بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

در عرفان اسلامي، انسان، موجودي ذومراتب با ساحت هاي وجودي مختلف است که هر يک از آنها دريچه اي به وجود پر رمز و راز اين معماي هستي است. در ميان عارفان مسلمان، چهره مولانا جلال الدين رومي در کشف رازهاي دروني انسان و گشودن اسرار وجودي او بسيار برجسته است. مولوي با بهره گيري از تعاليم عميق ديني و تجربيات عارفان پيش از خود و آميختن آنها با تجربيات عرفاني خويش توانست انسان شناسي عرفاني بسيار متعالي و عميقي را در آثار منثور و منظوم خويش به بشر عرضه کند.
تعالي معنوي انسان در تفکر مولانا را بايد از دو جنبه نگريست: يک جنبه آن مانع زدايي و آسيب شناسي روحي انسان و جنبه ديگر، چگونگي پرورش روحاني اوست. مولوي با تفکيک خود حقيقي و خود مجازي انسان و شناخت آثار زيانبار غفلت انسان از ساحت الهي خويش، موانعي را که باعث اين غفلت و دوري انسان از گوهر حقيقي خود مي شود، در مکتب عرفان عشقي خويش به بهترين وجهي به تصوير کشيد و همچون طبيبي روحاني توانست با کشف علل واقعي درد و رنج انسان غذاهاي حقيقي روح انسان را شناسايي و عرضه کند .

 نسخه قابل چاپ

سر ويليام ديويد راس برجسته ترين چهره اخلاق وظيفه گرا پس از کانت است. در اين مقاله، به تبيين نظريه ابتکاري او مبني بر تفکيک «وظايف اخلاقي در نگاه نخست» از «وظايف در مقام عمل» براي حل مشکل تعارض وظايف، که اخلاق کانت با آن مواجه بود، مي پردازيم. همچنين برخي از آرا مهم فرا اخلاقي او را که در ديدگاه هنجاري موثر است، بيان خواهيم کرد. راس يک عينيت گراي اخلاقي است که حقايق اخلاقي را اوصاف واقعي مربوط به جهان مي داند. او همچنين يک شهودگراي اخلاقي است که مفاهيم اخلاقي بنيادي يعني خوبي و درستي را غيرقابل تعريف مي داند، ولي عقل انسان قادر به شهود درستي و نادرستي برخي قضاياي اخلاقي بنيادي است. او در باب ارزش ها و وظايف، کثرت گراست. به عقيده راس، تعارض در وظايف در نگاه نخست امکان دارد نه در وظايف در مقام عمل. وظايف در نگاه نخست اعمالي هستند که به علت داشتن اوصاف درست ساز، در نگاه اول الزامي هستند ولي آنها در صورتي وظيفه در مقام عمل ما خواهند بود که در عين حال وظيفه در نگاه نخست مهم تر ديگري متوجه ما نباشد. در اين صورت آن وظيفه مهم تر، وظيفه در مقام عمل خواهد بود و وظيفه در نگاه نخست، الزامي نخواهد بود. بدين ترتيب مشکل تعارض وظايف حل مي شود.

 نسخه قابل چاپ

آيا باورهاي برآمده از تجربه هاي ديني موجه هستند؟ ويليام آلستون مي کوشد با تکيه بر هم ساختاري تجربه هاي ديني با تجربه هاي حسي نشان دهد که باورهاي برآمده از تجربه هاي ديني هم درست به اندازه باورهاي برآمده از تجربه هاي حسي موجه هستند. در اين مقاله مي کوشيم، با رويکردي متفاوت، از ديدگاه او در اين خصوص دفاع کنيم. در اين خصوص، ابتدا نظامِ توجيه معرفتي مبناگرايانه مبتني بر قابل اعتماد بودن «رويه هاي معرفتي» را معرفي مي کنيم و سپس با برشمردن سه سطح مختلف براي هر رويه معرفتي، قابل اعتماد بودن هر رويه را به قابل اعتماد بودن اين سه سطح فرو مي کاهيم و در نهايت نشان مي دهيم که رويه معرفتيِ مبتني بر تجربه هاي ديني، درست به اندازه رويه معرفتيِ مبتني بر تجربه هاي حسي قابل اعتماد است، تنها به اين دليل که هر يک از سطوح آن به اندازه سطح متناظر خود در رويـه معرفتي مبتني بر ادراک حسي قابل اعتماد است.

