جزوات و مقالات فلسفی

افضل الدين محمد بن حسين بن محمد خوزه مرقي کاشاني، حکيم بزرگ اسلام و ايران در نيمه دوم قرن ششم و آغاز قرن هفتم است كه با رساله هاي فارسي خويش در منطق و فلسفه شناخته شده است. آنچه در نوشته هاي وي مشهود است حاكي از نظريات بديع در سبك نگارش و همچنين آرا فلسفي منحصر به فرد وي است كه وي را از ديگر فلاسفه و عرفا متمايز مي كند. آرا وي تا به آنجا حكايت از ذهن خلاق او مي كند كه صدرالمتالهين شيرازي فيلسوف بزرگ جهان اسلام از آرا كاشاني خصوصا از رساله جاودان نامه اش بسيار تاثير پذيرفته است. اين اثر پذيري تا به جايي است كه رساله اکسيرالعارفين خويش را كه در مرحله بعد از نوشتن اسفار آغاز نموده با الهام از جاودان نامه به رشته تحرير در آورده است. ساختار اكسير العارفين تا حد بسيار زيادي از جاودان نامه گرفته شده است و مطالب اكسير العارفين نيز تحت تاثير شديد جاودان نامه است. جاودان نامه رساله اي فلسفي- عرفاني است كه حاوي مطالب ارزنده اي در حوزه شناخت جهان دنيوي و اخروي و همچنين شناخت انسان و نفس وي است اهميت اين رساله نزد صدرالمتالهين به گونه اي است كه در ترجمه فقراتي از جاودان نامه كه در اكسير العارفين آمده است كمتر شاهد تغيير در اصل مباحث آن هستيم.

 نسخه قابل چاپ

شيخ نجم الدين رازي (573 – 654 هـ) در کنار آثار عديده اي که درباره مسايل عرفاني دارد، رساله اي نيز به نام «عشق و عقل» يا «معيار الصدق في مصداق العشق» دارد که در آن به پرسش هاي يکي از دوستانش پاسخ داده است. اين پرسش هاي سه گانه عبارتند از:
1- آيا عشق و عقل آنگاه که به کمال خود مي رسند، تضادي با هم دارند يا نه؟
2- چرا آنجا که عقل بيش تر و شريف تر است، عشق نيز ثابت تر و ظريف تر است (با عنايت به وجود سيد کائنات)؟
3- آيا مي توان گفت که عقل نه يک قسم، که شامل همه موجودات و محيط بر همه اقسام وجود است؟
مولف پس از تحرير محل نزاع و توجه دادن به معاني مشترک «عقل»، محدوده فعاليت هاي آن را مشخص مي سازد و ساحت عشق را بسي فراتر از تنگناي عقل، معرفي مي کند. آنگاه نسبت ميان عقل بيش تر و عشق ظريف تر را با چشمداشتي به پيامبر اکرم (ص) برمي رسد و سپس به مخالفت عقلاني با نظريه وحدت عقل و عاقل و معقول مي پردازد. وي در اين رساله بر آن بوده تا در مقام بحث عقلاني (در باره موضوع مورد پرسش) به شيوه متكلمان و فلاسفه بحث كند و در مقام درك شهودي و بيان مكاشفات نيز همچون عارفي فلسفه ستيز و طبعا با بهره گيري از واژگاني سرشار از استعاره و كنايه و تمثيل، جانب عشق را پاس داشته باشد. در اين مقاله، ضمن وارسي کامل اين رساله، ديدگاه نجم رازي با نظرداشت به ديگر آثارش، مورد نقد و بررسي قرار مي گيرد.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله ضمن تحليل و بسط دو مفهوم ارزش ذاتي و ارزش ابزاري در حوزه طبيعت و محيط زيست و تطبيق آن با رويكردها و نحله هاي غالب فلسفه و اخلاق محيط زيست به مطالعه اين بحث در حوزه حقوقي، بويژه حوزه مربوط به خسارات زيست محيطي و ارزيابي آنها پرداخته است. فرض اساسي اين نوشتار براين امر استوار است كه هنوز قوانين و رويكردهاي حوزه محيط زيست رنگ و بويي مبتني بر انسان محوري دارند و از رويكردهاي طبيعت محوري كه انسان نيز جزيي از آن بشمار آمده، غفلت گرديده است. در نهايت برآيند اين مقاله تاكيد بر رويكرد انسان «طبيعت محور» (آنترو بيوسنتريك) با الهام از آموزه هاي اسلام در عرصه فلسفه و حقوق محيط زيست است.

