بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

در عنوان عمومي تمدن به نام «مدرنيته» مفاهيمي چون استقلال (راي)، آزادي و برابري، در حد فاصل بين دكارت تا كانت به عنوان عناصر اصلي مدرنيته يا تجدد تثبيت شده است. تجدد و تازگي اين مفاهيم نسبت به فرهنگ و تمدن غرب است؛ در فرهنگ اسلامي سابقه اين مفاهيم به حدود هزارسال پيش مي رسد. نمونه متفكران آزاد انديش در تمدن اسلامي، محمدبن زكرياي رازي است كه در اين مقاله سعي شده است عناصر به اصطلاح غربي ها تجدد، به عنوان «عقلانيت» در آراي او جستجو گردد.

 نسخه قابل چاپ

جان راجرز سرل در اين گفتار به چهار مساله عمده و بحث انگيز در فلسفه ذهن مي پردازد، اما نقد او بر هوش مصنوعي از همه آن ها مهم تر و محوري تر مي نمايد. سرل با توسل به طبيعت گرايي زيست شناختي مي كوشد دوگانه انگاري ذهن و بدن را حل نمايد. او كليه حالت هاي ذهني را معلول فرايندهاي زيست شناختي اعصاب در مغز مي داند. به نظر او، مغز به وجود آورنده ذهن و ذهن ويژگي سطح بالاتر مغز است. پديده هاي ذهني به اندازه پديده هاي زيست شناختي نظير رشد، گوارش و ترشح صفرا واقعي هستند و نمي توان آن ها را به چيزي ديگر نظير رفتار يا برنامه رايانه اي فروكاست. ميان سطح ذهني و سطح زيست شناختي اعصاب، سطح واسطه اي از محاسبه وجود ندارد. برنامه رايانه اي چيزي بيش از يك دستور زبان نيست، حال آنكه ذهن داراي معناست و دستور زبان ما را از معناشناسي بي نياز نمي كند.

 نسخه قابل چاپ

چالش بين علم و دين، از چند قرن پيش اسلوب جديد و شماي نويني يافته است. در اين نوشتار، پيشينه تاريخي يكي از نظرات مطرح شده در جهت سازگار نمودن علم و دين، يعني نظريه مكمل بررسي شده است. تاريخچه پيدايش اين نظريه در فيزيك نوين و علت ابداع آن نشان مي دهد كه اين نظريه، براي رفع مشكلي ديگر و در سامان ديگري نشو و نما يافته و هدف اصلي از نگارش اين مقاله نيز اثبات همين ادعاست. تعارض بين علم و دين، به شكل نوين آن، ابتدا در غرب و در فصل و فضايي ويژه روي داده؛ از همين رو، سير تاريخي موضوع، اشاره وار بر صدر نشسته است و به دليل آنكه نگرش هاي جديد به علم در تكوين آن نقش به سزايي داشته، به اين موضوع نيز در حد بضاعت پرداخته شده است. سپس با بيان تاريخچه پيدايش نظريه مكمل ثابت مي شود كه اين نظريه جدا از جايگاه واقعي خود در فيزيك نوين، براي حل چالش هاي موجود بين الهيات مسيحي و فرضيات مطرح در علوم جديد، به مثابه يكي از راه حل هاي مورد قبول شانيت ويژه اي يافته است. در پايان استفاده از اين نظريه براي رفع بعضي از تعارضات غيرواقعي و وارداتي به وجود آمده بين متفكران مسلمان و علوم جديد مورد نقد قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

سرمايه اصلي عرفان، دل و هدف اصلي عرفا، لقاي رب و فناي في اله است. در اين مقاله، ديدگاه معصومين عليهم السلام و برخي از عرفا در خصوص اين دو اصل مطرح شده و سپس به بررسي و نتيجه گيري نظرات مخالفان و موافقان عرفان پرداخته شده است. با توجه به نتايج به دست آمده، دريافتيم كه عرفان واقعي از متن دين برخاسته است و اوج معرفت ديني آن را ايجاب مي كند؛ ولي اين حقيقت، چون ساير حقايق دچار تحريف و انحراف هم شده است كه بايد بين آن ها تميز قايل شد.