 نسخه قابل چاپ

مساله تبيين فرايند معرفت و شناخت، از جمله مهم ترين دغدغه هاي فيلسوفان طي تاريخ تفكر و انديشه و خاستگاه شكل گيري اختلاف نظرها و مشاجره هاي بسيار در اين ميان بوده است و در يك كلام مي توان گفت در دوره جديد پس از دكارت و در اوج آن در كانت فلسفه به عرفت شناسي تحويل و به تعبيري مترادف با آن تلقي مي شود.
نگاهي تطبيقي به جريان شكل گيري معرفت و يا تطبيق برخي عناصر به كار رفته در آن افزون بر اينكه نقاط قوت و يا ضعف دو سنت فلسفي را بر ملا مي سازد، راه را براي پژوهش و تطبيق و معاضدت و مساعدت همديگر، بـراي رسيدن به نقطه اي مطلوب تر مي گشايد.
اين نوشتار با تطبيق معقولات ثانيه فلسفي در سنت فلسفه اسلامي و مقولات فاهمه كانتي در پي آن است كه با برداشتن گامي در اين مسير، زمينه را براي كاوش بيشتر پژوهشگران فلسفه فراهم آورد.

 نسخه قابل چاپ

علامه رفيعي قزويني ره سه يادداشت كوتاه عربي بر كتاب القبسات اثر حكيم ميرداماد مرقوم فرموده اند. اولين يادداشت در باره تعابير حكماي الهي از حقيقت غايت مطلوب از ايجاد عالم است. بحث در باره غايت مطلوب خداوند از آفرينش در كلام، حكمت و عرفان مطرح است. برخي متكلمان هرگونه غايت را از خداوند نفي كردند و برخي ديگر ايصال نفع به مخلوق را غايت الهي از آفرينش دانسته اند. اين دو نظر مورد انتقاد حكما واقع شده است.
از نظر حكما نفي هر گونه غايت مستلزم ترجيح بدون مرجح است و ايصال نفع به غير نيز فاقد شانيت غرض است. از سوي ديگر تعابير حكما در غايت الهي متفاوت است. برخي آن را "علم الهي به نظام خير" و برخي "ذات مقدس الهي" و برخي صرف "جود و احسان" معرفي كرده اند. با اين همه، بازگشت همه اين تعابير به حقيقت واحد ذات الهي است. اين مقاله درصدد پژوهش در اين مبحث منطبق بر يادداشت علامه رفيعي قزويني است.

 نسخه قابل چاپ

حسن و قبح يكي از مسايل بسيار مهم است كه توجه متكلمان را به خود جلب كرده است. عدليه، بر ذاتي، عقلي بودن حسن و قبح افعال شخص عاقل اصرار دارند، در حالي كه اشاعره، بر الهي، شرعي بودن چنين افعالي تاكيد مي ورزند. پرسش اصلي اين است كه هر كدام از اين واژگان (حسن و قبح، ذاتي و الهي و عقلي و شرعي) چه معنايي دارد و مراد انديشمندان مسلمان از كاربرد آنها كدام معنا و چه چيزي بوده است؟
در پژوهش حاضر چهار معنا براي حسن و قبح در نظر گرفته شده و نشان داده شده كه اختلاف نظر عالمان مسلمان اغلب به معناي چهارم (استحقاق مدح و ذم) مربوط است. بنابراين، با توجه به مقام ثبوت و اثبات چهار صورت براي مساله حسن و قبح به معناي چهارم مي توان در نظر گرفت.
الف. حسن و قبح ها از حيث مقام ثبوت، الهي و از حيث مقام اثبات، شرعي باشند؛
ب. حسن و قبح ها از حيث مقام ثبوت، ذاتي و از حيث مقام اثبات، شرعي باشند؛
پ. حسن و قبح ها از حيث مقام ثبوت، الهي و از حيث مقام اثبات، عقلي باشند؛
ت. حسن و قبح ها از حيث مقام ثبوت، ذاتي و از حيث مقام اثبات، عقلي باشند.
منظور اشاعره از حسن و قبح به گزينه «الف» مربوط است، اگر چه ظاهر سخن آنان، نفي مقام ثبوت، خواه ذاتي يا الهي، است، ولي منظور عدليه، به گزينه هاي «ب، پ و ت» مربوط است كه توضيح آنها در خلال تحقيق خواهد آمد.

