مجله ادبیات

مرصاد العباد

    نجم‌الدين رازي           مرصاد العباد

آفرينش آدم

حقّ- تعالي- چون اصنافِ‌ موجودات مي‌آفريد، ‌از دنيا و آخرت و بهشت و دوزخ، وساط گوناگون در هر مقام بر كار كرد. چون كار به خلقتِ‌ آدم رسيد گفت: ‍‍«اني خالق بشراً من طين. » خانة آب و گل آدم من مي‌سازم. جمعي را مشتبه شد گفتند خلق السماوات و الارض نه همه تو ساخته‌اي؟ گفت: اينجا اختصاصي ديگر هست كه اگر آنها به اشارت «كُن» آفريدم كه: «اِنَّما قولنا لشيء اذا اردناهُ‌ ان نقول له كن فيكون »،‌ اين را به خودي خود مي‌سازم بي‌واسطه كه در و گنج معرفت تعبيه خواهم كرد.
پس جبرئيل را بفرمود كه برو از روي زمين يك مشت خاك بردار و بياور. جبرئيل- عليه‌السلام برفت،‌ خواست كه يك مشت خاك بردارد.
خاك گفت:‌ اي جبرئيل، چه مي‌كني؟
گفت: تو را به حضرت مي‌برم كه از تو خليفتي مي‌آفريند.
سوگند برداد به عزّت و ذوالجلالي حقّ‌ كه مرا مبر كه من طاقتِ قرب ندارم و تابِ آن نيارم من نهايتِ بُعد اختيار كردم،‌ تااز سطواتِ قهر الوهيّت خلاص يابم، كه قربت را خطر بسيارست كه: «وَالمُخلصون علي خطر عظيم »

نزديكـان را پيـش برود حيـرانــي
كـايشــان دانــند سيـاستِ‌ سلطـانــي

جبرئيل، چون ذكر سوگند شنيد به حضرت بازگشت. گفت: خداوندا، تو داناتري، خاك تن در نمي‌‌دهد.
ميكائيل را فرمود تو برو. او برفت. همچنين سوگند برداد.
اسرافيل را فرمود تو برو. او برفت. همچنين سوگند برداد. برگشت.
حق- تعالي- عزرائيل را بفرمود: برو، اگر به طوع و رغبت نيايد به اكراه و اجبار برگير و بياور.
عزرائيل بيامد و به قهر، يك قبضة خاك از رويِ‌ جملة زمين برگرفت. در روايت مي‌آيد كه از روي زمين به مقدار چهل اَرَش، خاك برداشته بود بياورد، آن خاك را ميان مكّه و طائف فرو كرد. عشق حالي دو اسبه مي‌آمد.
خاك آدم هنوز نابيخته بود
عشق آمده بود و در دل آويخته بود

اين باده چون شير خواره بودم خوردم
ني‌ني، مي و شير با هم آميخته بود

اول شرقي كه خاك را بود، اين بود كه به چندين رسول به حضرتش مي‌خواندند،‌ و او ناز مي‌كرد و مي‌گفت: ما را سَرِ اين حديث نيست.
حديثِ من ز مفاعيل و فاعلات بُوَد
من از كجا؟‌ سخن سرّ مملكت زكجا؟

آري، قاعده چنين رفته است،‌ هر كس كه عشق را منكرتر بُوِد، چون عاشق شود، در عاشقي غالي‌تر گردد. باش تا مسئله قلب كنند.
منكر بودن عشق بتان را يك چند
آن انكارم، مرا بدين روز افگند.

جملگيِ ملايكه را در آن حالت، انگشتِ تعجب در دندانِ تحيّر بمانده كه آيا اين چه سرّ است كه خاكِ ذليل را از حضرتِ عزّت به چندين اعزاز مي‌خوانند،‌ و خاك در كمالِ مذلّت و خواري با حضرت عزّت و كبريايي، چندين ناز و تعزّز مي‌كند و با اين همه، حضرتِ غنا و استغنا، با كمالِ غيرت، بترك او نگفت و ديگري را به جايِ او نخواند و اين سرّ با ديگري در ميان ننهاد. بيت:
همسنگ زمين و آسمان غم خَوردم
نه سير شدم، نه يار ديگر كردم

آهو به مَثَل رام شود با مردم
تو مي‌نشوي، هزار حيلت كردم

الطافِ الوهيّت و حكمتِ‌ ربوبيّت، به سرّ ملايكه فرو مي‌گفت: «اني اعلم ما لا تعلمون» شما چه دانيد كه ما را با اين مشتي خاك, از ازل تا ابد چه كارها در پيش است؟
عشقي است كه از ازل مرا در سر بود
كاري است كه تا ابد مرا در پيش است

معذوريد، كه شما را سر و كار با عشق نبوده است. شما خشك زاهدانِ صومعه‌نشينِ حظايرِ قدس‌ايد، از گرمروان خراباتِ عشق چه خبر داريد؟
سلاميتان را از ذوق حلاوتِ ملامتيان چه چاشني؟
دردِ دلِ خسته، دردمندان دانند
نه خوش‌منشان و خيره خندان دانند
از سرّ قلندري تو گر محرومي
سرّي است در آن شيوه كه رندان دانند

روزكي چند صبر كنيد، تا من برين يك مشتِ خاك، دستكاريِ قدرت بنمايم، و زنگارِ ظلمتِ خلقيّت، از چهرة آينة فطرتِ او بزدايم، تا شما درين آينه، نقشهاي بوقلمون بينيد. اول نقش، آن باشد كه همه را سجدة او بايد كرد.
پس، از ابرِ كرم، بارانِ محبّت، بر خاكِ آدم باريد و خاك را گِل كرد، و به يدِ قدرت در گِل از گِل دل كرد.
از شبنمِ عشق، خاك آدم گِل شد
صد فتنه و شور در جهان حاصل شد
سر نشتر عشق بر رگِ روح زدند
يك قطره فرو چكيد، نامش دل شد

جملة ملأ اعلي كرّوبي و روحاني،‌ در آن حالت،‌ متعجب‌وار مي‌نگريستند، كه حضرتِ جلّت به خداونديِ خويش، در آب و گل آدم، چهل شبانروز تصرّف مي‌كرد،‌ و چون كوزه‌گر كه از گِل كوزه خواهد ساخت، آن را به هر گونه مي‌مالد و بر آن چيزها مي‌اندازد، گِلِ آدم را در تخمير انداخته كه: «خلق الانسان من صلصال كالفخّار»
و در هر ذرّة از آن گِل، دلي تعبيه مي‌كرد و آن را به نظر عنايت، پرورش مي‌داد و حكمت ]ازلي[ با ملائكه مي‌گفت: شما در دل منگريد در دل نگريد.
گـر من نظـري به سنـگ بر بگمـارم
از سنـگ, دلـي سوختـه بيـرون آرم

در بعضي روايت آن است كه چهل هزار سال, در ميان مكّه و طايف با آب و گل آدم از كمالِ حكمت, دستكاري قدرت مي‌رفت, و بر بيرون و اندرون او, مناسبِ صفاتِ خداوندي, آينه‌ها بر كار مي‌نشاند, كه هر يك مظهر صفتي بود از صفات خداوندي, تا آنچِ معروف است, هزار و يك آينه, مناسبِ هزار و يك صفت, بر كار نهاد.
صاحبِ جمال را اگر چه زرّينه و سيمينه, بسيار باشد, اما به نزديكِ او هيچّيز, آن اعتبار ندارد كه آينه؛ تا اگر در زرّينه و سيمينه, خللي ظاهر شود, هرگز صاحب جمال به خود عمارتِ آن نكند. ولكن اگر اندك غباري, بر چهرة آينه پديد آيد, در حال به آستينِ كَرَم به آزرم تمام, آن غبار از روي آينه بر مي‌دارد و اگر هزار خروار, زرّينه دارد, در خانه نهد يا در دست و گوش كند, اما روي از همه بگردانَد و روي فرا رويِ او كند.
ما فتنه بر توييم تو فتنه بر آينه
ما را نگاه در تو, تو را اندر آينه
تا آينه جمال تو ديد و تو حُسنِ خويش
تو عاشقِ خودى, ز تو عاشق‌تر آينه
عشقِ رويت مرا چنين يكرويه
ببريد ز خلق و رو فراروي تو كرد

و در هر آينه كه در نهادِ آدم بر كار مي‌نهادند, در آن آينة جمال نُماي, ديدة جمال بين مي‌نهادند, تا چون او در آينه به هزار و يك دريچه خود را ببيند, آدم به هزار و يك ديده او را بيند.
در من نگري, همه تنم دل گردد
در تو نگرم, همه دلم ديده شود

اينجا, عشق معكوس گردد, اگر معشوق خواهد كه از و بگريزد, او به هزار دست در دامنش آويزد. آن چه بود كه اول مي‌گريختي و اين چيست كه امروز در مي‌آويزي؟
- آري, آنگه ازين مي‌گريختم, تا امروز در نبايد آويخت.
توسني كردم, ندانستم همي
كز كشيدن, سخت‌تر گردد كمند

آن روز گِل بودم, مي‌گريختم, امروز همه دِل شدم در مي‌آويزم. اگر آن روز به يك گِل دوست داشتم, امروز به غرامتِ آن به هزار دل دوست مي‌دارم.
بيت:
اين طرفه نگر كه خود ندارم يك دل
و آنگه به هزار دل تو را دارم دوست

همچنين, چهل هزار سال, قالبِ آدم ميان مكّه و طايف افتاده بود. و هر لحظه از خزاينِ مكنونِ غيب, گوهري ديگر لطيف و جوهري ديگر شريف, در نهادِ او تعبيه مي‌كردند, تا هرچِ از نفايسِ خزاينِ غيب بود, جمله در آب و گِلِ آدم, دفين كردند.
چون نوبت به دل رسيد گِلِ دل را از ملاط بهشت بياوردند و به آبِ حياتِ ابدي سرشتند, و به آفتابِ سيصد و شصت نظر, بپروردند.
اين لطيفه بشنو كه: عدد سيصد و شصت از كجا بود؟ از آنجا كه چهل هزار سال بود تا آن گِل در تخمير بود. چهل هزار سال, سيصد و شصت هزار اربعين باشد, به هر هزار اربعين كه بر مي‌آورد, مستحق يك نظر مي‌شد. چون سيصد و شصت هزار اربعين بر آورد, مستحق سيصد و شصت نظر گشت.
يك نظر از دوست و صد هزار سعادت
منتظرم تا كه وقتِ آن نظر آيد