 نسخه قابل چاپ

توحيد به عنوان محور دين و سنگ بناي همه معارف ديني علاوه بر بعد اعتقادي و نظري ابعاد كاربردي و عملي دارد كه يكي از مهمترين آنها انحصار حاكميت و ولايت به خداي واحد مي‏باشد لكن اين حاكميت انحصاري خدا براي اينكه اجرايي شده و در بين مردم و جامعه ديني اعمال شود در لباس امامت و ولايت معصومين عليهم‏السلام تجلي و ظهور پيدا مي‏كند و در حقيقت ولايت زميني كننده و اجرايي كننده ولايت خدا است و اين مقاله به دنبال آن است كه زيربنا بودن توحيد براي ولايت را اثبات و نيز حقيقت ولايت را تبيين كند.

 نسخه قابل چاپ

مبحث معيارهاي اخلاقي و قاعده تدوين منشور اخلاقي در طول حيات انسان مقوله اي ديرين و داراي ابعاد و مولفه هاي مختلفي است، منظرگاههاي علمي و تئوريکي و راهکارهاي عملي فراواني براي اين موضوع طرح شده و از ديرباز محل مناقشه ارباب نظر در حوزه هاي دين، فلسفه، اخلاق، روان شناسي و مديريت بوده است. در اين مقاله ضمن بررسي فعل اخلاقي، خاستگاههاي روان شناختي و ارتباطي آن مورد بررسي قرار مي گيرد و سپس نظريات متعدد مرتبط با معيارسنجي فعل اخلاقي از جمله نظريه دگردوستي، حسن و قبح ذاتي افعال، الهام وجدان و امثال آن بازنگري و به عوامل موثر بر رفتار اخلاقي و غير اخلاقي پرداخته مي شود. سپس اصول چهارگانه علم اخلاق ارزشي يعني تعهد، نظارت، حسابگري و سرزنش نيز با استناد به روايات مورد بررسي و مطالعات روان شناسان نيز مورد تاکيد قرار مي گيرد در نهايت زمينه هاي جهاني تدوين منشور اخلاقي سازمانها و معيارهاي آن مانند اصل امانت، مالکيت، اعتماد، شفافيت و منزلت، انصاف، شهروندي و حساسيت متقابل تحليل مي گردند و مصاديق منشور ياد شده در ابعاد مورد مطالعه نيز ارايه مي گردد.

 نسخه قابل چاپ

بي ترديد رنه دکارت، فيلسوف فرانسوي، يکي از مهم ترين و تاثيرگذارترين چهره ها نه تنها در فرايند سير تاريخي فلسفه غرب، که بر تمدن دوران جديد آن ديار است. از اين رو، فهم فلسفه و تمدن نوين غرب بدون شناخت انديشمندي چون او کامل نخواهد بود. از طرف ديگر، رنسانس نيز دوره نضج گرفتن مدرنيته غربي است و گوهر آن نيز انسان گرايي يا اومانيسم است. در اين دوره، نردباني که در سده هاي ميانه، رو به «آسمان» بود معکوس شد و بر «زمين» گذاشته شد. بررسي انديشه دکارت و اومانيسم دوره رنسانس نشان دهنده وجود همخواني ها و هم سخني هايي بين اين دو است. انگاره نوشتار حاضر آن است که گرچه دکارت خود را يک اومانيست نمي دانست ولي در فلسفه او جنبه هاي اومانيستي اي هست که ريشه در اومانيسم رنسانس دارد و در اموري چون سوبجکتيويسم دکارتي، ترديد در حجيت قدما، اصالت عقل، توجه به تفسير رياضي و مکانيکي جهان خود را نشان مي دهد. در نوشتار حاضر براي تبيين هر چه بهتر بحث، پس از اشاره به مفهوم، اهميت و شاخصه هاي رنسانس و اومانيسم آن، اين هم سخني ها بررسي خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ

هدف از اين تحقيق بررسي وضعيت مقاله هاي فصلنامه "پژوهشهاي فلسفي کلامي" و تبيين الگوي رفتاري محققان اين حوزه مي باشد. روش تحقيق مورد استفاده در اين پژوهش تحليل استنادي است جهت تجزيه و تحليل داده ها از نرم افزار آماري SPSS استفاده شد. يا فته ها نشان داد که در 30 شماره اين مجله، 180 مقاله تاليفي و ترجمه اي به چاپ رسيده که ميانگين 6 مقاله براي هر شماره به دست مي آيد. از 164 نفر نويسنده مقالات تاليفي، 154 نفر نويسنده مرد و 10 نفر نويسنده زن بودند. فقط 7 عنوان مقاله حاصل کار گروهي بوده و ما بقي داراي نويسنده اي واحد بودند. يافته ها نشان داد اکثر نويسندگان مقالات اين فصلنامه عضو هيات علمي بوده و فقط 27 نفر غيرعضو هيات علمي بودند. يافته ها نشان داد که در بين کتابها، به ترتيب قرآن، اشارات و تنبيهات، الميزان، اسفار اربعه، بحار الانوار، نهج البلاغه و در بين نويسندگان ملا صدرا، ابن سينا، محمد حسين طباطبايي، امام خميني (ره) و علامه مجلسي بيشترين استناد را به خود اختصاص داده اند. طبق يافته هاي پژوهش، در بين محمل هاي اطلاعاتي، کتابها بيشتر از ساير منابع اطلاعاتي مورد استناد قرارگرفته است. همچنين يافته ها نشان داد علاوه بر موضوع فلسفه بيشترين موضوعات مورد استناد، حديث، تفسير و فقه بوده است منابع زبان عربي با 1359 استناد، بالاتر از زبان فارسي و انگليسي قرار گرفت.

 نسخه قابل چاپ

در فلسفه اسلامي، هر چند مباحث "وجود شناسي" جايگاه بسيار مهمي دارد و بخش اعظمي از مباحث و مسايل را به خود اختصاص داده است، ولي مباحث "معرفت شناسي" به دلايل مختلف، تفصيل چنداني نيافته است. يکي از معدود مسايلي که به تفصيل در فلسفه اسلامي از آن بحث شده است و مي توان آن را ذيل بحث "معرفت شناسي" گنجانيد، مساله "وجود ذهني" است. اما بين محققان تاريخ فلسفه، چنين مشهور است که اين بحث از فخر رازي آغاز گشته، سپس از طريق خواجه نصيرالدين طوسي به فيلسوفان مکتب شيراز رسيده و در آن جا بسط و تفصيل يافته و سرانجام نزد ملاصدرا راه حل نهايي پيدا کرده است. در اين مقاله نشان خواهيم داد که علي رغم اين ادعا، مباحث وجود ذهني از جمله اثبات وجود ذهني، ماهيت وجود ذهني، شبهات مربوط به آن و پاسخ اين شبهات، همه، نزد فيلسوف بزرگ جهان اسلام، ابن سينا، مطرح شده است و وي فيلسوفانه به همه آن ها پرداخته است و همه فيلسوفان بعد از او، در اين مساله از وي متاثرند.

 نسخه قابل چاپ

پديدارشناسي روح از جمله چهار کتابي بود که هگل در زمان حيات خود به چاپ رساند. وي در اين کتاب که پيش درآمدي بر کل دستگاه فلسفي او بود، از يک سو روح را تنها حقيقت حاکم بر جهان دانست که فراگردهاي شناخت جهان در آن تجلي پيدا مي کند و از سوي ديگر فهم آدمي را از حوزه تجربه روزانه فراتر برد و در سطح و لايه هاي عميق تر دانش فلسفي تفسير کرد. بر اين اساس حتي مي توان گفت حاکميت روح بر جهان نيز به نوعي به دانش فلسفي و فراگرد شناخت مبتني بر تجربه دروني آدمي تکيه کرده است. لذا هگل کار خود را از تجربه شناخت معمولي يعني يقين حسي و قابل درک براي همه آدميان آغاز کرد و سير تکاملي روح را اندک اندک به عميق ترين لايه هاي شناخت يعني ادراک، فاهمه، خودآگاهي و عقل پيش برد.
هگل در پديدارشناسي خود سوداي آن داشت تا پس از طي مسيرهاي طولاني و پرپيچ و خم به شناخت راستين دست يابد و از اين رهگذر ادعاي بزرگ فلسفي خود يعني تفسير حقيقت به واقعيت و واقعيت به حقيقت را اثبات کند.