 نسخه قابل چاپ

از دير باز «سعادت حقيقي» در كنار كمال، خير و لذت هاي انسان مورد گفتمان حكيمان و فيلسوفان بوده است. به خاطر گستردگي اين مفاهيم، به ويژه سعادت حقيقي، رويكردها و ديدگاه هاي گوناگوني در باره آن وجود داشته و تاكنون هيچ ملاك مورد توافق همگاني ارايه نشده است. بدين روي، در اين مقاله كوشش شد، تا زواياي ناپيداي سعادت حقيقي آشكار و لايه هاي گوناگون آن در عرصه هاي مختلف دنيا و آخرت از منظر صدرا معرفي شود. بر اين اساس، رهيافت ها و فرضيه هاي «سعادت مادي و حسي» «سعادت روحاني» و «سعادت باطني و نشاط دروني» به عنوان فرضيه هاي احتمالي و رقيب و «سعادت جامع نگر» با رويكرد خاص صدرايي، به عنوان «خود شكوفايي عقلي و سعادت حقيقي» فرضيه اصلي تحقيق، مورد تحليل و ارزيابي قرار گرفته است.
در اين مقاله با كمك مباني نظري مانند: اصالـه الوجود، تشكيكي بودن وجود، جسمانيه الحدوث و روحانيه البقا بودن نفس، حركت جوهري و اختيار انسان، رابطه دنيا و آخرت، اتحاد نفس با قوا، و اتحاد عاقل و معقول به راحتي امتياز ديدگاه صدرالمتالهين با حكيمان ديگر در رهيافت جامع نگر روشن گرديده و سعادت حقيقي تثبيت شده است.
بنابراين، از ديدگاه صدرا، سعادت يا حقيقي يا غير حقيقي است؛ اين دو يا دنيوي يا اخروي مي باشند؛ اين چهارتا، يا وابسته به حواس ظاهري، باطني و قواي تحريكي است، يا معلول عقل نظري و عقل عملي است؛ سعادت حقيقي انسان مربوط به عقل انسان به دليل اتم بودن، اقوي، الزم، اشد و اكثر بودن آن است. هركدام اين سعادت عقل نظري و عملي يا حداقلي يا حد متوسطي يا حداكثري هستند.

 نسخه قابل چاپ

مهم ترين دليل عقلي ارايه شده در مورد اصل امامت، «قاعده لطف» است. اين قاعده وجود امام و نصب وي را لطف مي داند و از طرفي لطف را بر خداوند واجب دانسته و آنگاه نصب امام را بر خداوند واجب مي داند.
درمورد كبري اين قياس اختلافاتي در ديدگاه شيعه و سني وجود دارد. صغراي قياس مذكور (لطف بودن وجود امام) به صورت هاي گوناگون تبيين شده است. تبيين كمال معنوي، تبيين كمال اجتماعي و حفظ بقاي شريعت از جمله تقريرهاي ذكر شده در اين قاعده است؛ بررسي تطبيقي اين قاعده با رويكرد تحليلي، به خصوص با نظر به صغري اين قاعده نزد متكلمان و كلام معصومان (عليهم السلام) وجوه اشتراك و افتراق اين قاعده عقلي را بين متكلمان و كلام اهل بيت(ع) آشكار و كاستي هاي اين قاعده در پرتو كلام معصومان تكميل و بازسازي مي شود.

 نسخه قابل چاپ

اساس فلسفه اشراق «نور برتر» است كه اصل و منشا هستي به شمار مي رود و با حكمت خسرواني و پهلوي ايرانيان باستان و نيز حكمت يونانيان قديم مرتبط است و سهروردي احيا كننده اين فلسفه، در دامن عرفان و حكمت اسلامي است.
با توجه به كاربرد واژه «نور» و ترادفات آن با بسامد بالا در اشعار مولانا، متوجه جايگاه خاص اين واژه در افق فكري وي مي شويم. براين اساس، در اين نوشته سعي شده است مناسبات و مشابهات محتوايي نور در آثار سهروردي و اشعار مولانا بررسي و نمايانده شود.