چون كارِ دل به اين كمال رسيد, گوهري بود در خزانة غيب, كه آن را از نظرِ خازنان, پنهان داشته بود و خزانه داريِ آن, به خداوندي خويش كرده. فرمود كه آن را هيچ خزانه لايق نيست. الاّ حضرتِ ما, يا دلِ آدم.
آن چه بود؟ گوهرِ محبّت بود كه در صدفِ امانتِ معرفت, تعبيه كرده بودند, و بر ملك و ملكوت عرضه داشته, هيچ كس استحقاق خزانگي و خزانه‌داري آن گوهر نيافته.
خزانگي آن را دل آدم لايق بود كه به آفتابِ نظر پرورده بود, و به خزانه‌داريِ آن جانِ آدم شايسته بود كه چندين هزار سال از پرتو نور صفاتِ جلالِ احديّت, پرورش يافته بود. بيت:
با آن نگار, كار من آن روز اوفتاد
كآدم ميان مكّه و طايف فتاده بود

عجب در آنكِ چندين هزار لطف و عاطفت, از عنايتِ بي‌علّتِ با جان و دلِ آدم در غيب و شهادت مي‌رفت, و هيچ كس را از ملائكة مقرّب در آن محرم نمي‌ساختند, و ازيشان, هيچ كس آدم را نمي ‌شناختند. يك بيك بر آدم مي‌گذشتند و مي‌گفتند: آيا اين چه نقش عجيب است كه مي‌نگارند؟ و باز اين چه بوقلمون است كه از پردة غيب بيرون مي ‌آورند؟
آدم به زير لب آهسته مي‌گفت: اگر شما مرا نمي‌شناسيد, من شما را خوب مي ‌شناسم, باشيد تا من سر ازين خواب بردارم, اسامي شما را يك بيك برشمارم. چه از جملة آن جواهر كه دفين نهاده است, يكي علم جملگي اسماست؛ «وَ عَلَّمَ آدَمَ الاَسماءَ كُلَّها ... »
(مرصادالعباد, به اهتمام دكتر محمد امين رياحي, 75-68)
---------------------------------------------------------
1- «اِنّي خالِقُ» : همانا كه من بشري از گِل مي‌آفرينم (ص 38-71).
2- «اَنَّما قَولنا ... »: هرگاه ما اراده كنيم (ايجاد) هر جيزي را مي‌گوييم او را باش, پس (موجود) خواهد شد (نحل 16/40).
3- «وَالمُخلِصُونَ ... » : پاكان در خطر بزرگي هستند. مولانا جلال الدين گفته است:
زانكه مخلص در خطر باشد مدام
تا ز خود خالص نگردد او تمام

استاد بديع‌الزمان فروزانفر در احاديث مثنوي نوشته است كه در شرح خواجه ايوُب, حديث نبوي است و در اتّحاف الساده المتّقين منسوب به سهل بن عبدالله تستري ذكر شده است (احاديث مثنوي ص 53).
4- «اَنّي اَعلَمُ ... » : (خداوند فرمود) من چيزي (از اسرار خلقت بشر) مي‌دانم كه شما نمي‌دانيد (البقره 2/30, ترجمه الهي قمشه‌اي).
5- «خَلَقَ الاِنسانَ ... » : آفريد انسان را از گِل خشكِ مانند گِل كوزه‌گران (الرحمن 55/14).
6- «وَ عَلَّمَ ... » : و آموخت به آدم همة نام‌ها را (البقره 2/31).



سبك‌شناسي
نثر مرصادالعباد از شيواترين نثرهاي عرفاني فارسي است. همانگونه كه خود نجم‌الدين دايه در تأليف خويش مي‌گويد, اين كتاب را براي استفاده همة طبقات مردم و نه فقط خواصّ عرفا نوشته است و بدين سبب از همه متون عرفاني نظير كشف المحجوب و ترجمه رسالة قشيريّه و اسرار التوحيد و نظاير آنها, روانتر است و در عين حال از سبك و شيوه‌اي بسيار سنجيده و پخته و عباراتي كه دلنشيني مضامين و مفاهيم عرفاني را با زيبايي كلام ظاهر مي‌آميزد برخوردار است.
در مرصادالعباد نثر آهنگين است اما همچون نثر مقامات, تصنّعي به چشم نمي‌خورد, شيوه‌اي را كه سعدي در اواسط قرن هفتم در گلستان به اوج مي‌رساند كه در كمال شيوايي و سجع و ايجاز, خواننده, زبان سعدي را محاوره‌اي احساس مي‌كند, در نثر مرصاد در مرتبتي فروتر احساس مي‌شود آميخته بودن شعر و بخصوص اشعار گزيدة عرفاني, چاشني كلام او مي‌شود.
با آنكه براي استناد و استشهاد ناگزير است به عبارات و جملات عارفان كه گاه به عربي يا دست كم حاوي اصطلاحات و تعبيرات عرفاني است توسّل جويد آن عبارات را آن چنان مي‌آورد كه با نثر شيوايش يك دست مي‌شود و گويي خواننده همه جمله‌ها را به فارسي مي‌خواند. اين احساس طبعاً در استناد به آيات قرآني و احاديث نبوي كه خوانندة متون عرفاني با آنها آشنايي بيشتر دارد, بيشتر محسوس است.
نجم‌الدين چون خود ذوق شعري داشته و شاعر بوده است در لابلاي عبارات مرصاد, اشعاري از سنايي و ديگر شاعران آورده است و بعضي ابيات نيز سرودة خود اوست اما چون شعرشناس است و مي‌داند كه در شعر همپاية بزرگاني چون سنائي نيست در گنجاندن اشعار خود در ميان نثر اصراري ندارد و اشعار مناسب ديگران را در موارد متعدد بر شعر خود ترجيح مي‌نهد و انتخاب مي‌كند.
چون كتاب را در آغاز قرن هفتم نگاشته است از جهاتي به نثرهاي قرن هفتم و در اكثر موارد, به نثر قرن ششم شبيه است.
مرحوم بهار دربارة ويژگيهاي لفظي و نحوي نجم‌الدين به مواردي اشاره كرده است كه خلاصه‌اي از آن را براي مزيد اطلاع خوانندگان نقل مي‌كنيم:
1. فعل بودن را به تمام صيغه‌ها استعمال مي‌كند و گاه به ندرت به جاي «بُوَد» صيغة مضارع «هست» مي‌آورد.
2. افعال انشايي را با ياء مجهول به صورت قديم, كمتر به كار مي‌برد.
3. ياء تأكيد بر سر افعال از مصدر و ماضي و فعلهاي نفي نمي‌آورد.
4. افعال ثقيل قديمي مانند: خفتيدن, خسبيدن, بيوسيدن, لخشيدن ... نمي‌آورد.
5. اندر, ايدون, ايدر و ساير لغات كهنه را به كار نمي‌برد و «اوميد» به جاي اميد, «بيستاد» بجاي بايستاد و «برآمد» و «بافكند» كه از شيوه‌هاي املاء قديم است به كار نبرده است.
6. در همه جا براي موصوف مونّث, صفت مونّث (به شيوة عربي) نياورده است.
7. لغات تازي دشوار نمي‌آورد مگر لغاتي كه اصطلاح عرفاني است و ناگزير به استعمال آنهاست.
8. دراستعمال استعاره وكنايه ومراعات النظيرواضداد نيزگاهي غوركرده وتفنن نموده است.
9. لغات غير متداول و غريب فارسي نيز به كار نبرده است. (براي اطلاع بيشتر رك: سبك‌شناسي بهار, جلد سوم, ص 27-20)
ضمناً درصد لغات عربي مرصادالعباد 35 درصد است.
     

