدند. مقدار p کمتر از 0.05، معني دار تلقي شد.
يافته ها: تيمار سلول هاي حساس، با غلظت 200 ميکروگرم بر ميلي ليتر و همچنين تيمار سلول هاي مقاوم، با غلظتهاي 50 و 2000 ميکروگرم بر ميلي ليتر از عصاره آبي، با غلظتهاي TGF-beta2 بسيار کمتري در سوپرناتانت نسبت به ساير غلظتها همراه بود (P<0.001). ولي در اثر تيمار سلول ها با غلظتهاي مختلفي از عصاره الکلي، اختلاف معني داري در غلظت TGF-beta2 در بين سوپرناتانت ها ملاحظه نشد.
نتيجه گيري: تيمار سلول هاي سرطان تخمدان انساني (A2780، از نوع حساس و مقاوم به سيس پلاتين) با غلظتهاي خاصي از عصاره آبي، با غلظت هاي بمراتب کمتري از TGF-beta2 در سوپرناتانت محيط کشت همراه بود. با توجه به نقش مهم TGF-beta2 در رشد و متاستاز سلول هاي سرطاني، مطالعات تکميلي بررسي کننده ترکيب شيميايي عصاره آبي و سازوکار کمتربودن سطح TGF-beta2 در سوپرناتانت، به روشن شدن نوع ارتباط عصاره آبي بذر گياه زنيان با TGF-beta2 و اثرات احتمالي آن در کنترل رشد و متاستاز سلول هاي سرطاني تخمدان کمک خواهند کرد.

 نسخه قابل چاپ

مقدمه: استفاده از برگ سنا (Cassia Angustifolia) به عنوان يک داروي مسهل در بسياري از منابع مربوط به گياهان دارويي ذکر گرديده است. محل رويش اين گياه نواحي گرم جنوب ايران است. سنا داراي اثرات مسهلي و ملين مي باشد و استفاده از آن در درمان يبوست و به منظور تخليه روده قبل از اعمال جراحي در اغلب کتب طب سنتي توصيه شده است. اين مطالعه کارايي، عوارض جانبي و حد تحمل بيماران در دو رژيم آمادگي روده اي با استفاده از روغن کرچک و عصاره استاندارد شده گياه سنا را در بيماران سرپايي مراجعه کننده جهت آزمون اوروگرافي ترشحي (I.V.U) بررسي نموده است.
مواد و روشها: 114 بيمار سرپايي مراجعه کننده جهت آزمون اوروگرافي ترشحي به دو گروه تقسيم شده و رژيم آمادگي روده اي را با استفاده از 60 ميلي ليتر روغن کرچک يا 60 ميلي ليتر عصاره استاندارد شده گياه سنا دريافت نمودند (عصاره استاندارد شده گياه سنا توسط يک شرکت توليد داروهاي گياهي فرموله گرديد). خصوصيات دموگرافيک از قبيل سن، جنس و سابقه آمادگي روده اي در دو گروه ثبت گرديد. پس از مراجعه بيماران و انجام آزمون اوروگرافي ترشحي، امتياز آمادگي روده اي بيماران توسط دو متخصص راديولوژي که از نحوه آمادگي روده اي بيماران مطلع نبودند تعيين شد. عوارض جانبي، حد تحمل و مقبوليت دو رژيم آمادگي روده اي با استفاده از پرسشنامه اي که در اختيار بيماران قرار مي گرفت بررسي گرديد. همچنين فرم رضايت آگاهانه از بيماران اخذ شد.
نتايج: توزيع فراواني، سني و جنسي بيماران در دو گروه مطابقت مناسبي با يکديگر داشته و تفاوت معني دار آماري در اين ميان مشاهده نمي شود. امتياز آمادگي روده اي روغن کرچک و عصاره استاندارد شده گياه سنا به ترتيب 3.97±0.971 و 4.87±0.917 مي باشد اين نتايج بيانگر آمادگي روده اي مناسب رژيم آمادگي با استفاده از عصاره استاندارد شده گياه سنا است. عوارض جانبي (از قبيل تهوع، استفراغ، احساس تشنگي، احساس سيري، احساس ضعف و بي خوابي) در رژيم آمادگي روده اي با عصاره سنا در مقايسه با رژيم آمادگي روده اي روغن کرچک پايين تر است. مقبوليت رژيم آمادگي روده اي با عصاره استاندارد شده گياه سنا نيز بالاتر از رژيم آمادگي روده اي ديگر است.
بحث: رژيم آمادگي روده اي با استفاده از عصاره استاندارد شده گياه سنا در ايجاد پاک شدگي روده اي به نحو بارزي موثرتر از روغن کرچک عمل نموده و توسط بيماران بخوبي تحمل مي شود. ميزان و شدت عوارض جانبي در رژيم آمادگي روده اي با روغن کرچک به مراتب بالاتر از عصاره سنا است.