 نسخه قابل چاپ

معمولا در بحث از شك دكارت برعنصر يا مولفه هايي چند از آن اشاره يا تاكيدمي شود و اغلب به جنبه ها و اضلاع متعدد آن، به تفكيك پرداخته نمي شود.
اين مقاله در پي آن است تا با موضوع تحقيق قرار دادن شك در فلسفه دكارت و با نگاهي تحليلي و فلسفي به آرا و آثار وي، ابعاد مختلف و شبكه اي را كه دكارت در فلسفه خود برمحور نظريه شك تنيده است، مطرح سازد. از اين رو، به مولفه هاي متعددي در نظريه شك از قبيل تعريف، وجود، ملاك، چارچوب داري، هدف، فايده، حدود، مراتب، اقسام، توجيه پذيري،گستره و... مي پردازد و براين اساس پيشنهاد مي كند تا با ملاحظه ابعاد مختلف مذكور و با لحاظ مجموع آنها، شك دكارتي را در افق يك «نظريه» مستقل فلسفي نظاره كنيم.

 نسخه قابل چاپ

صدرالمتالهين در بيان دو اطلاق وجود رابطي، به اختلاف نوعي ميان يكي از اطلاقات آن با وجود محمولي معتقد شده است. اين عقيده با اشتراك معنوي و وحدت مفهوم وجود ناسازگار به نظر مي رسد. به همين جهت شارحان وي به توجيه اختلاف نوعي و رفع تعارض پرداخته اند. برخي اين ديدگاه را از وي عجيب دانسته و گروهي در تاييد آن، وجه مشترك ميان وجود رابط و محمولي يا مستقل را نفي كرده اند. برخي ديگر غايت تباعد و بينونت را بر مبناي تشكيك وجود مطرح كرده اند. اختلاف در مفهوم، توجيه ديگري براي بيان اين ادعاست. علامه طباطبايي ديدگاهي مقابل نظر ملاصدرا دارد.
در واقع، وجود رابط كه در مقابل وجود محمولي قرار دارد و در قضايا استعمال مي شود و مربوط به حوزه منطق مي باشد، با آن وجود رابط كه در مقابل وجود مستقل قرار دارد و يك بحث فلسفي به شمار مي رود متفاوت است. آنچه صدرالمتالهين حكم به اختلاف نوعي آنها نموده است، وجود رابط به معناي نخست با وجود محمولي است. قسم ديگر مشمول اشتراك معناي وجود است.

 نسخه قابل چاپ

عموم متكلمان و فيلسوفان در اتصاف خداوند به صفت اراده متفق اند. با اين حال، در اين باب كه آيا اراده از صفات ذاتي است يا فعلي، اختلاف شده است. از سوي ديگر، تفسير معناي «اراده» آن گاه كه به عنوان صفت ذاتي حق تعالي پذيرفته مي شود مي تواند بحث انگيز باشد. ملاصدرا اراده الهي را در هر دو مقام ذات و فعل مي پذيرد، ولي در تحليل مفهومي «اراده ذاتي» آن را به مفاهيم ساير صفات ذاتي (مانند علم، حب) فرو مي كاهد. اين رويكرد، كه مي توان آن را «رويكرد فروكاهشي» ناميد، كمابيش مورد قبول بسياري از حكيمان طرفدار حكمت متعالي قرار گرفته است. با اين حال، علامه طباطبايي، هر چند اراده را از صفات كمالي وجودي مي داند ارجاع معنايي اراده ذاتي را به معاني ديگر صفات نمي پذيرد و بر اساس تبييني كه در نحوه انتزاع صفات فعلي ارايه مي كند در برخي آثار خود به ويژه در تفسير الميزان به نفي اراده ذاتي (به عنوان صفتي كه از استقلال مفهومي برخوردار است) تمايل يافته است. در اين مقاله، ضمن تحليل رويكرد فروكاهشي حكمت متعاليه نقد علامه طباطبايي بر اين رويكرد بررسي مي شو. نتيجه نهايي بحث اين است كه نقد علامه اين رويكرد را با چالشي اساسي روبه رو ساخته است.