علامه قزويني

    به قلم خود او       

    اسم بنده, محمد و اسم پدرم عبدالوهاب بن عبدالعلي قزويني است. پدرم يكي از مولفين اربعه‌ي ‹‹نامه دانشوران›› است و تراجم احوال نحاه و لغويين و ادبا و فقها غالباً به او محول بود و اسم او در مقدمه آن كتاب و ترجمه حال مختصري ازو در كتاب ‹‹المأثر و الأثار›› مرحوم اعتمادالسلطنه محمد حسن خان, مسطور است. پدرم در سنه‌ي 1306 در طهران مرحوم شد.
تولد بنده در طهران در محله دروازه قزوين, در پانزدهم ماه ربيع‌الاول سنه‌ي هزار و دويست و نود و چهار قمري است. تحصيلات علوم متداوله‌ي اسلامي را در همان طهران كرده‌ام. صرف و نحو را در خدمت پدرم و خدمت مرحوم آقاي حاجي سيد مصطفي مشهور به قنات آبادي در مدرسه معيرالممالك و فقه را در خدمت همان بزرگوار و مرحوم حاجي شيخ محمد صادق طهراني مدرس مدرسه‌ي مزبور و قليلي در محضر مرحوم حاجي شيخ فضل‌الله نوري . كلام و حكمت قديم را در خدمت آقاي حاجي شيخ علي نوري در مدرسه خان مروي و اصول فقه را در خدمت مرحوم ملا محمد آملي در مدرسه خازن الملك و سپس اصول فقه خارج را در محضر درس مرحوم افضل‌المتاخرين آقاميرزا حسن آشتياني در سه چهار سال اخير عمر آن مرحوم, تبحر و احاطه آن بزرگوار به جميع جزئيات و شعب علم اصول, في‌الواقع حيرت‌آور بود و تا كسي مثل او را نديده باشد به حدس و قياس تصوري از درجه‌ي احاطه فوق‌العاده يك نفر به جميع فروع و مسائل يك علمي نمي‌تواند بكند.
از ميان اين همه علوم متداوله نمي‌دانم به چه سبب از همان ابتداي امر, شوقي شديد به ادبيات عرب, گريبانگير من شد, تا اكثر ايام صبي و شباب در شعب مختلفه‌ي اين فن بخصوص نحو, صرف گرديد و عمر گرانمايه در اشتغال به اسم و فعل و حرف گذشت و اكنون كه تأمل ايام گذشته مي‌كنم و بر عمر تلف كرده تأسف مي‌خورم باز يكي از بهترين تفريحات من, مطالعه شرح رضي و مغني‌اللبيب است كه براي من احلي من وصل الحبيب است. العاده كالطبيعه الثانيه .
از جمله‌ي بزرگواراني كه از انفاس قدسيه ايشان بدون تدريس و تدرس كتب رسمي به قدر استعداد خود كسب فيوضات نمودم, مرحوم حاجي شيخ هادي نجم‌آبادي قدس سره- است. قريب دو سه سال هر روز مقارن غروب آفتاب, تا يكي دو از شب رفته, با يكي از رفقا به مجلس محاضره مخصوص ايشان كه در بيروني منزلشان در حسن‌آباد در روي ريگ و زمين بي‌فرش منعقد مي‌شد حاضر مي‌شدم و از مفارضات كثيرالبركات آن وجود مقدس و اجله اصحاب و تلامذه ايشان مستفيض مي‌گرديدم. سادگي اطوار و حركات و سكنات آن بزرگوار و آزادي خيالشان به تمام معني كلمه و خدمتي كه در بيداري اذهان و خرق حجب موهومات و باز كردن چشمها و گوشهاي طبقات منورالفكر و عناصر مستعّده‌ي ايران در آن دوره كرده‌اند. و غرابت اوضاع مجالس ايشان, و حضور اغلب ارباب مذاهب مختلفه و ملل متنوعه از مسلمان و يهود و بابي و غيره هم در آن مجالس و مباحثات آنها در انواع مسائل مذهبي و غيره در حضور ايشان در كمال آزادي, طنز و استهزا نسبت به موهومات كه بر وجنات بيان و فلتات لسان ايشان و عموم اصحاب و تلامذه ايشان لايح بود؛ و اطاعت و احترم فوق‌العاده كه اصحاب آن بزرگوار نسبت به ايشان اظهار مي‌نمودند. چنانكه تقريباً حركتي و تبسمي در حضور ايشان از آنها صادر نمي‌شد, همه‌ي اين امور از غرايب وقايع عصر اخير و مشهور بين‌الجمهور است. براي شرح حالات آن مرحوم, يك كتاب مي‌توان نوشت. از اين جمله معترضه بگذريم.
ديگر از استاتيدي كه از افادات ايشان بي‌نهاي مستفيد شده‌ام بقيه‌الفضلا خاتمه الادباء اقاي آقاسيد احمد اديب پيشاوري- مدالله في عمره- است. چندين سال همه ساله در تابستان در موقع ييلاق كه ايشان عادت داشتند همه روزه به صحن امامزاده صالح تجريش تشريف مي‌آورند و يك دو سه ساعتي آنجا در گوشه‌اي مي‌نشستند, من بواسطه ترسي كه از تنگي حوصله ايشان داشتم, حيله‌ها انگيخته و بهانه‌ها اختراع كرده به محضر شريفشان حاضر مي‌شدم و جسته جسته با ترس و لرز, گاهگاه سوالي از ايشان مي‌كردم, و جوابي شافي و كافي مي‌شنيدم, و فوراً ان را در خزانه‌ي دماغ و دفتر بغل ثببت مي‌كردم تبحر ايشان در ادبيات عربي و فارسي و حافظه‌ي عجيب فوق‌العاده كه از ايشان در حفظ اشعار عرب مخصوصاً مشاهده م‌كردم في‌الواقع باصطلاح محيرالعقول بود. هر وقت و در هر مجلسي كه از يك شعر عربي مثلاً صحبت مي‌شد و هيچكس از اهل مجلس نمي‌دانست آن شعر از كيست و در چه عصر گفته شده ايشان را مي‌ديدم جميع اشعار سابق و لاحق آن را با تمام قصيده و اسم شاعر و شرح حال او و تاريخ او و معني شعر و غيره و غيره همه را بلاتأمل بيان مي‌كردند.
هر وقت من ايشان را مي‌ديدم ياد حكايت معروفي كه در كتب اديبه عرب به حماد راويه نسبت مي‌دهند (كه وي فقط از شعراء قبل از اسلام به عدد هر يك از حروف مُعجم صد قصيده بزرگ سواي مقطعات از حفظ داشت تا چه رسد به شعراي بعد از اسلام و وليد از خلفاي بني‌اميه كه اين ادعا را باور نمي‌كرد شخصي را بر او موكل گماشت تا دو هزار و نهصد قصيده به تفصيل فوق از وي تحويل گرفت ) مي‌افتادم.
باري در كثرت حفظ و وسعت اطلاع از ادبيات و اشعار و لغات و همچنين در مشرب فلسفه و زهد در دنيا و گوشه‌نشيني و ساير حالات و اطوار من هميشه ايشان را در پيش خود به ابوالعلاء معري تشبيه مي‌كنم با اين فرق كه ابوالعلاءِ فقط در ادبيات عرب نادره‌ي دهر بود و ايشان ذواللسانين و در عربي و فارسي هر دو نابغه‌ي عصرند ديوان اشعار اشان را دو سه سال قبل در پاريس پيش شاهزاده نصره‌الدوله فيروز ميرزا ديدم, صد افسوس كه چاپ نشده است.
ديگر از بزرگان كه حق تربيت به گردن من دارند مرحوم شمس العلما شيخ محمد مهدي قزويني عبدالربّ آبادي از اجله‌ي ادباي عصر و از رفقاي پدرم و از مولفين اربعه ‹‹نامه دانشوران›› كه پس از فوت مرحوم پدرم ما اولاد صغير را در زير جناح حمايت خود گرفت و مقداري قليل از مقرري پدرمان را توانست در حق ما برقرار نمايد و به مرد آن قوت لايموت ما در صالحه‌ي ما كه روانش پر نور باد- ما را بزرگ كرده به حد مردان رسانيد.
ديگر از بزرگواراني كه حق تربيت و تعليم عظيم به گردن اين ضعيف دارد, مرحوم ميرزا محمد حسين خان اصفهاني متخلص به ‹‹فروغي›› ملقب به ذكاءالملك پدر دانشمند معظم آقاي ميرزا محمد علي خان ذكاءالملك حاليه- مدظله العالي- است كه قريب ده دوازده سال از اوايل عهد شباب را غالب ايام و ليالي در محضر انوار ايشان كه محطّ رجال ادباء و شعرا و اهل ذوق آن عصر بود بسر بردم.
تربيت اخلاقي برحسب استعداد خود و ترويض نفس سركش و قهر طبع توسن و اعتراف به جهل خود همه را كلاً مديون توجهات مشفقانه و تربيت پدرانه آن مرحوم مي‌باشم.
در تمام اين مدت ده دوازده ساله علي سبيل الاستمرار از مصاحبت دو فرزند دانشمند آن بزرگوار آقاي ميرزا محمد علي خان ذكاءالملك و آقاي ميرزا ابوالحسن خان فروغي برخوردار بودم.
ابتدا من در خدمت آقاي ذكاءالملك حاليه درس فرانسه مي‌خواندم و ايشان پيش من درس عربي ولي بزودي بواسطه توافق مشرب طرفين و تجانس اخلاق و خيالات جانبين, كار از تعليم و تعلم گذشته دوستي موكد باطني كه بناي آن مانند رفاقت اغلب ابناء زمانه نه بر جلب منافع و دفع مضار, بلكه اساس آن مانند دوستي اخوان الصفا و خلان‌الوفا محض يگانگي مشرب و اتحاد مسلك بود, بين ما برقرار و متدرجاً مستحكم گشت و اميداوارم كه مادام‌الحياه, رشته اين عروت‌الوثقاي مودت كه نتيجه عمر من است به حال حاليه محكم و مبرم باقي بماند.
ديگر از اعاظم علما كه لطف مخصوصي درباره‌ي اين ضعيف داشتند مرحوم حاجي شيخ فضل‌الله نوري بود كه وظيفه‌ي تدريس نحو را براي دو پسر خودشان يكي آقاي آقاضياءالدين و ديگري آقاي حاجي ميرزا هادي به عهده من محول نمودند و من براي هر يك از آن آقازادگان علي التعاقب مدت دو سه سالي تدريس كرده ايشان را برحسب معلومات ناقصه‌ي خود به علم مزبور آشنا ساختم.
در دوره‌ي اقامت اولي من در پاريس احياناً مكاتيپ آن مرحوم به خط خودشان براي من مي‌رسيد كه براي يادگار آنها را نگاه داشته‌ام سوءعاقبت ظاهري و حركات اواخر عمر آن مرحوم كه منتهي به خاتمه‌ي فجيع حيات او گرديد هيچكدام از اينها نبايد باعث انكار مقامات علميه آن مرحوم بشود, او مكافات اعمال خود را در اين دنيا چشيد و واقع امر به دست خداست و حالا او اسير خاك و دستش از اين دنيا كوتاه است و ديرگاهي است كه گفته‌اند: ‹‹اذكروا موتاكم بالخير ››. راقم سطور را مقصود مدح يا قدح حركات اواخر آن مرحوم نيست, غرض من از ذكر او در اينجا, فقط اداي وظيفه‌ي حق‌شناسي و تذكار حقوق مودت آن مرحوم و خوبيهاي او در حق من است و بس و تذكر عهود ماضيه را خواستم تا به قول بيهقي: لختي قلم را بر او بگريانم.
در اوايل سنه‌ي 1322 برادرم ميرزا احمدخان (حاليه مفتش در اداره‌ي ماليات غيرمستقيم) كه آن وقت در لندن بود, چون شوق مفرط مرا به ديدن نُسخ قديمه نادره مي‌دانست, به من نوشت كه بد نيست تا من اينجا هستم, سفري به لندن بكني و كتابخانه بزرگ اينجا را تماشايي بنمايي و سپس بعد از چند ماه ديگر با هم مراجعت خواهيم كرد.
من نيز به قول معروف كه ‹‹كور از خدا چه مي‌خواهد؟ دو چشم بينا›› بلاتامل پس از وداع ابدي با مادر كه در بيرون دروازه‌ي قزوين با چشمهاي پر از اشك وقتي كه گاري پستي حركت كرد به من گفت: من يقين دارم ديگر روي تو را نخواهم ديد. در پنجم ربيع‌الثاني 1322 از طهران حركت كرده از راه روسيه و آلمان و هلاند به لندن سفر كردم, پس از مشاهده عظمت كتابخانه‌ي آن شهر و تامل آن همه كتب نفسيه نادره از عربي و فارسي و غيره شوق مطالعه‌ي آنها چنان بر من غلبه كرد كه بي‌اختيار, اهل و وطن و خانواده را نمي‌گويم فراموش كردم ولي موقتاً (كه اين موقهً تاكنون به بيست سال كشيده است) خيال آنها را به كناري گذاردم. قريب دو سال در شهر لندن بسر بردم و در آنجا با جمعي از مستشرقين انگليسي آشنايي پيداكردم از جمله پروفسور بوان كه متخصص در ادبيات عرب بخصوص اشعار جاهليين و مخضرمين است و درين شعبه, كمتر كسي به پايه‌ي او مي‌رسد و در اين فن, در نهايت تبحر و در كار خود در منتهي درجه دقت و احتياط, بلكه وسواس است. كتاب نقائض حرير و الفرزدق را در سه جلد بزرگ, پس از بيست سال تصحيح در سنوات 1905-1912 مسيحي در ليدن (هلاند) به طبع رسانيده است. طبع اين كتاب, با اين درجه از صحت و دقت, يكي از شاهكارهاي ادبي اروپاست درين قرن اخير.
و ديگر مسترالس كتابدار سابق ‹‹بريتيش ميوزيوم›› و عضو امناي اوقاف گيب كه در فن معرفه‌الكتب و احاطه به اسماء كتب عربي و فارسي و تركي و اطلاع بر شرح حال مصنفين آنها و نسبت هر كتابي به مصنف آن, يد طولائي دارد, فهرست كتب مطبوعه عربي ‹‹بريتيش ميوزيوم›› در دو جلد بزرگ از تأليف ذيقيمت اوست.
و ديگر ماسوف عليه مستر آمد روز عضو امناي اوقاف گيب كه طبع تاريخ الوزراء هلال صابي و ذيل تاريخ دمشق لابن القلانسي نتيجه زحمات اوست.
و ديگر مستشرق شهير, پروفسور ادوارد برون كه شهرت ايشان مستغني از هرگونه وصف و شرحي است. ايشان سمت رياست امناي اوقاف گيب را دارند و به توسط ايشان بود كه طبع و تصحيح بعضي از كتب كه بعدها مذكور خواهد شد از طرف امناي مزبور به عهده اين ضعيف محول گرديد (در 20 جماد‌الاخر 1344 ‹‹ژانويه 1926›› در كمبريج وفات يافت) در اوايل سنه 1324 امناي مزبور, تصحيح و طبع تاريخ جهانگشاي جويني را به من پيشنهاد كردند من نيز با وجود قلت سرمايه علمي و صعوبت فوق‌العاده اين كار, متوكلاً علي‌الله, دل به دريا زده, پيشنهاد مذكور را قبول كردم و براي انجام اين مقصد در ماه ربيع‌الثاني سنه‌ي هزار و سيصد و بيست و چهار از لندن به پاريس- كه در آنجا نسخ متعدده از كتاب مزبور موجود است- آمدم و تا اواخر سنه هزار و سيصد و سي و دو در پاريس متوقف بودم.
