بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

تحويلي نگري از عمده ترين خطاهاي روش شناختي در پژوهش و به طور کلي در انديشه است؛ زيرا که مانع دست يابي به ديدگاهي فراگير درباره مساله مورد پژوهش مي شود. اين خطا در دين پژوهي به دليل ساختار چندتباري مسايل و چند ضلعي بودن پديدارهاي ديني، بيش از گستره هاي ديگر آسيب زاست. پژوهشگر، دين پژوهي را متناسب با چارچوب نظري ويژه با حصر توجه به يک نقش يا جنبه از دين جهت مي دهد. دگماتيسم تفکر سنتي، سوگيري مدرنيسم، کثرت گرايي و نسبيت گرايي پست مدرنيسم هر يك به نوبه خود موجب گسترش انديشه تحويلي و تقليلي در پديدارهاي ديني شده اند. درنگ در تاثير پيشينه ذهني پژوهشگر، انگيزه ها و تخصص وي، در استقرار برخي اولويتها در پديدار ديني، مي تواند بسياري از حصرگرايي ها و يکسونگري ها را از پژوهش پديدارهاي ديني حذف کند و زواياي پنهان رهيافتهاي تحويلي نگر نسبت به پديدارهاي ديني را روشن سازد. فراپست مدرنيسم بر آن است که ديدگاهي فراگير ارايه کند که در آن تکثر بازتابي از حقيقت باشند.
در اين مقاله با بررسي نظريات و رهيافتهايي که به اين نظريات انجاميده است، يکسونگريها و فروکاهشها در پديدارهاي ديني بيان مي شود.

 نسخه قابل چاپ

در حوزه زبان قرآن، قرآن پژوهان ديدگاههاي متعددي ارايه کرده اند که جامع ترين و مانع ترين آنها، نظريه علامه طباطبايي است. ايشان معتقد است زبان قرآن ترکيبي از زبانهاي متعدد است، زبان برخي از گزاره هاي قرآن، اخباري و توصيف گر وقايع عيني، اعم از عيني محسوس و يا غيرمحسوس است که پنج دسته از آيات قرآن اينگونه اند:
ـ آيات طبيعت شناسانه: بيانگر وقايع و عوامل طبيعي اند.
ـ آيات جامعه شناسانه: گوياي قوانين اجتماعي و مقوله هاي جامع شناختي اند.
ـ آياتي که بيانگر وقايع و سنتهاي تاريخي اند.
ـ آيات هستي شناسانه: در بردارنده مضامين فلسفي و ماوراي طبيعي اند.
ـ آياتي که به ذکر قيامت، بهشت و جهنم مي پردازند.
زبان برخي ديگر از گزاره هاي قرآن توصيف گر يا غير شناختاري هستند. بيان احکام و دستورات، عبادت و پرستش، ذکر ثواب و عقاب و ... از آن جمله اند و برخي از گزاره هاي قرآن هم داراي زبان نمادين و تمثيلي مي باشند. اما طبق شواهد و علل متعدد مي توان گفت زبان تمام گزاره هاي قرآن، شناختاري است.

 نسخه قابل چاپ

رابطه اركان سه گانه معرفت از مباحث مهم معرفت شناسي است. ملاصدرا رابطه علم و معلوم را در مبحث وجود ذهني مطرح نموده و بر اساس اصول فلسفه خود معتقد است كه حقيقت علم حصول ماهيت و ذات شئي خارجي در ذهن است. علم گونه اي از وجود است كه قيام صدوري نسبت به نفس دارد. او رابطه علم و عالم را در بحث اتحاد عاقل و معقول تبيين نموده و به اتحاد جميع اقسام ادراك با مدرِك معتقد است، لذا مي توان گفت بحث «وجود ذهني» و «بحث اتحاد عاقل و معقول» از اين نظر در مباحث معرفت شناسي مكمل يكديگرند.