 نسخه قابل چاپ

تمدن اسلامي - ايراني، نه تنها ارثيه يونان را از انهدام و فراموشي نجات داد و آن را اسلوب و نظم بخشيد و به اروپا داد، بلکه پايه گذار بسياري از علوم گرديد که البته آن نيز مديون ترجمه هايي بود که توسط دانشمنداني چون حنين بن اسحق و ابن ماسويه و ديگران انجام شد. يکي از شاخه هاي اين علوم، فرايند بينايي است که افتخار بسط و توجيه علمي و سپس تکامل آن از آن دانشمندان دوره اسلامي، بالاخص ابن هيثم است. دانش بينايي و چشم پزشکي در ميان روميان و يونانيان چندان پيشرفته نبود. دانشمندان دوره اسلامي آن چه را که اين دو ملت در اين زمينه مي دانستند، گرفتند و به صورتي محدود، ولي موفقيت آميز تکميل کردند. همچنين يکي ديگر از مباحث مطرح در آثار دوره اسلامي محوريت دوربيني و نزديک بيني است که به زعم ايشان، عاملي به نام «روح باصره» توسط مجراي تو خالي (عصب مجوف) خلف چشم به دماغ (مغز) رسيده و از آنجا دوباره به چشم بازمي گشت. چهار عامل اصلي بود که سبب دوربيني و نزديک بيني مي شد: غلظت بيش از حد روح باصره، لطافت و صافي بيش از حد آن، کم شدن و سپس زياد شدن آن... در اين مقاله سعي شده تا با نگاهي به پيدايش فرايند بينايي و طرح آن به صورت ابتدايي در آثار اطباي يوناني و سير تکامل آن در آثار دوره اسلامي، به ارزش کار دانشمنداني چون ابن هيثم پرداخته شود. همچنين عامل بينايي در دوربيني و نزديک بيني نيز از جمله مباحثي است که به طور علمي اول بار در آثار دوره اسلامي مطرح و دنبال شده است.

 نسخه قابل چاپ

پيشينه بيماري سل به عنوان يک بيماري مرگبار در جهان، به دوره باستان برمي گردد. در تمدن هاي کهن، سل يک ناخوشي شناخته شده بوده است. نمونه آن، قانون حمورابي مربوط به تمدن ميان رودان (بين النهرين) است، که به بيش از دو هزار پيش از ميلاد بازمي گردد. در گذشته، پزشکان نامي مانند بقراط، جالينوس، رازي، ابن سينا و اطباي هند، چين و مصر در نوشته هاي پزشکي خود، سيماي باليني سل را ترسيم کرده اند. با اين همه، عامل عفوني بيماري سل، تا دهه هاي پاياني سده نوزدهم ميلادي که «روبرت کخ»، باسيل سل را کشف کرد، همچنان ناشناخته مانده بود. در پي آن، تهيه واکسن ب.ث.ژ، ابداع آزمون تشخيصي مانتو و سپس پيدايش داروهاي ضد سل، سبب مهار بيشتر اين بيماري شده است، اما برخلاف اين پيشرفت ها، همانند بيماري آبله ريشه کن نشده و بيماري سل به ويژه، در کشورهاي در حال گسترش، هنوز ادامه يافته است. دو دشواري کنوني براي مهار آن، مقاومت باسيل سل به داروهاي رايج و بروز اين بيماري در مبتلايان به عفونت اچ. آي. وي (ويروس مولد ايدز) است. آنچه در اين نوشتار آمده، تاريخچه مختصر سل در جهان و ايران، با تاکيد بر رويدادهايي است که در مبارزه با آن، در سده هاي نوزدهم و بيستم ميلادي رخ داده است.