 نسخه قابل چاپ

مقاله پيش رو، حقيقت ادراک و مراتب آن را از ديدگاه شيخ اشراق بررسي کرده است. براي تبيين ديدگاه شيخ اشراق، نخست بررسي و تبيين نظريه مشا لازم و ضروري است. از اين رو، نخست نظر شيخ فلاسفه اسلام به اختصار بررسي، و سپس به تبيين ديدگاه شيخ اشراق پرداخته شده است. ساختار، مطالب، شواهد و مستندات به گونه‏اي تدوين شده که کاملا جنبه مقايسه‏اي اين دو نظريه، نمايان شده است. نکته مهم ديگري که در اين نوشتار بر آن تکيه شده اين است که تمام مطالب به طور مستقيم به مهم‏ترين آثار اين دو حکيم مسلمان، مستند شده و از مراجعه به کتابهايي که احيانا در اين باره نوشته شده به جد خودداري شده است. در نتيجه، تحليلها صرفا از نگارنده است و برخي از اشعار مولانا و شبستري و نيز مواردي از الاسفار الاربعه، به عنوان شاهد ذکر شده است.

 نسخه قابل چاپ

از نظر عارفان، حق تعالي و مخلوقات از يکديگر جدا نيستند. آفرينش تجلي حسن خداوند است: چون ذات حق تعالي خواست شناخته شود، عشق آغاز شد. عشق نخستين جلوه وجود است و قبل از آن چيزي نيست. حق تعالي زيباست، زيبايي ذاتا معشوق است. اگر خدا در صورت جمال تجلي نکرده بود، جهان پديدار نمي شد. بيرون آمدن جهان به سوي هستي، از رهگذر آن عشق بود. اصل حرکت جهان، حرکت حبي بوده است و اين حال همچنان ادامه دارد. در اين مقاله ديدگاه عارفان در مورد رابطه حق و خلق تحليل شده و بر اساس آن قول فيلسوفان (آفرينش خطي و قاعده الواحد) مورد نقادي قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

اين پژوهش بر آن است که برهان اجماع عام بر اثبات وجود خدا را با برهان فطرت مقايسه کند. ابتدا قرائت هاي مختلف برهان اجماع عام مطرح گرديده است: 1. تفسيرهاي زيست شناختي که از عموميت اعتقاد به وجود خدا، فطري بودن و نيز وجود خارجي خدا ثابت مي شود. 2. برهان هاي ذوحدين ضد شکاکيت که براي اثبات وجود خدا علاوه بر اعتقاد عمومي (بر وجود خدا) از عقل نيز کمک گرفته مي شود.
همچنين انتقادهاي جان لاک و ديگران بر اين تقريرها مطرح و پاسخ هاي احتمالي مدافعان برهان آورده شده است. سپس تقريرهاي مختلف برهان فطرت از ديدگاه برخي از متفکران اسلامي و تقرير پيشنهادي به صورت مختصر ذکر گرديده و در ادامه ديدگاه الوين پلانتينگا که بر آن است که اعتقاد به وجود خدا يک اعتقاد پايه است و بسيار شبيه برهان فطرت است مطرح شده است.
در پايان مقايسه اي بين برهان اجماع عام و فطرت مطرح و اثبات شده است که برهان فطرت از اتقان بيشتري برخوردار است، زيرا اشکالات جان لاک بر برهان اجماع عام، ديگر بر برهان فطرت وارد نيست.

 نسخه قابل چاپ

شناخت هستي همواره مورد توجه انديشمندان اسلامي و غير اسلامي بوده است. براي رسيدن به چنين شناختي از روشهاي متعددي بهره برده اند. افلوطين يکي از متفکران مطرح در تاريخ فلسفه، همانند عارفان مسلمان تبيين منسجم و منطقي اي از هستي و مراتب آن ارايه مي دهد.
افلوطين بر آن است که عالم معقول از سه اقنوم يا سه اصل تشکيل شده است. اقانيم عبارتند از: احد، عقل و نفس. عارفان مسلمان نيز براي نظام هستي چينش خاصي را يافته اند. مقام ذات از نظر ايشان اولين مرتبه و بهتر است بگوييم فوق تمام مراتب هستي است.
نويسنده بر آن است که با روش اسنادي و تحليلي "احد" از منظر افلوطين را با "مقام ذات" عرفاني مقايسه کند. دستاوردهاي مهم اين تحقيق يافتن وجوه مشترکي بين احد و مقام ذات است، همانند: تعالي، اطلاق، بدون اسم و رسم، غير قابل شناخت و...