 نسخه قابل چاپ

طلوع فرهنگ غني و جامع اسلام، رويكرد مردم، به ويژه دانشوران و انديشمندان مسلمان و حتي غير مسلمانان را در پي داشت و آگاهي از روش رسول اله (ص) و پيشوايان شيعه و به کارگيري شيوه زندگي جهان شمول اين بزرگان در ابعاد مذهبي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي و بازآفريني دنياي آرماني عصر نبي مکرم اسلام، همواره آرزوي آنان بوده است. توجه به اخبار و احاديث، از راهکارهاي رسيدن به اين خواسته است، لذا علما ملزم به جمع آوري آن شدند، اما توجه بيش از حد به آن موجب کم بها شدن شاخه هاي ديگر علوم اسلامي و ظهور تفکري به نام «اخباريگري» در فرهنگ شيعه شد. زمينه مساعد و محدوده جغرافيايي و تاريخي ايران، بخصوص در ايامي که ايران يگانه کشور پرچمدار شيعه و داراي دولتمرداني شيعه بود، بر آمدن فرقه اخباريان را در حوزه فرهنگي شيعه اجتناب ناپذير نمود. گردآوري کتب اخبار فراوان، تقويت مباني اين گروه و تضعيف علم اصول فقه و اجتهاد از اثرات مثبت و منفي اين گونه تفكر بود. تبعات نامطلوب آن بي بها شدن علوم عقلي و عقل محوري و پيامد مطلوبش تاليف کتابهاي حديث بود. در اين مقاله بر آمدن اين فرقه و زمينه هاي فراز و فرود آن، به اختصار از قرون اوليه اسلام تا قرن سيزدهم هـ. ق. بيان شده است؛ اگر چه جاي تحقيقات گسترده همچنان خالي است.

 نسخه قابل چاپ

انديشه خاورشناسان درباره باسواد بودن رسول خدا (ص) و اهداف و اغراض آنان از اين ادعا قابل بررسي است.
آنان دو دليل بر مدعاي خود اقامه کرده اند: يکي نوشتن کلمه «محمد بن عبداله» از طرف رسول خدا (ص) در جريان صلح حديبيه و ديگري دستور آن حضرت، به منظور آوردن کاغذ و دوات براي نوشتن نامه در روزهاي پاياني عمر شريفشان.
بررسي و نقد اين دو دليل و اثبات ناموجه بودن دلايل خاورشناسان بر اين مساله، موضوع پژوهش پيش روست.
بررسي آموزش و کتابت رسول خدا (ص) از جنبه بشري و الهي چه قبل از بعثت و چه پس از آن و اعمال اين توانايي قبل و بعد از بعثت از منظر دو گروه شيعه و سني، ما را براي رسيدن به مساله حاضر ياري مي کند.

 نسخه قابل چاپ

در تعريف معرفت گزاره اي مي گويند: «معرفت باور صادق موجه است» و هر يك از سه جزء باور، صادق و موجه از شروط لازم و كافي در تحقق معرفت به شمار مي روند. اشكالات بسياري بر اين تعريف سه جزيي وارد شده است كه برخي از ناحيه عنصر توجيه مي باشد.
در اين مقاله برخي از مهم ترين ابهامها از ناحيه عنصر توجيه بررسي و به نظريه هاي درون گرا و برون گرا به عنوان نظريه هايي در خصوص موجه سازي، اشاره مي شود.

 نسخه قابل چاپ

برهان امكان و وجوب كه از مهم ترين برهان هاي اثبات وجود خدا به شمار مي آيد، در گذر انديشه هاي بشري جايگاه ويژه اي به خود اختصاص داده است. در ميان انديشمندان، در طول تاريخِ انديشه هاي مربوط به مبدا هستي، فيلسوف و متفكر بزرگي را نمي توان يافت؛ مگر اينكه به گونه اي با اين برهان روبه رو شده است. و اين برهان از همين رهگذر تقريرها و نقدهاي گوناگوني را به خود ديده است.
در اين نوشتار، يكي از تقريرهاي برهان ياد شده را به دليل داشتن ويژگي هاي قابل توجه، برگزيده ايم و نقدهاي راسل، هيوم و كانت به آن مطرح و پاسخ آنها را بيان كرده ايم. به نظر ما امتياز تقرير مورد نظر «رسايي عبارتهاي به كار رفته و نيفتادن در دام تسلسل و بطلان آن» است.

 نسخه قابل چاپ

يکي از روش هاي دانشمندان گذشته، براي فراگيري بهتر و سريعتر علوم، به نظم کشيدن مطالب علمي بوده است. به اين نوع اشعار اصطلاحا شعر تعليمي گفته مي شود.
در آثار و تاليفات فقهاي شيعه دو قرن اخير منظومه هاي علمي زيادي در علوم فقه، اصول، اخلاق، منطق، فلسفه، کلام، رجال و ادبيات عرب ديده مي شود. در اين ميان، منظومه هاي فقهي بيشترين عدد را به خود اختصاص داده اند. در اين مقاله بحث خود را در دو بخش دنبال مي کنيم، در بخش نخست به مهمترين منظومه هاي دو قرن اخير اشاره شده، و در بخش دوم براي آشنايي بيشتر با اين منظومه ها به بررسي و تحليل سه منظومه پرداخته ايم.