 نسخه قابل چاپ

در تطبيق منطق قديم و جديد، يكي از بزرگ ترين دشواري ها مربوط به «پيش فرض وجودي»‌ (يا به زبان فلسفه اسلامي، «قاعده فرعيه») است. منطق جديد، با نفي اين پيش فرض و قاعده، محصولات اربع را به گونه اي تحليل كرده است كه بسياري از قواعد منطق قديم، بر پايه آن، نامعتبر مي گردد. در مواجهه با اين پديده، برخي قاعده فرعيه را نادرست شمرده اند و برخي ديگر، منطق جديد را در ناديده گرفتن اين قاعده سرزنش كرده ند. گروه سومي، نيز، با توجيه يا با پيشنهاد تلاش كرده اند ميان اين دو منطق آشتي برقرار سازند.
گروه اول (پيروان منطق جديد)، درباره بداهت قاعده فرعيه و پيش فرض وجودي سخني براي گفتن ندارند و گروه دوم، نيز، در تحليل صوري و فرمول بندي محصورات اربع، دستشان خالي است. گروه سوم، كه در اين ميان، تلاش هاي ارزنده اي در هر دو زمينه دارند، موضوع اصلي پژوهش در اين مقاله را تشكيل مي دهند. در اين مقاله، نشان داده ايم كه همه تلاش هاي اين گروه، نيز با شكست مواجه شده است و هر پيشنهادي در اين زمينه، هرچند برخي ايرادها را از ميان برداشته، اما در حل همه آنها ناكام بوده و در برخي موارد، حتي دشواري هاي تازه اي پديد آورده است. در پايان نتيجه گرفته ايم كه نزاع ميان منطق قديم و جديد همچنان گشوده است و منطق دانان كشورمان، تاكنون، تحليلي از محصورات ارايه نكرده اند كه هم قاعده فرعيه را نگاه دارد هم به زبان صوري منطق جديد بيان شده باشد.

 نسخه قابل چاپ

از منظر حكماي مشاء، قوه خيال، حال در روح بخاري است كه امري مادي اما لطيف مي باشد و به تبع، صور خيالي نيز امري مادي و منطبع در قسمتي از مغز هستند. سهروردي به خاطر وجود صور خيالي عظيم و با توجه به محال بودن انطباع كبير در صغير، اين امر را نادرست مي دانست و جايگاه صور خيالي را عالم مثل معلقه مي داند، عالمي كه بالاتر از عالم ماده و پايين تر از عالم عقول و مثل افلاطوني است؛ اما از نظر او نيز قوه خيال، امري مادي و فقط مظهر (و نه محل) آن صور است و نور مدبر بر اثر اشراق بر آن مي تواند صور مذكور را در همان عالم مثل معلقه ببيند. در عرفان نظري، عامل مثل معلقه را مثال منفصل يا مطلق و سايه آن را در موجودات مادي، مثال متصل يا مقيد مي نامند. ملاصدرا بر اساس مباني حكمت متعاليه، نظريه حركت جوهري و اتحاد علم و عالم و معلوم، براي اولين بار دلايلي براي تجرد قواي ادراكي و از جمله قوه خيال بيان نموده و از آن در تبيين مسايلي چون معاد جسماني، اثبات عالم خيال، چيستي وحي، رويا و تاويل استفاده كرده است. سير تحقيق چنين است كه ابتدا به نظرات مكاتب مشاء، اشراق و عرفان نظري در مورد قوه خيال و عدم تجرد آن اشاره مي كنيم. در ادامه، آن دسته از مباني وجود شناسي و نفس شناسي حكمت متعاليه كه براي فهم براهين تجرد نفس لازم است، ذكر خواهد شد و سپس استدلال هاي ملاصدرا دسته بندي و بررسي مي شوند. در پايان، به برخي از نتايج اين نظريه در تبيين خلاقيت نفس، معاد جسماني و حشر نفوس متوسط، وجود عالم مثال متصل، ماهيت وحي، چيستي تاويل متعاليه و رابطه نفس و بدن مي پردازيم. از نگاه ما نظريه تجرد قوه خيال بر مباني محكمي استوار است و از استدلال هاي متقني برخوردار و براي حل مسايل مهمي تواناست.

 نسخه قابل چاپ

در بين عالمان مسلمان، گروهي معتقدند كه عذاب اخروي از همگان برداشته خواهد شد و هيچ كس جاودان در عذاب نخواهد بود، هر چند كه همواره در جهنم جاي داده شده باشد. دلايلي كه اين گروه از عالمان بر اين مدعا اقامه كرده اند، از جمله رحمت گسترده الهي، فطرت توحيدي انسان ها و امكان تخلف وعيد، در اين مقاله تقرير شده، به بوته نقد كشيده مي شود تا ميزان صحت آنها معلوم گردد.

 نسخه قابل چاپ