در پاريس نيز با جمعي از مستشرقين فرانسه, آشنا شدم و از ثمرات زحمات ايشان مستفيد گشتم. از جمله ماسوف عليه هرتويك در نبورك عربي‌دان معروف د طابع كتاب سيبويه و صاحب تأليفات مشهور. چندي به پاي دروس او درخصوص خط حميري (خط مسند) در يمن و كتيبه‌ها و احجاري كه به آن خط در موزه‌ي لوور موجود است, حاضر شدم و آن درسها را اغلب در خود موزه‌ي لوور مي‌داد.
ديگر ماسوف عليه باربيه دومنار طابع و مترجم مُروج الذهب مسعودي در نه جلد و بسياري از كتب ديگر.
ديگر مسيوميه نحوي و لغوي معروف و صاحب تصانيف مشهوره در مقايسه نحو و صرف السنه‌ي هند و اروپايي با يكديگر. چندي در سوربون به درسهاي او حاضر شدم. ديگر مسيو هوارت كه در اغلب علوم و فنون فارسي و عربي و تركي تأليفي يا ترجمه‌اي نموده يا كتابي از السنه مذكوره را تصحيح و طبع كرده است ولي تخصص در يكي از آنها بخصوصه از او مشهود نيست.
درين مدت توقف خود در پاريس با آقاي ميرزا علي‌اكبر خان دهخدا نوسنده‌ي مشهور كه در آن اوقات در اوايل ‹‹استبداد صغير›› در جزو مهاجرين ملي به پاريس آمده بودند تجديد عهد مطول مفصلي نمودم. در تمام مدت اقامت معظم‌له در پاريس, من اغلب اوقات را در خدمت ايشان بسر مي‌بردم, و از موانست با آن طبع الطف از ماء زلال و ارق از نسيم صباء و شمال به نهايت درجه محظوظ مي‌شدم و في‌الواقع تمتعي كه من از عمر در جهان بردم يكي همان ايام بود و آرزو مي‌كنم كه باز قبل از مرگ, يك بار ديگر اين سعادت نصيب من گردد.
و ديگر با جناب قدوه‌الفضلا اقاي حاجي سيدنصرالله اخوي-دامت بركاته- از فحول علماء و شعرا و ادباي عصر حاضر, مرا افتتاح روابط كتبي و آشنايي غائبانه دست داد در ايامي كه من مشغول طبع و تصحيح مرزبان نامه بودم, ايشان با يك وسعت قلب و انشراح صدري كه فقط از مثل ايشان فاضلي, متوقع مي‌توان بود, نسخه‌ي مصححه‌ي خودشان را بدون هيچ سابقه‌ي آشنايي و وثيقه اعتمادي براي تكميل تصحيح آن كتاب براي من فرستادند و به آن مناسبت از آن وقت تاكنون, ابواب مكاتبه بين‌الجانبين باز است كه اين ضعيف از افاضات آن استاد محترم همواره سرفراز.
در اواخر سنه‌ي هزار و سيصد و سي و سه, چون بواسطه جنگ عمومي, همه‌ي كارهاي دنيا معوق و تعطيل شده بود و به عللي كه اينجا موقع ذكر آن نيست, ديگر براي من در پاريس به هيچوجه ادامه كارهايي كه به دست داشتم ممكن نبود. آقاي حسينقلي خان نواب از دوستان قديم بنده كه آنوقت در پاريس بودند و در همان اوقات به سمت وزارت مختار در دربار برلن معين شده بودن به من پيشنهاد كردند كه تو كه حالا در پاريس كاري نداري, بيا با هم برويم به برلن و دو سه ماهي آنجا بمان و آنجا را هم ببين و پس از دو سه ماه ديگر كه جنگ تمام شد و كارها به حالت اوليه عود نمود, دوباره به پاريس برگرد. من نيز پيشنهاد ايشان را با كمال شوق پذيرفته در 14 ذي‌الحجه 1333 (23 اكتبر 1915) از پاريس حركت كرده و از راه سويس در مصاحبت ايشان, چهار روز بعد وارد برلن شدم و با وجود اشكالات فوق‌العاده‌ي عبور و مرور در آن ايام جنگ, بخصوص عبور از خاك يكي از دول متحاربه به خاك ديگري, به مناسبت اينكه ايشان وزير مختار و داراي تذكره‌ي ‹‹ديپلوماتيك›› بودند و ما هم جزو جلال ايشان بوديم, چندان گرفت و گيري در سرحدات به عمل نيامد. اندكي پس از ورود ما به برلن, دخول و خروج از خاك آلمان به كلي مسدود گرديد و دو سه ماه, دو سه سال شد و باز جنگ تمام نشد.
الغرض, من مدت چهار سال و نيم تا ختام جنگ در برلن ماندم. شرح صدمات و مشقاتي كه من از قحط و غلاي عمومي در اين مدت, مانند همه‌ي اهالي آن مملكت فلكزده كشيدم از گنجايش امثال اين مختصر مقاله بيرون است. يك كتاب به اندازه‌ي روضه‌الصفا براي آن لازم است. اداي اين وظيفه را به عهده مورخين اين جنگ وامي‌گذارم.
اينكه مي‌گويم قحط و غلاي ‹‹عموي››, مقصودم اين است كه در قحط و غلاهاي معمولي غالباً تنگي ارزاق منحصر به يكي دو فقره است, مثلاً نان يا گوشت يا غير آن دو, ولي در اين مدت جنگ در آلمان بواسطه‌ي محاصره‌ي بري و بحري دول متفقه كه يك زنجيري آهنين غيرقابل خرق و التيام, از كشتيهاي جنگي و پانزده مليون سرنيزه گرداگرد آن مملكت كشيده بودند, همه چيز مطلقاً و بطور كلي از نان و آرد و گوشت گرفته الي سيب‌زميني و برنج و جميع حبوبات و شير و پنير و روغن و اقسام دهنيات و لبنيات و قند و شكر و مربا و عسل و صابون و حتي ارسي و حوله وملحفه و پشمينه‌جات بكلي ناياب و بوجه من‌الوجوه پيدا نمي‌شد و ارزاق ضروريه را دولت به دست گرفته به عدد رووس به هر نفري سهمي معين در مدتي معني توزيع مي‌كرد ولي چه مقدار؟ مثلاً هفته‌اي 26 سير نان سياه و سه سير گوشت و 5 مثقال (25 گرم) روغن و ماهي چهار سير و نيم قند و يك عدد تخم‌مرغ, و ساير اشياء به همين قياس و تناسب. و اين را هم عرض كنم كه ما ايرانيان نسبتاً به ساير اهالي مملكت خوشبخت‌تر بوديم زيرا به مساعي و اقدامات آقاي تقي‌زاده به عنوان اينكه ماها خارجه‌ي بي‌طرف و مهمان دولت آلمان هستيم به هر يك از ماها از اوراق مذكوره سهم مضاعف مي‌دادند, يعني بجاي هفته‌اي پنج مثقال روغن به ما ده مثقال (50 گرم) و بجاي ماهي يك تخم‌مرغ, به ما دو عدد صحيح بي‌كسر تخم‌مرغ مرحمت مي‌شد.
باري, اين مدت چهار پنج ساله را در مصاحبت دائمي دوست قديمي خود دانشمند معظم محترم آقاي سيد حسن تقي‌زاده مدّظله بسر مي‌بردم و از مفاوضات علمي و ادبي آن يگانه‌ي فاضل علّامه, همواره مستفيض بودم. ايشان در آن ايام به مساعدت دولت آلمان يك انجمني به اسم ‹‹كميته ايراني›› تشكيل داده و جمعي از اعزّه‌ي ايرانيان را كه در آن ايّام و انفساه بواسطه‌ي انقطاع روابط بين‌المللي و انسداد طريق, همه در حكم ابناء السيبيل و اغلب در باب امر معيشت ولو اينكه در بلاد خود شايد متمول بودند سرگردان بودند, آقاي تقي‌زاده به توسط آ، كميته از همه نگاهداري مي‌نمود و به اين طريق جمعي كثير از هموطنان ما از صدمه‌ي آن طوفان عالمگير محفوظ ماندند و از آن سموم آتشين كه تر و خشك را بسوخت جاني به سلامت به در بردند. اين مدت چهار پنج ساله في‌الواقع برلين به وجود جمعي از نخبه‌ي نخبا و فضلاي ايران آراسته بود و عده‌ي كثيري از ايشان با تفاوت مسلك و شغل و سليقه كه بنات النعش‌وار در اطراف بلاد متفرق بودند, بواسطه مساعي آقاي تقي‌زاده همه پروين‌آسا در يك نقط جمع آمده و مانند رمه‌ي گوسفند در هنگام طوفان, همه سرها را به يكديگر نزديك آورده در كمال اتحاد با هم بسر مي‌بردند, و از كشتار هولناك بيست ميليون نفوس كه در همان اثناء در خارج از حدود آلمان در ميدان دوردست جنگ به عمل مي‌آمد, بجز صور متحركي كه در سينما تماشا مي‌كردند, يا بعضي سربازان مجروح ناقص الاعضاء كه در معابر بر سبيل تصادف به آنها برمي‌خوردند يا صفوف مطول زنها و پيرمردها در مقابل دكاكين نانوايي و قصابي و بقالي كه در زير برف و باران, همه بي‌سر و صدا انتظار چند ساعته‌ي رسيدن نوبت خود را مي‌كشيدند آثار خارجي ديگري از جنگ نمي‌ديدند و روزگاري در كمال آرامي و سكونت ظاهري, كه اشبه اشياء به خواب يا خيال بود مي‌گذرانيدند.
آقاي تقي‌زاده حضور اين آقايان را در برلين مغتنم شمرده, يك انجمن ادبي و علمي تشكيل دادند كه هر شب چهارشنبه, ده پانزده نفر از فضلاي آنها در اداره ‹‹كاوه›› جمع شده در انواع مسائل علمي و ادبي و فني گفتگو مي‌كردند, و مقرر بود كه هر يك از اعضاء بنوبه‌ي خود در موضوعي بخصوص كه خود او قبل از وقت برحسب دلخواه, معين مي‌كرد, مقاله با اسنادي نوشته در حضور اعضاء قرائت مي‌نمود.
از فضلاي مبرز اين انجمن, يكي مرحوم ميرزا فضلعلي آقا مجتهد تبريزي وكيل سابق آذربايجان بود كه في‌الحقيقه در ادبيات عرب او را صاحب يدي طولا بلكه يدي بيضا يافتم وي در همان برلين در سلخ جمادي‌الآخره 1339 به رحمت ايزدي پيوست.
و ديگر آقاي سيد محمدعلي خان جمال‌زاده, يكي از مهمترين اميدهاي آينده ايران كه كتاب ‹‹روابط روس و ايران›› او نمونه‌اي از وسعت اطلاعات و قوّه‌ي انتقادي و تدفيق اوست به سبك اروپاييان و كتاب ‹‹يكي بود و يكي نبود›› او نموداري از شيوه‌ي انشاي شيرين سهل ساده‌ي خالي از عناصر خارجي اوست, و اگرچه اين سبك انشاء كار آساني نيست و به اصطلاح سهل ممتنع است ولي معذلك, فقط اين طرز و شيوه است كه بايد سرمشق چيزنويسي هر ايراني جديدي باشد كه ميل دارد به زبان پدر مادري خودش چيز بنويسد و نمي‌خواهد كه بواسطه عجز از اداي مقصود خود به زبان فارسي, محتاج به دريوزه نمودن كلمات و جمل و اساليب تعبير كلام از اروپاييها بشود, چنانكه شيوه‌ي ناخوش بعضي از نويسندگان دوره‌ي جديد است. و ديگر آقاي ميرزا محمود خان غني‌زاده از شعراي فصيح اللسان شيرين زبان آذربايجان كه نمونه‌اي از اشعار نمكينش در شماره‌اي ‹‹كاوه›› و ‹‹ايرانشهر›› منتشر شده است.
و ديگر آقاي ميرزا حسين خان كاظم‌زاده مدير مجله‌ي ‹‹ايرانشهر›› منطبعه برلين كه خود آن مجله بهترين معرف ايشان است.
و ديگر آقاي ميرزا محمدعلي خان تربيت, از فضلاي مشهور آذربايجان و آقاي آقاسيد محمدرضاي مساوات فاضل و حكمي مشهور.
و ديگر از فضلاي مقيم برلين در آن ايام, دوست قديمي من آقاي ميرزا ابراهيم‌پور داوود بود, از شعراي مستعد عصر حاضر, با طرزي بديع و اسلوبي غريب, متمايل به فارسي خالص كه تعصب مخصوصي بر ضد نژاد عرب و زبان عرب و هر چه راجع به عرب است دارند و مثلاً اين بيت خواجه را:
اگر چه عرض هنر پيش يار بي‌ادبي است
زبان خموشي وليكن دهان پر از عربي است
سخت انتقاد مي‌كنند كه چرا عربي را جزو هنر شمرده است, و اين ضعيف با وجود اينكه در اين تعصب بر ضد زبان عربي, با ايشان توافق عقيده ندارم, معذلك خلوص نيت و حرارت و شور ايشان را در اين خصوص, از جان و دل تحسين مي‌كنم .
در اين مدت اقامت در برلين, با بعضي از مستشرقين آلمان نيز آشنا شدم, و از ثمرات علوم ايشان ذخيره اندوختم, از جمله پروفسور ماركوارت از مشاهير مستشرقين آلمان صاحب تاليفات جليله از قبيل كتاب ‹‹ايرانشهر›› در جغرافياي قديم ايران و غيره و غيره. و في‌الواقع درجه‌ي احاطه و تبحر و دامنه بسيار وسيع اطلاعات او از عجايب روزگار است. دريايي است متلاطم از معلومات و محفوظات. السنه‌ي پهلوي و فارسي و عربي و ارمني و سرياني را بخوبي مي‌داند و باتركها و ادعاهاي مضحك آنها كه اغلب مشاهير دنيا را از اقدام الازمنه الي حال از نژاد ترك مي‌گيرند وحتي گويا حضرت رسول و حضرت زردشت را تركي‌الاصل مي‌دانند و غيرذلك از خيالات عجيب و غريب آنها ميانه‌اي ندارد. ارامنه پيرامون او را گرفته‌اند و براي استفاده‌ سياسي از معلومات او فوق‌العاده نسبت به او احترام م‌كنند, ولي ايرانيان چون او را نمي‌شناسند و تقدير نمي‌نمايند از وجود او استفاده نمي‌كنند.
ديگر پروفسور زاخائو مستشرق مشهور در اقطار عالم, وي عربي و سرياني و سانسكريت را به اعلي درجه خوب مي‌داند و فارسي را نيز تا درجه‌اي, و تاليفات نفيسه ابوريحان بيروني از قبيل ‹‹الاثارالباقيه›› و ‹‹تاريخ الهند›› زنده كرده‌ي اوست كه هم متن آنها در كمال صحت طبع نموده و هم آنها را به انگليسي ترجمه كرده است.
قريب بيست سال است كه مشغول طبع كتاب مشهور طبقات كبير ابن سعد كاتب واقدي است در شرح حال صحابه و تابعين كه تاكنون 14 مجلد از آن از طبع خارج شده است.