 نسخه قابل چاپ

انديشه درباره علت العلل همه اشيا از نخستين روزهاي خلقت، ذهن بشر را به خود مشغول كرده است. تلاش بشر در جهت كشف علت اصلي پيدايش جهان موجب پيدايش علوم و فلسفه شد. نخستين انديشمندان يونان باستان، نظير طالس (Thales)، آناكسيمنس (Anaximens) و هراكليتوس (Heraclitus) علت اصلي پيدايش جهان را در عالم ماده به جستجو پرداختند و عناصري مانند آب، هوا و آتش را علت العلل موجودات اين عالم معرفي كردند.
افلاطون كه پس از اين فلاسفه ظهور كرد از نخستين متفكراني است كه اعتقاد داشت علت اصلي پيدايش اين جهان نمي تواند خود يكي از عناصر آن باشد بلكه بايد اين علت را در عالم ديگري جستجو كرد. او «دميورژ» (Demiurge) را كه به معني صانع و ناظم است، به عنوان علت فاعلي جهان معرفي كرد. از نظر افلاطون «دميورژ» اين جهان را از عدم خلق نكرده، بلكه او فقط آن را از بي نظمي و آشفتگي محض و به اصطلاح خود او «خوآ» (Chaos) نجات داد و بر اساس طرح و نقشه اي قبلي منظم كرده است. به همين خاطر مي توان گفت از نظر افلاطون مهم ترين صفت صانع (دميورژ)، ناظم بودن اوست. افزون بر اين صفت، افلاطون صفات ديگري مانند حكمت، علم، زيبايي و دوري از بخل و حسد را براي دميورژ اثبات مي كند و اين صفات تقريبا همان صفاتي است كه در اديان، به ويژه اديان آسماني براي خدا ثابت مي شوند. اين مقاله به بررسي نظر افلاطون درباره علت اصلي پيدايش جهان اختصاص دارد. اما از آنجا كه تفكر افلاطون درباره اين مساله به نوعي با انديشه هاي حكماي قبل از او ارتباط دارد، نگاهي اجمالي به برخي از مهم ترين نظريه هاي قبل از او به عنوان مقدمه ضروري به نظر مي رسد.

 نسخه قابل چاپ

فقه سياسي شيعه مانند هر دانش اسلامي ديگر مبتني بر مباني نظري خاصي است كه توجيه كننده گزاره ها و اعتبار دهنده استدلال ها و مبين شيوه هاي استنباط و نظريه پردازي آن به شمار مي آيد. در مقاله حاضر، با اعتقاد به ضرورت ارتقاي معرفت شناختي فقه سياسي از دانش احكام مربوط به زندگي سياسي به دانش سياسي اسلامي و به توضيح مباني كلامي فقه سياسي شيعه پرداخته شده است. نويسنده پس از ايضاح مفهومي كلام و فقه سياسي و تبيين رابطه اين دو، به تبيين «اصل ربوبيت الهي»، «اصل عصمت» و «اصل عدم تعارض عقل و وحي» به عنوان مهم ترين آموزه هاي كلامي شيعه و تاثير آن ها بر اثبات «حقانيت قرآن»، «حقانيت سنت و اجماع» و «حقانيت عقل» پرداخته است. او حجيت استدلال هاي فقهي و نظريه پردازي هاي فقيهانه در حوزه سياست را براساس منابع چهارگانه كتاب، سنت، اجماع و عقل توضيح مي دهد.

 نسخه قابل چاپ

باهمه صراحت آيات كلام اله مجيد در منفوريت جنگ و فساد در ارض و موضع توام با تسليم پيامبر خدا در طي سيزده سال پس از بعثت در مكه و تشريع دفاع در دوران بعد از هجرت، بسياري از فقها و مفسران و محدثان در گذشته، جنگ و درگيري با كفار اعم از كتابي و غيركتابي را واجب دانسته اند با اين تفاوت كه اهل كتاب مي توانند در صورت پرداخت جزيه و قبول حاكميت اسلام به شريعت خويش عمل نمايند، اما مشركان راهي جز پذيرش اسلام يا نابودي نداشته اند.
نويسنده اين مقاله همانند بسياري از محققان معاصر بر اين باور است كه موضع اسلام در برابر ديگر ملل، پس از هجرت به مدينه، تنها موضع دفاعي بوده و جز با كساني كه درصدد نابودي اسلام و مسلمانان بوده اند حق جنگ نداشته اند و لذا نه تنها اهل كتاب بلكه مشركان نيز در قلمرو خود آزاد بوده و در صورتي كه به شهروندي و تابعيت دولت اسلامي درآيند با پرداخت مالياتي ناچيز مي توانند از هر گونه حمايت انساني برخوردار باشند. براي روشن شدن اين حقيقت، نويسنده به بررسي آيات مورد استدلال طرفداران جهاد ابتدايي پرداخته و اثبات نموده است كه اين آيات بر مقصود آنان دلالت نداشته، بلكه برعكس همين آيات نيز گوياي موضع دفاع ابتدايي مسلمانان اوليه است و نظريه جهاد ابتدايي پديده قرن دوم اسلامي بوده و براي اولين بار توسط مفسراني مانند قتاده مطرح گرديده است.