 نسخه قابل چاپ

در بين اقوام و مللي که در زمينه پزشکي و بهداشت و سلامت انسان ها به تکاپو پرداخته و در اين ميان به دستاوردهاي قابل ملاحظه اي دست يافتند، ساکنان اوليه فلات ايران نقش بارز داشته و از ملل پيشرو محسوب مي گردند، به گونه اي که اين ساکنان فلات ايران، مردماني بودند که آنها را بايد نخستين جراحان دنياي قديم و نخستين پزشکاني به شمار آورد که به سلامت انسان ها انديشيده و براي تامين سلامت افراد کوشيدند. آرياييان فلات ايران نيز با توجه به اينکه از مذهب و مرامي برخوردار بودند که پليدي و آلودگي را اهريمني و پاکيزگي و سلامت را اهورايي مي پنداشتند براي مقابله با نيروهاي اهريمني و قرار گرفتن در رديف پيروان اهورا دست به طبابت و معالجه بيماران برده و از نخستين ملت هايي بودند که در زمينه پزشکي و دستيابي به درمان بيماري ها و علاج دردها به تکاپو پرداخته و با گذر ايام بر دانش و آگاهي خود در اين زمينه افزودند و با فراورده هاي خود در زمينه علوم پزشکي و همچنين از طريق تعاملات با اطباي برخي ممالک آن روزگار، دستاوردها و ابداعات نويني به جهان آن روز عرضه نمودند؛ به طوري که نخستين مراکز درماني و آموزشي در ايران تاسيس گرديد و بزرگ ترين پزشکاني که در جهان اسلام، پس از پايان يافتن دنياي باستان، ظهور يافته و سبب رونق علوم پزشکي گشتند، از ايرانيان بودند.

 نسخه قابل چاپ

بررسي جايگاه دانش پزشکي در طبقه بندي علوم اسلامي نشان دهنده ارزش والاي اين دانش در ديدگاه نظريه پردازان و انديشمندان اسلامي مي باشد؛ چنان چه نگاهي به روند تاريخي آن در پيش از اسلام بيندازيم، خواهيم ديد که همواره همه ملت ها با هر فرهنگ و تمدن، توجهي ويژه به اين دانش داشته اند و جايگاهي ويژه در رده بندي علوم به آن اختصاص داده اند. هدف بنيادين اين نوشتار واکاوي فرهنگ نامه هاي تدوين شده در دوران شکوفايي تمدن و فرهنگ اسلامي تا پايان سده پنجم هجري است که بيش از شش دانشنامه را دربر مي گيرد. در ضمن نويسنده نيم نگاهي به روند دايره المعارف نويسي در گذر تاريخ داشته است.