ديگر دكتر موريتز مدير كتابخانه مدرسه السنه شرقيه در برلين كه متخصص در قرائت خطوط متنوعه اسلامي است, و كتابي عظيم الحجم مشتمل بر عكسهاي خطوط مختلفه‌ي اسلامي از اوايل هجرت الي يومناهذا, از روي نسخ و اسناد مختلفه‌ي موجوده در كتابخانه‌هاي معروف دنيا, جمع كرده است. مقاله‌ي بسيار مفيد راجع به خطوط عربي كه در دايره‌المعارف اسلامي مندرج است به قلم اوست.
ديگر مأسوف عليه پروفسور هارتمن مستشرق معروف و متخصص در زبان عربي و تركي و صاحب تاليفات كثيره, مدتي با كبرسن و ريش سفيد و قد خميده در سن هفتاد سالگي پيش من در برلين, ادبيات فارسي تحصيل مي‌نمود و تا نه روز قبل از وفات خود, اين عمل را با پشتكار يك جوان محصل ادامه داد.
ديگر ماسوف عليه پرفسور مان كه فارسي و كردي را بسيار خوب مي‌دانست و چندين سفر به ايران كرده بودو چندين تاليف درخصوص زبن كردي دارد.
ديگر پرفسور ميتووخ عربي‌دان معروف, قسمتي از طبقات ابن سعد مذكور را تصحيح و طبع نموده است.
ديگر پروفسور فرانك متخصص در سرياني.
ديگر سباستيان بك مولف صرف و نحو مفصلي به آلماني درخصوص زبان فارسي كه با وجود كثرت اغلاط آن جامع‌ترين نحو و صرفي است كه تاكنون براي زبان فارسي نوشته شده است چه به فارسي چه به يكي از السنه اروپايي.
ولي بدبختانه در طول مدت اقامت خود در آلمان, به ملاقات بزرگترين مستشرقين آلمان و اعلم و اسن آنها (امروز 88 سال دارد) استاد نولدكه موفق نشدم با وجود كمال شوقي كه به اين فقره داشتم, چه در آن اوقات ايشان در استرازبورك اقامت داشتند و من در برلين بودم و در ايام جنگ نقل و انتقال از شهي به شهري در نهايت اشكال بود بخصوص به آلزاس و لورن معلوم‌الحال.
استاد ‹‹نولدكه›› كه مولف تاريخ معروف ساسانيان و عده كثيري تاليفات گرانبهاي ديگر است, در انواع علوم و فنون راجع به السنه عربي و عبري و سرياني و پهلوي و فارسي كه همه‌ي اين زبانها را بخوبي مي‌داند و در سنه‌ي 1906 (مسيحي) (1324 هجري) مستشرقين اروپا جشن هفتاد ساله او را گرفتند و كتابي بزرگ در دو جلد, راجع به شرح حال او منتشر ساختند در مقدمه آن كتاب 564 كتاب و رساله و مقاله از تاليفات او ذكر كرده‌اند, و از آن تاريخ تاكنون كه هيجده سال مي‌شود, لابد مبلغي بر اين عدد افزوده شده است.
به مناسبت صحبت از مستشرقين, اين نكته را نيز كه از تجربيات خود به دست آورده‌ام در ختام اين مقاله بي‌مناسبت نمي‌دانم اشاره به آن بنمايم و آن اين است كه بر هنموطنان عزيز من پوشيده نباشد كه در اروپا در حوزه مستشرقين, مدعي و عالم‌نما و ‹‹شارلاتان›› عده‌شان به مراتب بيشتر از مستشرقين حقيقي و علماي واقعي است و اگرچه اين مسئله از خصايص نوع بشر است, در جميع نقاط دنيا و در هر فني و علمي, و تخصيص به مستشرقين اروپا ندارد ولي بخصوصه در ماده مستشرقين اروپا, دامنه‌ي اين مسئله, وسعت غريبي دارد. و علت اين فقره شايد اين باشد كه به مضمون مثل معروف فرانسوي: ‹‹در مملكت كوران, آدم يك چشم پادشاه است›› بواسطه‌ي بي‌اطلاعي عموم مردم در اروپا از اوضاع مشرق و از السنه و علوم مشرق, بالطبع وظيفه‌ي مستشرقي يك ميدان وسيع مستعدي مي‌شود براي متقلبين و ‹‹شارلاتان››ها كه به محض اينكه يكي دو از السنه شرقيه را تا درجه‌اي آموختند و امتحاني از آن (كه غالباً امتحان كنندگان از امتحان دهندگان بااطلاع‌تر نيستند) دادند و به توسل به يكي از وسايل به سمت معلم السنه شرقيه نايل آمدند, ديگر تدريس آن زبان و غالباً چندين زبان ديگر در آن واحد, مثلاً فارسي و عربي و تركي, با جميع علوم و فنوني كه به آن زبانها مدون شده‌اند و جميع لهجات متكثره متنوعه آنها, همه محول به ايشان مي‌شود و ايشان بدون خجالت و ترس از افتضاح (چون تميزي در بين نيست) در عموم اين السنه و علوم و فنون, ادعاي اطلاع مي‌كنند و درس مي‌دهند و تاليفات مي‌نمايند و صاحب آراء مخصوصه تازه مي‌شوند؛ و گاه نيز بعضي از كتابهاي بيچاره فارسي يا عربي يا تركي را گرفته, آنها را مسخ كرده, مملو از اغلاط فاحشه, به طبع مي‌رسانند, در صورتي كه معلمين زبان يوناني و لاتيني مثلاً كه عموم طبقات ناس كمابيش از آن دو زبان مستحضرند, چون گوي و ميدان حاضر است هرگز چنين ادعاها بلكه عشري از اعشار آنها را ممكن نيست بكنند و فقط به تخصص در يك شعبه كوچك محدودي از آن دو زبان قناعت كرده, پا را از گليم باريك خود جرات ندارند درازتر كنند.
مقصود اين است كه هموطنان عزيز من به الفاظ با طمطراق ‹‹معلم السنه شرقيه›› و عضو انجمن علمي فلان, يا آكادمي بهمان, غره نشوند و هر ترهاتي را كه از طرف اروپا به امضاي هر مجهولي مي‌آيد چشم بسته بدون آنكه آن را به محك اعتبار بزنند, وحي منزل ندانند و در هر چيزي عقل خداداد را كه معيار تميز حق از باطل, فقط اوست, توام با علم اكتسابي ميزان قرار داده, همه چيز را با آن ترازو بسنجند تا راه را از چاه و خضر را از غول گمراه باز شناسند.
الغرض, من از اوايل جنگ تا يكي دو سال بعد از ختام جنگ را در برلين ماندم و با وجود اينكه بي‌نهايت ميل داشتم براي اتمام طبع جهانگشاي جويني كه ناتمام ماند بود دوباره به پاريس مراجعت نمايم, چون هنوز روابط بين‌المللي درست افتتاح نشده بود, و مسافرت از مملكتي به مملكتي موانع و اشكالات فوق‌العاده داشت, اسباب كار آن فراهم نمي‌شد تا از حسن اتفاق مقارن آن اوقات, آقاي ميرزا محمدعلي خان فروغي (ذكاءالملك) به سمت عضو هيئت مأمورين ايراني براي مجلس صلح به پاريس تشريف آوردند. من براي تسهيل وسايل مسافرت خود به ايشان متوسل شدم ايشان نيز فوراً و بدون درنگ, اقدامات لازمه را نموده و به مساعدت شاهزاده نصره‌الدوله فيروز ميرزا وزير خارجه وقت كه ايشان هم در آن اوقات در پاريس تشريف داشتند و از قديم لطف مخصوص نسبت به اين بنده دارند, اشكالات مسافرت و تحصيل تذكره و غيره را رفع كرده من در 12 جمادي‌الاخره 1338 (4 ژانويه 1920) از برلين حركت كرده از را سويس چهار روز بعد در 16 جمادي‌الاخره وارد پاريس شدم و بعد از پانزده شانزده سال مفارقت, دوباره تجديد عهدي با آقاي ذكاءالملك نمودم, ولي افسوس كه اين سعادت دولت مستعجل بود و دوام چنداني نكرد چه آقاي ذكاءالملك پس از هفت هشت ماه ديگر كه غالب آن اوقات را هم در سفرهاي مختلف و از پاريس غايب بودند در روز 19 صفر 1339 (2 نوامبر 1920) به طرف ايران حركت كردند.
پس از ورود من به پاريس, آقاي ذكاءالملك به همان تجديد عهد و بشاشت وجه و خرمي دل و بوسيدن روي اكتفا نكرده, چون اختلال اوضاع مادي مرا حدس زدند, خواستند گويا معني دوستي را به ابناء زمانه بياموزند. بدون درنگ, دامن همت بر كمر زده از هيچگونه جدي و تلاشي كوتاهي نكردند تا آنكه, بالاخره به همراهي جوانمردانه شاهزاده نصره‌الدوله فيروز ميراز و امضاي سريع آقاي ميرزا حسن خان وثوق‌الدوله رئيس‌الوزراي وقت, يك مقرري ساليانه از دولت كه تا اندازه‌اي اوضاع معيشت مرا مرتب نمود در حق اينجانب برقرار نمودند, و پس از مراجعت به طهران براي اينكه ديگر درجه خجلت و انفعال مرا حدي برايش باقي نگذارند, زحمت وصول و ايصال آن وجه را نيز به عهده جوانمردي و آزادگي خود گرفتند و عجالتاً از آن تاريخ تاكنون از پرتو مساعي آن رادمرد خير يگانه- كه خدايش از من جزاي خير دهاد و عمر طولاني و سعادت جاوداني و كامراني اين جهان و آن جهان عنايت كناد- روزگاري نسبتاً آسوده مي‌گذرانم تا بعد خداوند چه پيش بياورد و چيزي كه بيشتر بر خجلت و انفعال من مي‌افزايد اين است كه براي تلافي آن همه احسان و مهرباني, هيچ وسيله‌اي جز اظهار شكر خشك خالي زباني در خود سراغ ندارم.
در اين مدت اقامت ثانوي خود در پاريس, مجدداً با يكي دو نفر از مستشرقين فراسنه آشنايي پيدا كردم يكي مسيو كازانوا كه متخصص در عربي است در تاريخ و جغرافياي بلاد اسلام (بخصوص مصر) و مذاهب و فرق مختلفه اسلام و مسكوكات دول اسلامي تتبع كامل نموده و تاليفات نفيسي در اين مواضيع دارد, و مخصوصاً بعضي از مسائل مجهوله بسيار دلكش را تعقيب كرده و با دقت زياد و موشكافي كه از خصائص اوست, حل آنها را تا اندازه‌اي به دست آورده است. مثلاً رساله‌اي تاليف نموده درخصوص ‹‹الف ليله و ليله›› و روايات مختلف آن, و اماكن جغرافيايي كه در ‹‹سفرنامه سندباد بحري›› اسم برده شده است, كه اگر چه اصل حكايت واضح است افسانه است ولي روابط تجارتي و بحر پيمايي تجار عرب و ايراني بصره و نواحي خليج فارس را با هندوستان و جزاير بحر هند در قرن دوم و سوم هجري مي‌رساند و آن اماكن كه در آن سفرنامه اسم برده شده است هيچكدام جعلي و افسانه نيست, بلكه همه درست و اسماء حقيقي بلاد جزاير بحر هند است, كه فقط اسماء آنها اغلب حالا عوض شده است.
و ديگر رساله‌اي راجع به كتاب معروف ‹‹اخوان الصفا›› كه تاليف آن در چه عهد بوده است و مولف يا مولفين آن كيانند و ثابت كرده كه اين كتاب قبل از قرن چهارم هجري تاليف شده است و مولفين آن از اسماعيليه باطنيه بوده‌اند.
و ديگر ساله‌اي درخصوص يك نسخه‌ي خطي بزرگي در علم نجوم و تاريخ كه در كتابخانه پاريس محفوظ است. ظاهراً اين نسخه از جمله نسخ كتابخانه قلاع‌الموت است و در عهد حسن صباح نوشته شده است.
و ديگر رساله‌اي درخصوص ‹‹اصفهبدان پريم›› يكي از سلسله‌هاي معروف ملوك طبرستان خانواده صاحب مرزبان نامه و مسكوكاتي كه از آنها باقي مانده است.
و ديگر رساله بسيار دلكشي درخصصو مسكوكي از صاحب الزنج معروف كه در سنه 255 در بصره خروج كرد و غلامان سياه را بر صاحبان آنها بشورانيد مانده است.
و ديگر رساله‌اي درخصوص خطوط طلسمات و منترها كه چه خطي و چه زباني بوده است و غيرذلك از تأليفات ديگر كه همه آنها بي‌نهايت مفيد است.
ديرگ مسيو گابريل فران مدير ژورنال آزياتيك ‹‹روزنامه آسيايي›› كه پيرمرد محترمي است متخصص در جغرافياي جزيره‌العرب و بحر هند و روابط تجار و ملاحين ايراني و عرب با بنادر خليج فارس و جزاير بحر هند و سوماترا و جاوه و آن نواحي است و تاليفات و مقالات زياد در اين مسائل نموده است.
در اين مدت اقامت ثانوي خود در پاريس با آقاي ميرزا عباس خان اقبال آشتياني, مقيم طهران از فضلا و ادباي جوان ايران, آشنايي غايبانه و روابط كتبي پيدا كردم, آقاي اقبال با تبحر شرقي, طريقه انتقادي و تدقيق غربي را جمع دارد و با يك پشتكار ملال ناپذيري, توام با حرارت و شور جواني, در احياي آثار ادبي صناديد عجم مي‌كوشد.
ديگر از فضلايي كه درين سفر به خدمتشان رسيدم, ولي بدبختانه بواسطه كوتاهي مدت اقامتشان در پاريس كماينبغي, استفاده از حضورشان دست نداد, آقاي ميرمحمد حسين خان عميدالملك حسابي از نويسندگان شيواي دوره جديد است ولي رابطه كتبي با ايشان برقرار است.
در مدت اقامت در اروپا, سه چهار كتاب به اهتمام اين ضعيف تصحيح با تاليف يا ترجمه شده و به طبع رسيده است از اين قرار: قسمتي از جلد اول از تذكره‌الشغرا عوفي موسوم به ‹‹لباب‌الالباب›› مرزبان نامه, المعجم في معايير اشعار العجم تاليف شمس قيس رازي, چهار مقاله نظامي عروضي سمرقندي, جلد اول و دوم از تاريخ جهانگشاي جويني (كه بالفعل مشغول تصحيح و طبع جلد سوم و اخير آن مي‌باشم) و ديگر ترجمه لوايح جامي به فرانسه (پس به انگليسي به توسط وينفيلد انگليسي ). ديگر رساله‌اي در شرح حال مسعود سعد سلمان ك فقط ترجمه انگليسي آن به قلم مرحوم استاد براون به طبع رسيده است, ديگر ديباچه تذكره‌الاولياء شيخ عطار در ترجمه حال آن بزرگوار, ديگر بعضي مقالات متفرقه در پاره‌اي مجلات فارسي.
محمدبن عبدالوّهاب قزويني؛ 16 ربيع‌الثاني 1343؛ مطابق 14 نوامبر 1924
(نقل از بيست مقاله‌ي قزويني به تصحيح عباس اقبال و استاد پورداوود, ص 7-30)