 نسخه قابل چاپ

انديشه درباره علت العلل همه اشيا از نخستين روزهاي خلقت، ذهن بشر را به خود مشغول كرده است. تلاش بشر در جهت كشف علت اصلي پيدايش جهان موجب پيدايش علوم و فلسفه شد. نخستين انديشمندان يونان باستان، نظير طالس (Thales)، آناكسيمنس (Anaximens) و هراكليتوس (Heraclitus) علت اصلي پيدايش جهان را در عالم ماده به جستجو پرداختند و عناصري مانند آب، هوا و آتش را علت العلل موجودات اين عالم معرفي كردند.
افلاطون كه پس از اين فلاسفه ظهور كرد از نخستين متفكراني است كه اعتقاد داشت علت اصلي پيدايش اين جهان نمي تواند خود يكي از عناصر آن باشد بلكه بايد اين علت را در عالم ديگري جستجو كرد. او «دميورژ» (Demiurge) را كه به معني صانع و ناظم است، به عنوان علت فاعلي جهان معرفي كرد. از نظر افلاطون «دميورژ» اين جهان را از عدم خلق نكرده، بلكه او فقط آن را از بي نظمي و آشفتگي محض و به اصطلاح خود او «خوآ» (Chaos) نجات داد و بر اساس طرح و نقشه اي قبلي منظم كرده است. به همين خاطر مي توان گفت از نظر افلاطون مهم ترين صفت صانع (دميورژ)، ناظم بودن اوست. افزون بر اين صفت، افلاطون صفات ديگري مانند حكمت، علم، زيبايي و دوري از بخل و حسد را براي دميورژ اثبات مي كند و اين صفات تقريبا همان صفاتي است كه در اديان، به ويژه اديان آسماني براي خدا ثابت مي شوند. اين مقاله به بررسي نظر افلاطون درباره علت اصلي پيدايش جهان اختصاص دارد. اما از آنجا كه تفكر افلاطون درباره اين مساله به نوعي با انديشه هاي حكماي قبل از او ارتباط دارد، نگاهي اجمالي به برخي از مهم ترين نظريه هاي قبل از او به عنوان مقدمه ضروري به نظر مي رسد.

 نسخه قابل چاپ

يكي از اركان اساسي اديان الهي دعوت به ايمان نسبت به عوالم فراسوي ماده و عوالم غيبي است و تا اين ركن اساسي تحقق نپذيرد، ايمان به دين و تعاليم آن ميسر نمي باشد. بر اين اساس، بررسي عوالم غيبي و اثبات آن ها از نظر عقل و برهان و نيز آيات و روايات و ساير كتب آسماني در خور دقت و تامل است.
آنچه در اين نوشتار پرداخته شده، بررسي خصوصيات و ويژگي هاي عالم برزخ و حقايقي پيرامون اين منزل هستي و اثبات آن از ديدگاه قرآن و عترت و روايات است؛‌ در ضمن نگاهي خواهيم داشت به آنچه در ساير اديان آسماني نسبت به اين موضوع آمده است.

 نسخه قابل چاپ

يكي از اركان اساسي اديان الهي دعوت به ايمان نسبت به عوالم فراسوي ماده و عوالم غيبي است و تا اين ركن اساسي تحقق نپذيرد، ايمان به دين و تعاليم آن ميسر نمي باشد. بر اين اساس، بررسي عوالم غيبي و اثبات آن ها از نظر عقل و برهان و نيز آيات و روايات و ساير كتب آسماني در خور دقت و تامل است.
آنچه در اين نوشتار پرداخته شده، بررسي خصوصيات و ويژگي هاي عالم برزخ و حقايقي پيرامون اين منزل هستي و اثبات آن از ديدگاه قرآن و عترت و روايات است؛‌ در ضمن نگاهي خواهيم داشت به آنچه در ساير اديان آسماني نسبت به اين موضوع آمده است.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

ما در اين نوشتار برآنيم كه پس از تعيين جايگاه اخلاق (يا دستورات اخلاقي) در تعاليم ديني و تعريف اخلاق عرفاني به مقايسه افكار دو متفكر بزرگ، يكي در عالم اسلام و ديگري در عالم مسيحيت، يعني غزالي و توماس آكمپيس، بپردازيم. به منظور استخراج آرا ايشان در اين باب، به دو كتاب كيمياي سعادت و تشبه به مسيح مراجعه كرديم و در چهار قلمرو غايت حيات اخلاقي، فضايل و رذايل، شيوه هاي عملي كسب فضايل و دوري از رذايل و سهم سعي انسان و لطف الهي در نيل به غايت حيات اخلاقي به مقايسه آرا آنان با هم پرداختيم و موارد اختلاف و اشتراك نظام هاي اخلاقي اين دو متفكر را روشن كرديم.