 نسخه قابل چاپ

اسماعيل جرجاني يکي از تاثيرگذارترين پزشکان و آناتوميست هاي ايراني قرن دوازدهم ميلادي است که بخش عمده دست نوشته هايش را در اواخر عمر پس از 70 سالگي به رشته تحرير درآورده است. کتاب جامع مرجع پزشکي جرجاني، با عنوان ذخيره خوارزمشاهي در حدود سال 1112 م. نگارش يافته و قديمي ترين دائره المعارف پزشکي نوشته شده به زبان فارسي به شمار مي آيد. اين کتاب يکي از کتاب هاي مرجع دانشجويان رشته پزشکي آن دوران بوده است. در اين مقاله، شرح حال جرجاني به رشته تحرير درآمده و تفاسير و تعابيري از توصيفات مشروح وي در خصوص اعصاب مغزي مربوط به حدود يک هزاره قبل ارايه گرديده است. دانشوران ايران باستان و دوران اسلامي از پيشگامان علوم مربوط به اعصاب مغزي به شمار مي آيند. برخي از اين توصيفات چنان روشن و رسا توسط جرجاني ارايه شده اند که سال هاي متمادي فراروي دانشمندان و محققين اروپايي در دوره پس از رنسانس قرار داشته اند.

 نسخه قابل چاپ

مردمان دوران باستان براي ايجاد بيهوشي از عوامل مختلفي استفاده مي نمودند که در دانش پزشکي ايران باستان استفاده از الکل (شراب) به تنهايي و يا همراه بنگ و همچنين داروهاي گياهي ديگر جهت ايجاد خواب آلودگي، رخوت، کرخي و بيهوشي مورد توجه بوده است. در متون پزشکي کهن ايران، نشانه هاي بسياري در مورد آشنايي پزشکان و علماي اين ديار با داروي بيهوشي، اجزاي دارو و نحوه استفاده از آن به چشم مي خورد و دامنه شهرت داروي بيهوشي و آشنايي با آن به عرصه بيان و گفتار اديبان و شعراي اين مرز و بوم هم کشيده شده است. در متون ادبي ايران باستان و همچنين ايران پس از اسلام در اعمال پادشاهان، پهلوانان، عياران و شاهدان استفاده از داروي بيهوشي و يا به تعبير موجود در متون «بيهوش دارو» به چشم مي خورد و به نظر مي رسد سابقه آشنايي ايرانيان با خاصيت بيهوش کنندگي بنگ به گذشته هاي قبل از زرتشت و تدوين اوستا و ضمايم آن مانند «ارتاي ويراف نامک»، نيز مي رسيده است؛ زيرا در احوالات داريوش هخامنشي اشاراتي به «بيهوش دارو» شده است؛ البته در اساطير مربوط به سلسله پيشداديان و کياني نيز از «بيهوش دارو» سخن به ميان آمده است کما اينکه مضامين مشابهي در متون پزشکي، اساطير و متون ادبي ساير ملل شرق مانند هندوستان، اعراب، چين و جنوب شرقي آسيا نيز در اين زمينه وجود دارد.

 نسخه قابل چاپ

ابو زيد حنين بن اسحاق (194-260 ق.) از مترجمان معروف و چيره دست دوره اسلامي بود که به زبان هاي سرياني، يوناني و عربي تسلط داشت. او کتاب هايي چند در زمينه دانش طب به زبان عربي ترجمه و تاليف کرد. کتاب «المسايل في الطب» از جمله آثار اين انديشمند است. اين اثر، پيش در آمد علم طب است و در آن، کليات و جزئياتي را طرح کرده که در واقع، از اصول و بنيان هاي آغازين طب به شمار مي رود.
به سبب اهميت و توجه پزشکان به کتاب «المسايل» حنين شروح و اختصارات چندي در سده هاي متعدد فراهم آمده است.
از مهم ترين اختصارات کتاب «المسايل» از آن سعيد بن عبدالعزيز بن عبداله بن محمد بن ابراهيم بن عبدالمومن بن طيفور بن دوست، ابو سهل نيلي است. از اختصار ابوسهل نيلي چندين نسخه خطي شناخته شده است.
ابوسهل پس از بيان مقدمه اي مختصر به معرفي کتاب در سه فصل مي پردازد:
فصل اول: در تعريف مسايل مربوط به طبيعت.
فصل دوم: در قوانيني که در پرتو آن ها قدرت داروها و کيفيت کاربرد آن ها مشخص مي شود.
فصل سوم: در شناخت نبض، تب و ورم ها.

 نسخه قابل چاپ