-------------------------
1- نامه دانشوران ناصري, كتابي است در شرح حال ششصد تن از دانشمندان نامي كه توسط چند تن از فضلا و دانشمندان دوره قاجاريه تاليف شده است. اين كتاب با چاپ سربي نيز در نُه مجلد به طبع رسيده است.
2- نحاه‌: جمع ناحي (عالم علم نحو) نحويون.
3- گويا در حدود 1340 هجري يا اندكي پيش و پس مرحوم شد (حاشيه متن).
4- گويا در اواخر عهد ناصرالدين شاه يا اوايل مظفرالدين شاه در طهران وفات يافت (همان).
5- در 13 رجب 1327 (قمري) در طهران مصلوب گرديد (همان).
6- بطور قطع تا فتح طهران به دست ملييّن يعني تا سنه 1227 در حيات بود و از اين تاريخ به بعد نمي‌دانم در چه سنه‌اي مرحوم شد (همان).
7- گويا در اوايل عهد مظفرالدين شاه شايد در حدود 1316 به بعد در طهران مرحوم شد و تقريباً تمام سكنه طهران در تشييع جنازه آن مرحوم شركت كردند و جميع دكاكين و بازارها را بستند و آن روز از روزهاي ياد نرفتني است (همان).
8- ‹‹شرح رضي››: نام دو كتاب است يكي: شرحي است بر كافيه ابن حاجب در نحو عربي به قلم رضي‌الدين محمدبن حسن استرآبادي و ديگر شرحي است به عربي بر مقدمه موسوم به شافيه در صرف از اين حاجب به قلم همان نويسنده, (رك: اعلام معين) ‹‹معني اللبيب››: معني اللبيب عن كتب الاعاريب, كتابي از ابن هشام (708-761 هـ . ق) وي نخست كتابي در باب اعراب نوشت (749 هـ . ق در مكه) كه در راه بازگشت او به مصر مفقود شد آنگاه هنگام مراجعت به مكه در 756 هـ . ق دوباره به تصنيف اين كتاب پرداخت و آن را با نام معني‌البيب به پايان برد بر معني شرحهاي بسيار نوشته شده كه از آن جمله شرح جلال‌الدين سيوطي است (دايره‌المعارف فارسي مصاحب)
9- ‹‹احلي ... ››: شيرين‌تر از وصال دوست.
10- ‹‹العاده ... ››: عادت و خوي, طبيعت ثانوي است.
11- در اوايل سلطنت مظفرالدين شاه گويا بعد از سنه 1314 در طهران وفات يافت. (حاشيه متن).
12- فلتات: اشتباهات و لغزشها. فلته: كاري كه بدون فكر و انديشه روي دهد (الرائد).
13- رجوع (شود) به ابن خلكان در حرف حاء, حماد (حاشيه متن).
14- ذواللسانين: دارنده دو زبان, منظور دانستن دو زبان فارسي و عربي است.
15- در اثناء جنگ عمومي در طهران مرحوم شد. سنه وفات او علي التحقيق در نظرم نيست (حاشيه متن).
16- در سنه 1325 در طهران وفات يافت (همان).
17- ترويض: نيك رام كردن ستور (لغت‌نامه).
18- رك حاشيه شماره 5.
19- ‹‹اذكروا ... ›› ياد كنيد مردگان خويش را به نيكي.
20- A. A Bevan
21- مخضرمين: شاعراني كه بخشي از عمر خود را قبل از اسلام و بخشي را در دوره اسلام گذرانده‌اند.
22- A. G. Elis
23. E. J. W. Gibb Memorial
24- H. F. Amedroz در 1917 وفات يافت.
25. Edward G. Browne
26- Hartwig Derenbourg در پاريس وفات يافت.
27- Barbier de Meynard در پاريس وفات يافت.
28. A. Meillet
29- Clement Huarst در 30 دسامبر 1926 در پاريس وفات يافت.
30- ‹‹طبع الطف ... ›› سرشت لطيف‌تر از آب زلال و رقيق‌تر از باد خنك صبا.
31- دهنيات: مراد روغني. دُهن: روغن.
32- بنات النعش: دختران نعش, دو صورت فلكي: 1. بنات النّعش كبري (بزرگ) دب اكبر 2. بنات النعش صغري (خرد) دب‌اصغر (معين).
33- يد طولا: قدرت و توانايي و دانايي بسيار. يد بيضا: دست سپيد و نوراني از معجزات حضرت موسي (ع) كه چون دست را در زير بغل برده و بيرون مي‌آورد نوري ظاهر مي‌گشت كه همه عالم را روشن مي‌كرد (رك: لغت‌نامه دهخدا).
34- در نهم صفر سنه هزار و سيصد و چهار (قمري) در طهران مرحوم شد (حاشيه متن).
35. J. Marquart
36. Edvard Sachau
37 - اسم حقيقي اين كتاب ‹‹تحقيق ماللهند من مقوله مقبوله في العقل او مرذوله است›› (حاشيه متن).
38. B. Moritz
39- Martin Hartmann در غرّه ربيع‌الاول 1337 مطابق 5 دسامبر 1918 در برلين وفات يافت.
40- Oskar Mann در 20 صفر 1336 مطابق 5 دسامبر 1917 در برلين وفات يافت.
41. Eugen Mittwoch
42. Frank
43. Sebastian Beck
44. Theodor Noldeke
45- Peul Casanova در عشره اول رمضان 1344 (دهه آخر مارس 1926) در مصر وفات يافت.
46. Gabriel Ferand
47- صناديد: جمع صنديد, مرد بزرگ, مهتر, سرور (معين).
48. E. H. Whinfiel 2nd Edition London 1914 (Oriental translation found)