 نسخه قابل چاپ

اين نوشتار، تحقيقي درباره مساله لهو از ديدگاه فقهي است براي پاسخ به اين سوال كه آيا مي توان «حرمت لهو» را بسان قاعده اي فقهي اثبات نمود؟ خاستگاه بحث از آن جا است كه برخي فقيهان، در مسايل گوناگون، براي اثبات حكم، به حرمت لهو استناد مي كنند به گونه اي كه آن را مسلم گرفته اند. اين در حالي است كه عنوان لهو در مباحث فقهي، به شدت از اجمال مفهومي و تعيين مصاديق حرام آن رنج مي برد. روش بحث به شيوه فقهي و با تاکيد بر "نقش گزاره هاي قرآني در استنباط فقهي" و "تحليل محتوايي روايات" است.
در اين تحقيق پس از مفهوم شناسي لهو و واژه هاي مرتبط، آيات و روايات مربوط به بحث مورد تحليل قرارگرفته و اين نتيجه به دست آمده كه عنوان "لهو" يكي از چهار حكم: حرمت، كراهت، اباحه و استحباب را ـ بر حسب مورد ـ مي تواند دارا باشد. در همين راستا مواردي از استناد فقيهان به حرمت لهو براي اثبات حكم، نقد و بررسي شده و ضرورت تجديد نظر در پاره اي از آراي فقهي خاطر نشان شده است.

 نسخه قابل چاپ

اختلاف آراي فقها امري است که در فقه کاملا ملموس و مشهود است. اين اختلاف نظرات مي تواند معلول علل مختلي باشد. از جمله: اختلاف در تقسيم بندي اخبار که شامل اختلاف نظر اخباريون و اصوليون مي شود. يا تعارض اخبار و راه هاي علاج آنها که تعارض خود مي تواند دلايل و عوامل متعددي داشته باشد. عواملي مانند پيش فرض هاي فقيه در مراجعه به منابع فقه و يا دامنه اطلاع او از موضوعات احکام نيز مي تواند از علل اختلاف آراي فقها باشد. همچنين سند يک روايت نيز از نظر فقيه مي تواند مقبول يا مردود باشد که خود در تصميم گيري فقيه نقش عمده دارد. دلايل ديگري نيز در اختلاف آراي فقها در رويکرد به اخبار نقش اساسي دارد که در اين جستارمورد بررسي قرار مي گيرد.

 نسخه قابل چاپ

اصل تحليل خمس اجمالا مسلم است. حکم تحليل خمس، از جانب اکثر ائمه (ع) صادر شده است. متعلق تحليل همه ائمه (ع)، اعم از متقدم و متاخر يکي بوده است. تحليل يک امام به عصر خودش اختصاص ندارد. علاوه بر اين تحليل مختصّ عصر حضور يا غيبت نيست. حکم تحليل خمس تنها متعلق به کسي نيست که رساندن حقّ ائمّه (ع) برايش امکان ندارد بلکه همه مکلفان را شامل مي شود. با تحليل، خمس ساقط مي شود نه اين که به ذمه تعلق گيرد. تحليل شامل فوايدي نمي شود که در ملک شيعه به دست مي آيد بلکه شامل فوايدي است که هنگام ملکيت غير، خمس به آن تعلق گرفته و با بخشش، بيع و ... به شيعه منتقل شده است. بنابراين علت تحليل، ورود اموال متعلق خمس به ملک شيعه است و غايت آن، پاکي ولادت، خوردني، آشاميدني و ... شيعه است.

 نسخه قابل چاپ

يكي از مسايل مربوط به مهريه در نكاح دايم، نصف شدن آن در برخي موارد است. هرگاه در عقد نكاح دايم، مهريه اي براي زوجه معين گردد ولي اين ازدواج قبل از آميزش، به موجب طلاق، منحل شود، زوجه مستحق نصف مهريه مفروض است. اين نظريه اي است كه اجماع فقيهان اماميه بر آن اقامه شده است. حال اگر جدايي ميان زوجين به سبب فوت زوج باشد حكم مساله چيست؟ آيا زوجه مستحق تمام مهريه تعيين شده است؟ و يا اينكه مانند طلاق قبل از دخول زوجه، صرفا مستحق نصف مهريه مي باشد؟
در پاسخ بايد گفت: مشهور اماميه گزينه نخست را مختار خويش برگزيده و معتقدند قول به تنصيف مهر در «طلاق قبل از دخول»، مستند به دليل خاص است و سرايت آن به فرض «فوت زوج قبل از دخول»، محتاج به موونه يي است كه ادله را ياراي تامين آن نيست؛ در نتيجه در فرض اخير زوجه مستحق تمام مهر مي باشد. در مقابل، كتب مفصل فقهي نظر ديگر را به شواذي از فقيهان منسوب دانسته اند.
نگارندگان متن حاضر با بازخواني مساله و با غور و تدقيق در همه ابعاد و زواياي موضوع و با واكاوي و كنكاش مجدد، قول نادر را مستند به ادله يافته اند و در مقايسه اين نظر با نظريه مشهور، آن را با ضوابط اجتهاد مناسب تر ديده اند. همت مقاله، عيار سنجي و نقد اقوال و ارزيابي ادله ايشان و در پايان تبيين نظريه مختار خواهد بود.