 نسخه قابل چاپ

هيوم در مباحث زيبايي شناسي خود به دنبال اصلي براي موضوع مناقشه انگيز ذوق است. به عقيده او زيبايي در خود اشيا نيست، بلکه در ذهني جاي دارد که اين اشيا را مورد تامل قرار مي دهد. او ظاهرا ادعايي پارادوکسيکال را مطرح مي کند. از يک سو درک زيبايي امري است ذهني و برخاسته از احساس و کاملا سوبژکتيو و از سوي ديگر مي توان درباره يک اثر هنري و ارزش زيبايي شناختي آن به قضاوت نشست و حکمي زيباشناسانه را نسبت به حکم ديگر ترجيح داد که اين خود نشان از وجود معياري بيروني و اوبژکتيو در قضاوت هنري دارد. هيوم بين الاذهاني بودن درک زيباشناختي را که موجب حصول يک توافق جمعي درباره آن مي شود را امري بديهي مي دانست. اما درعين درک اهميت تجربه زيباشناختي بر روي نقش منتقدان تکيه دارد. کساني که با داشتن برخي ويژگيها، قضاوتشان بدل به معيار ذوق مي شود که اين معيار نه از جنس عاطفه بلکه امري است واقعي. در مقاله حاضر سعي بر آن است که تاکيد هيوم بر نقش منتقدان واقعي به عنوان مرجع قضاوت ميان ذوق افراد بررسي و اعتبار آن سنجيده شود.

 نسخه قابل چاپ

تاريخ کهن و ديرپاي حکمت و حکيمان نامدار ملل واقوام، بويژه يونان، از ابعاد مختلف ظرفيت بحث و تعمق و تحقيق و پژوهش دارد. يکي از آن ابعاد، ادعاي پيامبر بودن آنان و يا دست کم منشا و حياني داشتن نظرها، ايده ها و دانشهاي آنان است.
در اين مقاله، اين موضوع با تکيه برآرا سهروردي و صدر المتا لهين مورد بررسي شده است. آن هم از اين جهت که به نظر مي رسد اين دو بزرگوار بيش از ديگران بدين موضوع پرداخته اند و تصريحات و نصوص متعددي در اين بحث از آنان باقي مانده است. البته در کنار ظواهر و احيانا نصوصي از قرآن و روايات در اين بحث، نظرات و سخنان برخي ديگر از بزرگان متقدم و متاخر نيز آورده شده و نهايتا احتمال پيامبر بودن برخي حکيمان بزرگ، يا دست کم منشا و حياني داشتن بسياري از نظرات و دانشهاي آنان تقويت شده و بر اشتراک تمامي فرهنگها در روند تکاملي علوم و معارف انساني و آموزه ها و هدايتهاي نظري و عملي تاريخ بشر، نيز بر اين که قافله علم و دانش بشري از نخستين پيامبر، حضرت آدم (ع) آغاز گشته و در مسير صعب و طولاني و پر فراز و نشيب خود توسط آخرين ولي معصوم، حضرت مهدي (ع) به کمال نهايي حود خواهد رسيد، تا کيد شده است. حاصل و ثمره اين بحث، مي تواند برون رفت از تنگ نظري و انحصار فرهنگي و تکريم و تقديس ميراث مشترک دانش بشري باشد و به ديگر سخن، رويکرد فرهنگي و معرفتي و ديني ما با انسانهاي ديگر، تا ممکن است و در تضاد و تعارض با ضروريات فرهنگي و اعتقادي ما نيست، بايد رويکردي ايجابي و مثبت باشد و تعامل و همکاري فرهنگي و بهره بردن ازدستاوردهاي دانش و معارف يکديگر را از اولويتهاي خود بدانيم. اصل بر خوشبيني و خوش نفسي باشد مگر آن که خلاف آن ثابت شود نه بر عکس

 نسخه قابل چاپ