سبك‌شناسي
علامه قزويني يكي از بزرگترين محقان و پژوهندگان در ادب فارسي است و از راهگشايا تحقيق و پژوهش در آثار نظم و نثر هزار ساله فارسي. قزويني كه با تسلط به ادب فارسي و عربي به اروپا رفته بود هم زبانهاي اروپايي را آموخت و هم به شيوه‌هايي كه غربيان در تحقيق بدان رسيده بودند, آگاهي و تبحر يافت و با مهارت در دانش دو سويه‌ي خويش به احياء كتب و آثار ارزشمند كهن نظير: لباب‌الالباب عوفي و تاريخ جهانگشاي جويني و چهار مقاله و مرزبان نامه و المعجم و ديگر آثار و متون نظم و نثر پرداخت.
نثر قزويني نثري محققانه است كه به سبب تسلط او بر ادب قديم و غور او در متون فارسي و عربي آميزه‌اي از شيوه قديم و جديد است. قالب و كالبد نوشته‌هاي قزويني استحكام خاصي دارد كه حكايت از نثر ريشه‌دار فارسي مي‌كند. به شيوه‌ي قدما از لغات و الفاظ و تركيبات و حتي جملات (غالباً دعائيه) عربي در نوشته خود به كار مي‌برد.
علاقه او به تحقيق موجب شد كه نوشته‌هاي او منبع بزرگي براي محققان باشد بطوري كه يادداشتهاي او كه توسط استاد ايرج افشار جمع‌آوري شده است در ده جلد به چاپ رسيد كه حل بسياري مشكلات ادبي و تاريخي را در اين يادداشتها مي‌توان جست. همچنين مجموعه مقالات او نيز حاوي افادات بسيار است كه در پنج جلد مدون گشته است.
در همين مقاله كه در شرح حال خود نوشته است و در اينجا آورده‌ايم علاوه بر مطالبي در شرح احوال خويش, بسياري اطلاعات علمي و تاريخي و كتاب‌شناسي و دانشمندشناسي مندرج است كه در كمتر شرح احوالي از چنين فيضي مي‌توان مستفيض گشت.      