 نسخه قابل چاپ

تامل و انديشه در باب خدا، يکي از مهمترين و اساسي ‌ترين محورهاي معرفت انسان است و در طول تاريخ فلسفه و کلام، متفکران بسياري به بحث و بررسي در اين باب همت گمارده اند. از ميان مباحث خداشناسي، براهين اثبات وجود خدا از اهميت ويژه ‌اي برخوردار است و اساس سخن گفتن از خدا را تشکيل مي ‌دهد. هر يک از الهيدانان بر اساس مباني و نظام فکري خود به شيوه ‌اي مي ‌کوشند براهيني متقن، بر اثبات وجود خدا اقامه کنند. از جمله اين متفکران مي ‌توان به ملاصدرا، بنيانگذار حکمت متعاليه و توماس آکوئيناس، فيلسوف برجسته قرون وسطي اشاره نمود. هر چند ملاصدرا و توماس وجود خدا را فطري مي ‌دانند، باز هم به اقامه برهان بر وجود خدا مي‌ پردازند. ملاصدرا با طرح امکان فقري و تکيه بر مباني صدرايي، برهان امکان و وجوب توماس را غنا مي‌ بخشد و با اقامه برهان صديقين از وجود بر وجوب شاهد مي ‌آورد. وي همچنين با اثبات حرکت جوهري، برهان حرکت او را تکميل مي ‌نمايد. در اين مقاله بر آنيم که ابتدا ديدگاه ملاصدرا و توماس را در باب بداهت وجود خدا تبيين کنيم و سپس به بررسي و مقايسه برخي از براهيني که آنها براي اثبات وجود خداوند اقامه مي‌ کنند، بپردازيم.

 نسخه قابل چاپ

اصطلاح «انسان كامل» براي اولين بار توسط محيي الدين بن عربي (560-638 ق) به كار رفته است. در آموزه ‌هاي عرفاني ابن عربي، انديشه انسان كامل از جايگاه فخيمي برخوردار است. پس از ايشان، دو عارف نامي ديگر، عزيزالدين نسفي (م: حدود 700 ق) و عبدالكريم بن ابراهيم گيلاني - جيلي - (767-832 ق) هر يک كتابي را با عنوان «انسان كامل» به رشته تحرير در آوردند و به شرح و بيان ديدگاه ‌هاي ابن عربي پرداختند. انسان كامل در عرفان اسلامي، انساني است كه جامع اسما و صفات خداوند است و روح و جان او چنان صيقل يافته كه وجه خدا را به تمام و كمال منعكس ساخته است. با اين حال، انديشه كمال پذيري انسان، در مكاتب و اديان پيش از اسلام نيز مطرح بوده است. در اديان ابراهيمي برخي از آموزه ‌هاي ديني مشتركي وجود دارد كه به عنوان گزاره ‌هاي كليدي در انديشه کمال پذيري و خداگونگي انسان به آنها استناد شده است. در متون اصلي يهوديت، انديشه آفرينش انسان به صورت خدا، قابليت خداگونه شدن انسان و نيل به كمال را القا مي كند. با اين حال، يهوديان حتي حضرت موسي را نيز انسان كامل نمي دانند. در مسيحيت به رغم آن كه عيسي به پيروانش مي گويد كه مانند پدر آسماني شان كامل شوند، انديشه گناه اوليه انسان، سد راه كمال پذيري انسان تلقي مي شود. اين مقاله به بررسي عناصر مهم در كمال پذيري انسان از نظر برخي انديشمندان يهودي، مسيحي و مسلمان پرداخته تا از اين رهگذر وجوه اشتراک و اختلاف ديدگاه هاي آنها را مشخص کند.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله به مقايسه آرا فيلسوف غربي فرانتس برنتانو و فيلسوف، متکلم شرق، امام فخر رازي درباب ادراک مي‌ پردازد. هر يک از اين دو فيلسوف نظرات عميقي در باب ماهيت ادراک عرضه کرده ‌اند که بررسي تطبيقي آنها مي ‌تواند در فهم عميق تر ديدگاه هاي هر يک از دو منشا اثر قرار گيرد. هدف اين مقاله، روشن کردن شباهت ‌ها و تفاوت ‌هاي موجود در ديدگاه‌ هاي آنان درباره اين پرسش ‌هاست که ادراک بشر به طور کلي تا چه اندازه با واقعيت انطباق دارد؟ آيا انسان واقعا مي ‌تواند به خارج علم داشته باشد؟ آيا علم او صرفا به معني امري ذهني است؟ آيا اشياي خارجي با همان ماهيت بيروني به ذهن مي ‌آيند؟ و اينکه انسان چگونه به ممتنعات علم کسب مي ‌کند؟ اين دو فيلسوف در مباحث مهمي، نظير علم و ادراک، وجود ذهني، ادراک ممتنعات، اضافه عالم و معلوم داراي نظرات عميقي هستند که در اين مقاله به روش تطبيقي مورد بحث و بررسي قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