 نسخه قابل چاپ

در نظام جزايي اسلام براي بستگان مقتولي که به قتل عمد کشته شده است، حقي در مقابله به مثل با عنوان «حق قصاص» پيش بيني شده است. اما از بستگان مقتول، زوجين استثنا شده اند و چنين حقي براي آنان به رسميت شناخته نشده است، اگر چه که آن ها در صورت توافق بازماندگان بر ديه، از آن بهره مند مي شوند. بر همين اساس، ماده 261 ق.م.ا. مقرر مي دارد: «اولياي دم که قصاص و عفو در اختيار آن ها است همان ورثه مقتول اند مگر زن و شوهر که در قصاص و عفو و اجرا، اختياري ندارند».
مهم ترين دليل اين حکم، اجماع است اما دلايل ديگري مانند برخي روايات، فقدان انگيزه ي تشفي در زوجين، انقطاع زوجيت با مرگ، برتري خويشاوندي نسبي از سببي و ... نيز اقامه شده است که هيچ کدام قابليت اثبات چنين حکمي را که با عمومات و اطلاقات کتاب و سنت، مخالف است را ندارند. از آن سو، افزون بر عمومات و اطلاقات ياد شده، تاکيدهاي بسيار قرآن و روايات بر رابطه ويژه زوجين، گواهي بر همساني آنان با خويشاوندان نسبي در استيفاي حق قصاص است.

 نسخه قابل چاپ

اهانت به شخصيت هاي مقدس هر يک از اديان الهي، از جانب پيروان دين ديگر گفتگوي اديان را به بن بست مي کشاند. ولي احترام و تکريم آنان زمينه را براي برقراري ارتباط، تقريب اديان و تفاهم در راه شناخت حق فراهم مي آورد و آثار مثبت و سازنده اي دارد. آگاهي از احکام اديان الهي در مساله توهين به شخصيت هاي مقدس، از رويارويي و تقابل پيروان اديان مي کاهد و آنان را از توهين به مقدسات يکديگر باز مي دارد. اين پژوهش فقهي درصدد است بر اساس مدارک و منابع معتبر شرعي مسيحيت، حکم اهانت به مريم مقدس را به دست آورد. از اين رو نخست منابع اصلي پذيرفته شده از جانب مذاهب مسيحي شناسايي و معرفي شده و سپس فضايل مريم مقدس از درون کتاب و سنت مسيحي و آراي پاپ استخراج گرديده و در نهايت حکم و جزاي توهين به اين شخصيت بي نظير مسيحيت استنباط و ارايه شده است.

 نسخه قابل چاپ

اعتقاد به مقدسات سابقه طولاني دارد و همزاد جوامع بشري مي باشد. از همان آغاز تشكيل جوامع ابتدايي، اعتقاد به مقدسات وجود داشته است و واژه مقدسات واژه اي است كه هم قابل توسعه و هم قابل تضييق مي باشد، از اين رو اگر محدوده آن مشخص نباشد و يا مصاديق آن به طور واضح مشخص نشود، مي تواند از طرفي بهانه اي باشد براي حكومتها تا از آن در مقابل مخالفين خود استفاده كنند و از طرفي ديگر زياده خواهان و معاندين مي توانند درصدد سست كردن اعتقادات و باورهاي اساسي جامعه برآيند، پس براي اينكه جلوي سوء استفاده اين دو گروه گرفته شود، بايد تا جايي كه ممكن است حدود آن و مصاديقش به طور كامل در قوانين مشخص شود. در مجموعه قوانين جزايي، قانونگذار نه تعريفي از مقدسات ارايه داده و نه مصاديقش را به طور دقيق مشخص كرده است، بدين خاطر در اين مقاله سعي بر آن شده است، تا مفهوم مقدسات، مقدسات در اديان توحيدي و اسلام و نيز مصاديق آن مشخص گردد و سپس ماهيت جرم توهين و عناصر تشكيل دهنده آن تحليل گردد. پژوهش صورت گرفته در اين مقاله مي تواند ابهام ها و اجمال هاي موجود در اين موضوع را از بين ببرد.

 نسخه قابل چاپ