جوامع الحكايات

    محمد عوفي          

در مذمّت اسراف و تبذير

شك نيست كه اسراف, مُبذَّرِ كنوزِ اموال و مخرَّبِ قصورِ اعمار ست و مرد مسرف, از فايدة نعمت محروم بود و به وخامت عاقبت و ندامت, گرفتار. و نصّ قرآن, مر فرزندان آدم را در تناولِ طعام و محافظت غذا مي‌فرمايد: قوله- تعالي- «كُلُوا وَ اشَرُبوا وَ لا تُسِرفُو اِنَّهُ لا يُحِبُّ المُسرفين» و مصطفي- صلعم- فرموده است: «الاِقتصادُ نِصفُ العيش» و گفته‌اند: اين حديث در ميانه گرفتن آن است كه دخل چنان گيري كه شايد و نتيجة ديگر آن است كه خرج چنان كني كه بايد.
و جماعتي كه آفريدگار- سبحانه و تعالي- مرايشان را نعمتي فاخر, و مالي وافر كرامت فرموده است, ايشان مر آن اموال را به اسراف و تبذير بر باد دادند, و به عاقبت جامِ مذلّت چشيدند و از آن اسراف, هيچ فايده نديدند, و درين باب حكاياتي چند ايراد خواهد افتاد تا برهانِ اين معني و صدقِ آن دعوي, به حقيقت انجامد. بتوفيق الله و مشيّته.
حكايت 1- آورده‌اند كه نديمي از ندماي اميرالمؤمنين مأمون, شبي در خدمت او سمري مي‌گفت و از نظم و نثر در پيش وي دري مي‌سفت. پس در اثنايِ آن گفت كه: در همسايگيِ من مردي بود ديندارِ پرهيزگار, و كوتاه دستِ يزدان پرست. چون مدتِ حياتش به آخر آمد, و اجل بر املِ او غالب شد, پسري جوان داشت و بي‌تجربه؛ او را پيش خود خواند و از هر نوعي او را وصيتها كرد و در اثنايِ آن گفت: اي جانِ پدر, آفريدگارِ عالم- جلّ جلاله- مرا مال و نعمتي داده است و من, آن را به رنج و سختي, حاصل كرده‌ام؛ و آسان آسان به تو مي‌رسد؛ نمي‌بايد كه قدرِ آن نداني و به ناداني آن را به باد دهي. جهد كن تا از اسراف كردن, دور باشي و از حريفانِ پياله و نواله كرانه كني.
و من يقين دانم كه چنانكه من به عالم آخرت روم, جماعتي از ناهلان, گردِ تو در آيند و يارانِ بد, تو را به فسادها تحريض كنند و تمامت اين مالِ تو تلف شود.
باري, از من قبول كن كه اگر اين همه ضياع و متاع بفروشي, زينهار تا اين خانه نفروشي كه مردِ بي‌خانه چون سپري بود بي دسته. و اگر افلاسِ تو به نهايت رسد و نعمتِ تو سپري شود و دوست و رفيق, خصم شوند, زينهار تا خود را به سؤال بدنام نكني؛ و در فلان خانه رسني آويخته‌ام و كرسي نهاده, بايد كه در آنجا روي و حلقِ خود را در آن طناب كني, و كرسي از زير پايِ خود برون اندازي. چه مردن به از زيستن به دشمنكامي.
پدر, جوان را اين وصيّت بكرد و به دارِ آخرت, رحلت كرد. پسر, چون از تعزيت پدر باز پرداخت, روي به خرج ِ اموال آورد, و در مدت اندك, تمامت آن مالها را تلف كرد و آنچه عروض و اقمشه بود جمله بفروخت, و جز خانه, مر وي را هيچ ديگر نماند. و كار فقرو فاقه و عُسرتِ او به درجه‌اي رسيد كه چند شبانروز گرسنه بماند و هيچ كس او را طعامي نمي‌داد.
پس وصيّت پدرش, ياد آمد. برفت در آن خانه كه رسن آويخته بود و كرسي نهاده. بيجاره از غايتِ اضطرار به استقبالِ مرگ باز شد و در آن خانه شد و رسني ديد از سقف معلّق و كرسي در زير آنه بنهاد و حيات را وداع كرد و بر كرسي شد و رسن را در حلقِ خود انداخت, و كرسي را به قوّت پاي, دور انداخت. از گراني جُثّة او, تيرِ آن خانه بشكست و ده هزار دينار سرخ از ميان تير بيرون افتاد.
چون جوان, آن زر بديد, بغايت شادمان شد, و دانست كه غرضَ پدر وي از آن وصيّت, آن بوده است كه بعد از آنكه جامِ مذّلت, تجرّع كرده باشد, چون زر بيابد, دانسته خرج كند.
پس, جوان دو ركعت نماز بگزارد و آن زرها به آهستگي در تصرّف آورد و اسبابِ نيكو بخريد و زندگاني ميانه آغاز كرد و از آن واقعه, از خوابِ غفلت بيدار شد و بغايتي متنبّه گشت كه حكيمِ روزگار شد.
و فايدة اين حكايت آن است كه مرد مُسرِف, آنگه از خواب بيدار شود كه مال از دست بداده باشد و از پاي در آمده بُود.
(جوامع الحكايات و لوامع الروايات عوفي, مقابله و تصحيح دكتر اميربانو مصفا, دكتر مظاهر مصفا,
جزءِ دوم از قسم سوم, ص 462- 458)


1- مُبذّرِ كنوز اموال : پريشان كنندة گنجهاي دارائيها.
2- مُخَرَّب قصور اعمار : ويران كنندة كاخ‌هاي زندگاني‌ها.
3- «كُلُوا وَ اشَرُبوا … » : بخوريد و بياشاميد ولي اسراف مكنيد چرا كه او اسرافكاران را دوست ندارد (اعراف 7/31 ترجمة خرّمشاهي).
4- «الاِقتَصاد … » : ميانه‌روي نيمي از زندگاني خوش است.
5- در ميانه گرفتن : ميانه‌روي, اقتصاد.
6- سمر : افسانه, داستان.
7- نواله : لقمة خوراكي.
8- تحريض : انگيزش, تحريك.
9- ضياع : جمع ضيعه, خواسته‌ها (زمين و آب و درخت) معين.
10- سؤال : خواستن, گدايي.
11- خانه : اطاق.
12- اقمشه : جمع قماش, متاع, كالا.
13- تجرّع : جرعه جرعه نوشيدن.


---------------------------------------------
سبك شناسي
جوامع‌الحكايات از كتب اوايل قرن هفتم است كه همانند ديگر كتابهاي اين سده, آثار نثر سده‌هاي نخستين ادب فارسي, كمتر در آن ديده مي‌شود. اين كتاب كه مجموعة حكايات گوناگون است كه عوفي از منابع مختلف گرد آورده است, از كتب منثوري است كه شيوه و سبك نثر در آن يكدست نست. مرحوم بهار معتقد است كه چون عوفي در تأليف اين كتاب ناگزير به استفاده از منابع مختلف داستاني بوده است نثر او تحت تأثير كتب گوناگون, متغير گشته است عامل ديگر در اينكه در بعضي موارد نثر او ساده‌تر و كم‌تكلّف است آنست كه داستان‌نويس به هر حال توجه دارد كه خوانندة اثر او از هر گروه و طبقه‌اي خواهد بود كه در سنين مختلف و با اطلاعات و معلومات كم يا زياد, خوانندة كتاب او خواهند بود و طبعاً همين انديشه, او را به ساده‌نويسي سوق خواهد داد, همانطور كه توجه به نثرهاي مصنوع و انديشة اينكه با ساده‌نويسي به كم‌اطلاعي منسوب نشود, او را به سوي تصنع و تكلّف,- كه لازمة نثر ادوار كهن محسوب مي‌شد- مي‌كشاند.
نثر جوامع‌الحكايات مانند ديگر متون آن روزگار از آيات و احاديث در ضمن حكايت و داستان بهره‌مند است. از اشعار فارسي و عربي نيز براي تنّوع كلام مي‌آورد.
عوفي در انتخاب مطالب تبحّر و حسن نظر دارد و در هر دو كتاب بزرگ خود يعني جوامع‌الحكايات و تذكرة لبا‌ب‌الالباب از بهترين حكايات و بهترين اشعار شعرا برگزيده است.
شماره لغات عربي در حدود پنجاه درصد است.